Kontent qismiga oʻtish

Albaniya ayollari

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

 

Albaniyada birinchi ayollar uyushmasi 1909-yilda tashkil topgan[1] Shimoliy Gheg viloyatidagi alban ayollari konservativ[2] va patriarxal jamiyatda yashaydilar. Bunday anʼanaviy jamiyatda ayollar „erkaklarning ustunligi“ ga ishonadigan Gheg jamoalarida boʻysunuvchi rollarga ega. Bu Kommunistik Mehnat partiyasi davridan keyin Albaniyada demokratiyaning vukudga kelishi va erkin bozor iqtisodiyotining qabul qilinadi.[3] Gheg Alban madaniyati 500 yoshli Leke Dukagjini Kanuniga asoslanadi, anʼanaviy Gheg xulq-atvor kodeksi, bu yerda ayollarning asosiy roli bolalarga gʻamxoʻrlik qilish va uy ishlarini bajarishdir.[2]

Tarix

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qurol olib yurish huquqi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1878-yilda „Adabiy dunyo“ gazetasining rukniga koʻra, alban ayollariga qurol koʻtarishga ruxsat berilgan.[4]

Anʼanaviy Gheg ijtimoiy maqomi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Edit Durham 1928-yilda alban qishloq ayollari qadimgi Yunonistondagi ayollarga oʻxshab qasos olish kabi anʼanalarni saqlashda koʻproq konservativ ekanligini taʼkidladi.[5]

Shimoliy Albaniyadan kelgan anʼanaviy kiyimdagi keksa ayol

Ikkinchi jahon urushidan oldin, baʼzi Gheg alban ayollari togʻli hududlarda yashovchi erkaklarning „jonli kanizaklari“ boʻlishlari odatiy hol edi.[3] Gheg erkaklar tomonidan bokira ayollarga uylanish uchun berilgan ahamiyat ayollarning bokiraligini tiklash uchun pul toʻlashiga olib keldi. Infeksion va yalligʻlanish kasalliklari xavfiga qaramay, jinsiy faol Gheg ayollari Gheg shaharlarida „qayta bokira boʻlish uchun“ yashirin „oddiy 20 daqiqalik ginekologik“ jarrohlik amaliyotini oʻtkazmoqdalar.[6] Oʻsha klinikalarning xabar berishicha, baʼzi yangi kelinlarni erlari toʻy kechalarida qon olmagani uchun bokiraligini tekshirish uchun olib kelishadi.[6]

Ayollar oʻz erlariga sodiq boʻlishlari kutiladi, lekin turmushga chiqqan alban ayollari erkak turmush oʻrtoqlarining mulki hisoblanadi.  Gheg albanlarining patriarxal jamiyatida qiz farzand koʻrish unchalik maʼqul emas.[3] Qiz tugʻishdan koʻra oʻgʻil koʻrish istagi koʻproq ahamiyatga ega boʻlganligi sababli, homilador alban ayollarini „oʻgʻil boʻlsin“ degan maʼnoni anglatuvchi "të lindtë një djalë" iborasi bilan kutib olish odat tusiga kiradi.

Gheg qasamyod qilgan bokira qizlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
20-asr boshlarida Usmonli Albaniyasining Hoti, Rapsha shahrida qasamyod qilingan bokira qiz

Ilgari, patriarxlarga ega boʻlmagan oila birliklari, turmushga chiqmagan alban ayollari „bokiralikka qasamyod qilish“ orqali oilaning erkak boshligʻi rolini oʻz zimmalariga olishlari mumkin, bu rol erkak kabi yashash huquqini oʻz ichiga oladi. qurol olib yurish, mulkka ega boʻlish, erkin harakatlana olish, erkaklar kabi kiyinish, xohlasalar, erkak ismlarini olish, avtonomiyaga ega boʻlish, nikohdan saqlanish va erkaklar bilan munosabatda boʻlish kabi.[2]

Ovqat tayyorlash

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Albaniyaning markaziy ayollari, xususan, Elbasan va unga yaqin hududlardagi ayollar har yili 14-martda nishonlanadigan bahor bayrami boʻlgan Dita e Verës paytida shirin taʼmli ballakume pishirishlari maʼlum. Boshqa tomondan, musulmon alban ayollari, xususan, islomiy bektoshi mazhabiga mansub ayollar 10-kuni matemdan soʻng, bugʻdoy, shakar, quritilgan mevalar, maydalangan yongʻoqlar va doljin kabi masalliqlardan ashura deb nomlanuvchi puding pishiradilar. Shuningdek, ushbu kunda ular roʻza tutishadi.[3]

Albaniya siyosatida ayollar huquqlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Urani Rumbo (1895-1936) albaniyalik feminist, oʻqituvchi va dramaturg boʻlib, ayollar taʼlimini targʻib qilgan.

19-asrda Sami Frasheri birinchi marta ayollarga taʼlim berish gʻoyasini, agar ayollar oʻz farzandlarini oʻqitishga oʻrgatish orqali jamiyatni mustahkamlaydi, degan dalil bilan chiqdi. 19-asr oxirida Gʻarbiy Yevropada taʼlim olgan baʼzi shahar elita ayollari Albaniyada ayollar uchun koʻproq maʼlumot olish zarurligini koʻrdilar. 1891y-ilda Sevasti Qiriazi va Parashqevi Qiriazi tomonidan Korche shahrida birinchi qizlar oʻrta maktabi tashkil etildi va 1909-yilda ular ayollar huquqlarini oshirish maqsadida Albaniyada birinchi ayollar tashkiloti „Morning Star“ (Yll’i Mëngesit) ni tashkil etdilar.

Albaniyadagi ayollar harakati birinchi jahon urushi bilan toʻxtatilgan, ammo urushdan keyin Albaniya mustaqil davlatga aylanganidan keyin yana boshlangan. Kiriazi opa-singillari Korcheda Perlindja tashkilotini asos solgan va Mbleta gazetasini nashr etgan. 1920-yilda Mari Çoba Shkoderda mahalliy ayollar tashkiloti Gruaja Shqiptarega asos soldi, undan keyin Korche, Vlorë va Tiranda xuddi shu nomdagi bir qancha boshqa mahalliy tashkilotlar paydo boʻldi.[7] 1920-yilda Urani Rumbo va boshqalar Girokasterda alban ayollarining ozodligi va oʻqish huquqini targʻib qiluvchi eng muhim feministik tashkilotlardan biri boʻlgan Lidhja e Gruas (Ayollar ittifoqi) ga asos soldi. Ular Drita gazetasida ayollar va ijtimoiy sharoitlarga nisbatan kamsitishlarga norozilik bildirgan deklaratsiyani eʼlon qildilar. 1923-yilda Rumbo qizlarga Girokasterdagi „oʻgʻil bolalar“ litseyiga borishga ruxsat berish kampaniyasining bir qismi edi.[8] Alban ayollar harakatini Kamol Otaturk davrida Turkiyaning davlat feminizmidan ilhomlangan oʻqimishli shahar elita ayollari qoʻllab-quvvatladilar.[7]

Albaniyalik Zog I hukmronligi davrida (1928—1939-yillar) ayollarning huquqlari Gruaja Shiqiptare milliy davlat tashkiloti qoshida davlat tomonidan himoya qilingan, bu esa progressiv siyosatni ilgari surgan va ayollarning taʼlim olish va kasbiy hayotga ega boʻlish huquqini taʼminlagan, shuningdek, ayollarning huquqlarini himoya qilgan. ayollarning haramlarda va parda ortida yashirinishi; teng meros huquqlari, ajralish, uyushtirilgan va majburiy nikohga, shuningdek, koʻpxotinlikka qarshi taqiq.[9] Biroq, amalda bu ilgʻor siyosat faqat kosmopolit shahar elitasiga tegishli boʻlib, Albaniyadagi aksariyat ayollarning hayotiga unchalik taʼsir qilmadi.[9]

1920-yilda cheklangan ayollarga saylov huquqi berildi va 1945-yilda ayollar toʻliq ovoz berish huquqiga ega boʻldilar.[10] Albaniya kommunistik hukumati davrida gender tengligining rasmiy mafkurasi ilgari surildi.[11] Kommunizm qulagandan keyingi birinchi demokratik saylovda parlamentdagi ayol deputatlar soni kommunistik Albaniyaning oxirgi parlamentidagi 75 nafardan 9 nafarga tushdi[12] 1991-yildan keyingi notinch davrda ayollarning ahvoli yomonlashdi.[13] Albanlar orasida diniy uygʻonish kuzatilmoqda, bu musulmonlar misolida baʼzan ayollarning onalik va uy bekasining anʼanaviy roliga qaytarilishini anglatadi.[14] 2013-yil holatiga koʻra ayollar parlamentning 22,9 foizini tashkil qilgan.

Nikoh, tugʻilish va oilaviy hayot

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tugʻilishning umumiy koeffitsienti har bir ayolga 1,5 bolani tashkil etadi (2015-yil hisobiga koʻra).[15] Kontratseptiv vositalarning tarqalish darajasi ancha yuqori: 69,3 % (2008/09).[15] Aksariyat alban ayollari oʻz oilalarini 20yoshdan keyin quradilar: 2011y-il holatiga koʻra, birinchi turmush qurishning oʻrtacha yoshi ayollar uchun 23,6 va erkaklar uchun 29,3 edi.[16]

Albaniyaning baʼzi qishloq joylarida nikohlar hali ham tartibga solinadi va jamiyat kuchli patriarxal va anʼanaviy boʻlib, anʼanaviy kanun qadriyatlari taʼsiri ostida yashaydi.[17] Albaniyaning urbanizatsiyasi boshqa Yevropa mamlakatlariga nisbatan past: umumiy aholining 57,4 % (2015).[15] Majburiy nikoh jamiyat tomonidan umuman maʼqullanmagan boʻlsa-da, bu „mamlakatda, ayniqsa qishloq va chekka hududlarda yaxshi maʼlum boʻlgan hodisa“ boʻlib, bu hududlardagi qizlar va ayollar „patriarxal mentalitet tufayli koʻpincha turmushga chiqishga majbur boʻlmoqdalar. qashshoqlik“.[18]

Albaniyada abort 1995-yil 7-dekabrda toʻliq qonuniylashtirildi Abort homiladorlikning 12-haftasigacha talab boʻyicha amalga oshirilishi mumkin.[19] Ayollar protseduradan bir hafta oldin konsultatsiyadan oʻtishlari kerak va abort qiladigan shifoxonalar qaysi ayollarni davolaganliklari haqida jamoatchilikka maʼlumot berishga ruxsat etilmaydi.[19]

Enver Xoja hukumati davrida kommunistik Albaniyada natalistik siyosat olib borilgan[19] ayollarni noqonuniy abort qilishga yoki ularni oʻz-oʻzidan qoʻzgʻatishga olib kelgan. Oxir-oqibat, mamlakat butun Yevropada onalar oʻlimi darajasi boʻyicha ikkinchi oʻrinni egalladi va barcha homiladorliklarning 50 % abort bilan yakunlangani taxmin qilindi.[19]

Taʼlim

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Tirana, Albaniyadagi yosh albaniyalik talabalar

1946-yilning oxiriga kelib, aholining 85 % ga yaqini savodsiz edi, asosan, 1912-yilda mustaqillikka erishgunga qadar mamlakatda alban tilidagi maktablar deyarli yoʻq edi. 19-asrning oʻrtalarigacha Usmonli hukmdorlari maktablarda alban tilidan foydalanishni taqiqlab qoʻygan edi.[20] Kommunistik tuzum aholining alifbo tartibini oʻz ichiga olgan taʼlim-tarbiyaga, shu bilan birga maktablarda sotsialistik mafkurani targʻib qilishga ham katta ahamiyat berdi.[21] 2015-yil holatiga koʻra, ayollarning savodxonlik darajasi erkaklarnikidan biroz pastroq edi: 96,9 % ayollar, 98,4 % erkaklar.[15]

Ayollarga nisbatan zoʻravonlik

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Soʻnggi yillarda Albaniya ayollarga nisbatan zoʻravonlik muammosini hal qilish uchun choralar koʻrdi. Bunga 9669/2006-sonli (Oilaviy munosabatlardagi zoʻravonlikka qarshi choralar toʻgʻrisida qonun)[22] kuchga kirish va Istanbul konvensiyasini ratifikatsiya qilish kiradi.[23]

Albaniyalik taniqli ayollar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Elina Duni (1981-yilda tugʻilgan), Shveysariya-alban jazz qoʻshiqchisi va bastakor
  • Ermonela Jaho (1974-yilda tugʻilgan), opera soprano
  • Besiana Kadare, Albaniyaning BMTdagi elchisi, BMT Bosh Assambleyasi vitse-prezidenti va Kubadagi elchisi
  • Helena Kadare (1943-yilda tugʻilgan), yozuvchi, ssenariynavis va tarjimon
  • Inva Mula (1963-yilda tugʻilgan), opera lirik soprano
  • Elisa Spiropali (1983-yilda tugʻilgan), Albaniyaning parlament bilan aloqalar boʻyicha davlat vaziri
  • Liliana Pere (1962-yilda tugʻilgan), Eng Informatich. Nashriyotchi. Muallif. IIT mutaxassisi

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Francisca de Haan. Biographical Dictionary of Women's Movements and Feminisms in Central, Eastern, and South Eastern Europe: 19th and 20th Centuries. Central European University Press, 2006 — 454-bet. ISBN 978-963-7326-39-4. „...founders (1909) of the first Albanian women's association, Yll'i mengjezit (Morning Star)“ 
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Bilefsky, Dan. „Albanian Custom Fades: Woman as Family Man“. The New York Times. 1-fevral 2013-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 27-oktabr 2013-yil. Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name "NYT" defined multiple times with different content
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Elsie. „Albania“. Advameg, Inc.. 20-oktabr 2013-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 27-oktabr 2013-yil. Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name "Albania" defined multiple times with different content
  4. ↑ The Literary World: Choice Readings from the Best New Books, with Critical Revisions (en). James Clarke & Company, 1878. Qaraldi: 25-dekabr 2019-yil. 
  5. ↑ McHardy, Fiona. Women's Influence on Classical Civilization (en). Psychology Press, 2004. ISBN 978-0-415-30958-5. Qaraldi: 25-dekabr 2019-yil. 
  6. ↑ 6,0 6,1 Rukaj. „Virginity pressures in Albania bring women to the operating table“. Women News Network (WNN). 29-oktabr 2013-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 27-oktabr 2013-yil.
  7. ↑ 7,0 7,1 Musaj, Fatmira; Nicholson, Beryl (1-yanvar 2011-yil). „Women Activists In Albania Following Independence And World War I“. Women's Movements and Female Activists, 1918-1923. Qaraldi: 13-dekabr 2021-yil.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  8. ↑ de Haan, Franciska. Biographical dictionary of women's movements and feminisms in Central, Eastern, and South Eastern Europe: 19th and 20th centuries, G - Reference,Information and Interdisciplinary Subjects Series. Central European University Press, 2006 — 475–77-bet. ISBN 963-7326-39-1. 
  9. ↑ 9,0 9,1 Biographical dictionary of womenʼs movements and feminisms in Central, Eastern, and South Eastern Europe: 19th and 20th centuries.
  10. ↑ „Archived copy“. 2016-yil 2-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 30-sentyabr.
  11. ↑ Human Rights in Post-communist Albania. Human Rights Watch, 1996 — 164-bet. ISBN 978-1-56432-160-2. 
  12. ↑ Suad Joseph. Encyclopedia of Women and Islamic Cultures: Family, Law and Politics. BRILL, 2003 — 553-bet. ISBN 978-90-04-12818-7. „In Albania, there were 73 women out of the 250 deputies in the last communist parliament while in the first post-communist parliament the number of women fell to 9“ 
  13. ↑ Marilyn Rueschemeyer. Women in the Politics of Postcommunist Eastern Europe. M.E. Sharpe, 1-yanvar 1998-yil — 280-bet. ISBN 978-0-7656-2161-0. 
  14. ↑ Miranda Vickers. Albania: From Anarchy to a Balkan Identity. C. Hurst & Co. Publishers, 1997 — 138-bet. ISBN 978-1-85065-290-8. „The religious revival among Muslim Albanians also affected women, as conservative family values gained ground and some women were forced back into the conventional roles of homemaker and mother.“ 
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 „The World Factbook“. cia.gov. Qaraldi: 17-iyun 2016-yil. Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name "cia.gov" defined multiple times with different content
  16. ↑ „Select variable and values - UNECE Statistical Database“. W3.unece.org (2016-yil 9-fevral). Qaraldi: 2016-yil 17-iyun.
  17. ↑ „Archived copy“. 18-noyabr 2015-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 17-noyabr 2015-yil.
  18. ↑ „IRB: Albania: Forced marriages of women, including those who are already married; state protection and resources provided to women who try to avoid a marriage imposed on them (2010-iyun 2015) [ALB105216.E] | ecoi.net - European Country of Origin Information Network“. ecoi.net. 2016-yil 30-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 17-iyun.
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 „Albania – ABORTION POLICY – United Nations“. un.org. 8-noyabr 2017-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 1-aprel 2018-yil. Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name "un" defined multiple times with different content
  20. ↑ „Albanian "Letërsia e gjuhës së ndaluar"“ (sq). 2011-yil 5-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 6-yanvar.
  21. ↑ S.T. Dhamko.
  22. ↑ „LAW No. 9669 of 18.12.2006 : "ON MEASURES AGAINST VIOLENCE IN FAMILY RELATIONS"“. Osce.org. 2017-yil 26-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 17-iyun.
  23. ↑ Bureau des Traités. „Liste complète“. Coe.int. 2016-yil 3-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 17-iyun. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Albaniya_ayollari&oldid=4344994" dan olindi