Kontent qismiga oʻtish

Osvensim konslageri

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Osvensim konslageri.
Osvensim konslageri qurilishi animatsiyasi

Osvensim konslageri (nemischa: Konzentrationslager Auschwitz ; shuningdek KL Auschwitz yoki KZ Auschwitz deb ham ataladi) Ikkinchi jahon urushi va Holokost davrida fashistlar Germaniyasi tomonidan bosib olingan Polshada (1939-yilda Germaniyaga qoʻshilgan qismida[1] 40 dan ortiq konsentratsion va qirgʻin lagerlaridan iborat kompleks edi. Lager 3 qismdan iborat: Osvensim I Osvensimdagi asosiy lager (Stammlager); Osvensim IOsvensim II-Birkenau, gaz kameralari boʻlgan konsentratsion va qirgʻin lageri; Osvensim IOsvensim III-Monowitz, IG Farben kimyoviy konglomerati uchun mehnat lageri[2]. Lagerlar natsistlarning yahudiylar masalasini yakuniy hal etishining asosiy joyiga aylandi.

Germaniya 1939-yil sentabrda Polshaga bostirib kirib, Ikkinchi jahon urushini qoʻzgʻatgandan soʻng, Shutsstaffel (SS) Osvensim I armiya kazarmasini harbiy asirlar lageriga aylantirdi[3].

Siyosiy mahbuslarni Osvensimga dastlabki tashish deyarli lager tashkil etilgan paytda faqat polshaliklardan iborat edi. Dastlabki ikki yil davomida mahbuslarning asosiy qismi polyaklar boʻlgan[4].

1940-yil may oyida lagerga mahbuslar olib kelingan. Mahbuslar eng arzimas sabablarga koʻra kaltaklangan, qiynoqqa solingan va qatl etilgan. Sovet va polshalik asirlarning birinchi gaz bilan oʻldirilishi 1941-yil avgust oyida Osvensim I ning 11-blokida sodir boʻlgan. Osvensim II qurilishi keyingi oyda boshlandi va 1942-yildan 1944-yil oxirigacha yuk poyezdlari Germaniya tomonidan bosib olingan butun Yevropadan yahudiylarni lagerning gaz kameralariga yetkazib berdi. Osvensimga yuborilgan 1,3 million kishidan 1,1 million nafari  oʻldirilgan. Qurbonlar soniga 960 000 yahudiy (ulardan 865 000 nafari yetib kelganida gazdan nobud qilingan), qolgan o‘limlar 74 000 etnik polyaklar, 21 000 siganlar, 15 000 sovet harbiy asirlari va 15 000 ga yaqin boshqa yevropaliklar soni bilan bog‘liq[5]. Gazdan tashqari ochlik, charchoq, kasallik, individual qatl yoki kaltaklash orqali oʻldirilgan. Boshqalar tibbiy tajribalar paytida oʻldirilgan.

Kamida 802 mahbus qochishga harakat qildi, 144 nafari omadli boʻldi va 1944-yil 7-oktyabrda gaz kameralarini boshqaradigan mahbuslardan iborat ikkita Sonderkommando boʻlinmasi muvaffaqiyatsiz qoʻzgʻolonni boshladi. Holokost tugaganidan keyin faqat 789 Schutzstaffel xodimi (15 foizdan koʻp boʻlmagan) sudga tortilgan. Bir necha kishi, jumladan, lager komendanti Rudolf Xoss qatl qilindi. .

1945-yil yanvar oyida Sovet Qizil Armiyasi Osvensimga yaqinlashdi. Urush tugashi bilanoq, SS lager aholisining koʻp qismini gʻarbga Germaniya va Avstriya ichidagi lagerlarga joʻnatdi. Sovet qoʻshinlari lagerga 1945-yil 27-yanvarda kirishdi, bu kun 2005-yildan beri Xolokostni Xotiralash Xalqaro kuni sifatida nishonlanadi. Urushdan keyingi oʻn yilliklarda Primo Levi, Viktor Frankl va Elie Wiesel kabi omon qolganlar oʻzlarining tajribalari haqida xotiralar yozdilar va lager Xolokostning asosiy ramziga aylandi. 1947-yilda Polsha Osvensim I va II oʻrnida Osvensim-Birkenau davlat muzeyiga asos solgan va 1979-yilda YuNESKO tomonidan Jahon merosi roʻyxatiga kiritilgan.

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Germaniya bosib olgan Yevropadagi lager va gettolar. 1944-yil
Osventsim I, II va III

Milliy sotsializm (natsizm) mafkurasi „irqiy tozalik“, yevgenika, antisemitizm, pangermanizm va hududiy ekspansionizm elementlarini birlashtirgan, deb yozadi Richard J. Evans. 1933-yilda Germaniyada fashistlar hokimiyatni qoʻlga kiritgan paytda ham, undan soʻng ham nemis yahudiylariga qarshi zoʻravonlik harakatlari hamma joyda keng tarqaldi va ularni ayrim kasblardan, jumladan, davlat xizmati va qonunchilikdan chetlashtirgan qonunlar qabul qilindi.

Taʼqib va iqtisodiy bosim yahudiylarni Germaniyani tark etishga undadi; ularning korxonalari bozorlarga kirishdan mahrum qilindi, gazetalarda reklama qilish taqiqlandi va davlat shartnomalaridan mahrum qilindi. 1935-yil 15-sentyabrda Reyxstag Nyurnberg qonunlarini qabul qildi. Birinchisi, „Reyx fuqaroligi toʻgʻrisida“gi qonun „Oʻz xulq-atvori bilan nemis xalqiga va Reyxga sadoqat bilan xizmat qilishga tayyor va munosib ekanliklarini koʻrsatgan nemis yoki qarindosh qon fuqarolari“ va Germaniya qoni va nemis shaʼnini himoya qilish toʻgʻrisidagi qonun „Germaniya yoki qarindosh qon“ boʻlganlarga yahudiylar oʻrtasida nikoh va nikohdan tashqari munosabatlar taqiqlangan.

1939-yil sentabrida Germaniya Polshaga bostirib kirgach Gitler Polsha rahbariyati va ziyolilarini yo‘q qilishni buyurdi[6]. Osvensim atrofidagi hudud birinchi Gau Silesia 1941-yilda Germaniya Reyxiga qoʻshildi. Osvensimdagi lager 1940-yil aprel oyida dastlab Polsha siyosiy mahbuslari uchun karantin lageri sifatida tashkil etilgan. 1941-yil 22-iyunda Gitler yangi hududlarni qoʻlga kiritish maqsadida Sovet Ittifoqiga bostirib kirdi. Osvensimda birinchi marta sovet harbiy asirlari 1941-yilning avgustida kelgan. Oʻsha yilning oxiriga kelib, koʻpchilik tarixchilar Xolokostning birinchi bosqichi deb hisoblagan davrda, 500 000-800 000 Sovet yahudiylari oddiy nemis askarlari va mahalliy hamkorlar tomonidan ommaviy otishmalarda oʻldirilgan. 1942-yil 20-yanvarda Berlinda boʻlib oʻtgan Wannsee konferensiyasida Reynxard Geydrich yahudiylar masalasining yakuniy yechimini bayon qildi va 1942-yil boshidan boshlab yuk poyezdlari butun bosib olingan Yevropadan yahudiylarni Polshadagi nemis qirgʻin lagerlariga yetkazdi: Osvensim, Beljek, Chelomno, Majdanek, Sobibor va Treblinka lagearidan mahbuslar olib kelingan. Aksariyat mahbuslar yetib kelganlarida ularga qarshi gaz qoʻllangan[7].

Lagerlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Osvensim I

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Oʻsish

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Osvensim I. 2013-yil (50°01′39″N 19°12′11″E / 50.027606°N 19.203088°E / 50.027606; 19.203088 (Auschwitz I))
Osvensim I. 2009-yil; Osvensim I mahbuslarni qabul qilish markazi Osvensim-Birkenau davlat muzeyi tashrif buyuruvchilarni qabul qilish markaziga aylantirilgan.[8]
Sobiq mahkumlarni qabul qilish markazi; chap tomonda, qator moʻrilar bilan qurilgan bino lager oshxonasi.
Osvensim konslagerining yuqoridan razvedka fotosurati. Osvensim I lageri. 1944-yil 4-aprel

Birinchi Jahon urushi davrida vaqtinchalik ishchilar uchun lager va keyinchalik Polsha armiyasi kazarmasi, Osvensim I lager majmuasining asosiy lageri va maʼmuriy shtab-kvartirasi edi. Krakovdan janubi-gʻarbda joylashgan bu joy birinchi marta 1940 yil fevral oyida Sicherheitspolizei (xavfsizlik politsiyasi) inspektori va Oliy SS va politsiya boshligʻi Erich fon dem Bax-Zelevskiyning oʻrinbosari Arpad Vigand tomonidan polshalik mahbuslar uchun karantin lageri sifatida taklif qilingan. Konsentratsion lagerlar inspeksiyasi rahbari Richard Glyuks Germaniyaning Oranienburg shahridagi Zaksenxauzen konslagerining sobiq komendanti Valter Eysfeldni tekshirish uchun yubordi[9]. Osvensim oʻsha paytda 22 ta gʻishtli binolardan iborat boʻlib, ulardan sakkiztasi ikki qavatli. 1943 yilda ikkinchi qavat boshqalarga qoʻshildi va sakkizta yangi blok qurildi[10].

Reyxsfyurer-SS boshligʻi Geynrix Himmler 1940-yil aprel oyida lagerlar inspeksiyasining SS- obersturmbannführer Rudolf Xyoss tavsiyasiga binoan hududni tasdiqladi. Xyos birinchi komendanti sifatida xizmat qildi. Birinchi 30 mahbus 1940-yil 20-mayda Zaksenxauzen lageridan yetib keldi. Nemis „mansab jinoyatchilari“ erkaklar qamoqxona kiyimidagi yashil uchburchaklardan keyin „yashil“ (Grünen) nomi bilan tanilgan. Bruno Brodnewicz, birinchi mahbus (birinchi seriya raqami berilgan) Lagerälteste (lager oqsoqoli) boʻldi. Qolganlarga kapo va blok nazoratchisi kabi lavozimlar berildi[11].

Birinchi ommaviy transport

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Birinchi ommaviy transport — 728 nafar polshalik erkak siyosiy mahbuslar, shu jumladan katolik ruhoniylari va yahudiylari — 1940-yil 14-iyunda Polshaning Tarnov shahridan yetib keldi. Mahbuslarga 31 dan 758 gacha seriya raqamlari berildi. 1940-yil oxiriga kelib, SS, Gestapo va mahalliy politsiya tomonidan patrul qilingan 40 kvadrat kilometrlik (15 kvadrat milya) zona yaratish uchun lager atrofidagi yerlarni musodara qildi. 1941-yil mart oyiga kelib, lagerda 10 900 kishi qamoqqa olingan, ularning aksariyati polyaklar edi.

Mahbusning Osvensim bilan birinchi uchrashuvi, agar ular roʻyxatga olingan boʻlsa va toʻgʻridan-toʻgʻri gaz kamerasiga yuborilmagan boʻlsa, Arbeit macht frei belgisi bilan darvoza yonidagi mahbuslarni qabul qilish markazida boʻlgan, u yerda ularga tatuirovka qilingan, soqolini olgan, dezinfektsiya qilingan va chiziqli qamoqxona formasi berilgan.1942—1944-yillarda qurilgan markazda hammom, kir yuvish va kiyimlarni tozalash uchun 19 ta gaz kamerasi mavjud edi. Osvensim I mahbuslarni qabul qilish markazi Osvensim-Birkenau davlat muzeyining mehmonlarni qabul qilish markaziga aylangan.

Krematorium I, birinchi gazlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Krematorium I, 2016-yilda suratga olingan, urushdan keyin qayta tiklangan[12]

Krematoriy I qurilishi 1940-yil iyun oyining oxiri yoki iyul oyining boshida Osvensimda boshlangan. Dastlab ommaviy qotillik uchun emas, balki lagerda qatl etilgan yoki boshqa yoʻl bilan vafot etgan mahbuslar uchun moʻljallangan edi, krematoriy avgust oyidan boshlab ishlay boshladi[13]. 1942-yil may oyiga kelib I krematoriyda uchta pech oʻrnatildi, ular birgalikda 24 soat ichida 340 jasadni yoqib yuborishi mumkin edi.

Birinchi eksperimental gazlash taxminan 1941-yil avgust oyida boʻlib oʻtdi, oʻshanda Lagerfyurer Karl Fritssh Rudolf Xyosning koʻrsatmasi bilan bir guruh sovet harbiy asirlarini Osvensim I ning 11-blokidagi yertoʻlaga Zyklon B kristallarini tashlab oʻldirgan. Ikkinchi guruh 3-5-sentabr kunlari 600 sovet harbiy asirlari va 250 ga yaqin kasal Polsha asirlari gaz bilan oʻldirilgan[14] Keyinchalik oʻlikxona kamida 700-800 kishini sigʻdira oladigan gaz kamerasiga aylantirildi. Zyklon B xonaga shiftdagi yoriqlar orqali tashlangan.

Yahudiylarning birinchi ommaviy transporti

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tarixchilar butun yahudiy transporti Osvensimga yetib kela boshlagan sana haqida kelisha olmaydilar. 1942-yil 20-yanvarda Berlinda boʻlib oʻtgan Vannsi konferensiyasida natsistlar rahbariyati yevfemistik tilda Yakuniy yechim boʻyicha oʻz rejalarini bayon qilgan[15]. Franciszek Piperning soʻzlariga koʻra, Osvensim komendanti Rudolf Xoss qirgʻin 1941-yil dekabrda, 1942-yil yanvarda yoki 1942-yil mart oyida ayollar lageri tashkil etilishidan oldin boshlanganini bildirdi. Osvensimdagi Kommandantda u shunday yozgan : „1942-yilning bahorida yahudiylarning birinchi transportlari Yuqori Sileziyadan keldi“. 1942-yil 15-fevralda Danuta Chex fikriga koʻra, Beuthen, Yuqori Sileziya (Bitom, Polsha) shahridan yahudiylarning transporti Osvensim Iga yetib keldi va toʻgʻridan-toʻgʻri gaz kamerasiga yuborildi[16]. 1998-ilda guvohning aytishicha, poyezdda „Beuthen ayollari“ boʻlgan. Saul Fridlender Beuthen yahudiylari Shmelt tashkilotining mehnat lagerlaridan boʻlgan va ular ishga yaroqsiz deb topilganini yozgan. Kristofer Brauningning soʻzlariga koʻra, ishga yaroqsiz yahudiylarning transportlari 1941-yilning kuzidan boshlab Osvensimdagi gaz kamerasiga yuborilgan. Buning dalillari va 1942-yil fevralidagi transport hodisasiga 2015-yilda Nikolaus Vaksman tomonidan eʼtiroz bildirilgan.

Taxminan 1942-yil 20-martda, Danuta Chexning soʻzlariga koʻra, Polsha yahudiylarining transporti Sileziya va Zaglebie Dąbrowskiedan stansiyadan toʻgʻridan-toʻgʻri ishga tushgan Osvensim II gaz kamerasiga olib ketilgan. 26- va 28-mart kunlari Slovakiya yahudiylarining ikkita transporti ayollar lagerida mahbus sifatida roʻyxatga olindi, ular qul mehnati uchun saqlangan; Bular Adolf Eyxmanning IV B4 boʻlimi (yahudiy idorasi) tomonidan Reyx Xavfsizlik Bosh boshqarmasi (RSHA) tomonidan tashkil etilgan birinchi transportlar edi. 30-mart kuni Fransiyadan birinchi RHSA transporti keldi. Ish yoki gaz kamerasi uchun yangi kelganlar tanlangan „Tanlov“, 1942-yil aprel oyida boshlangan va iyul oyidan muntazam ravishda oʻtkazilgan. Piperning yozishicha, bu Germaniyaning ishchi kuchiga ehtiyoji ortib borayotganini aks ettirgan. Mehnatga yaroqsiz deb tanlab olinganlar mahkum sifatida qayd etilmagan holda gaz bilan oʻldirilgan.

Osvensimda qancha odam gazlangani haqida ham kelishmovchiliklar mavjud. Osvensim I Sonderkommandolaridan biri Filip Myullerning fikriga koʻra, u yerda Fransiya, Gollandiya, Slovakiya, Yuqori Sileziya va Yugoslaviya hamda Teresyenshtadt, Syechanow va Grodno gettolaridan oʻn minglab yahudiylar oʻldirilgan[17]. Bunga qarshi Jan-Klod Pressak Osvensim Ida 10 000 ga yaqin odam oʻldirilganini taxmin qildi. Lagerda 1942-yil dekabr oyida gazlangan oxirgi mahbuslar Osvensim II Sonderkommandoning 400 ga yaqin aʼzosi boʻlib, ular oʻsha lagerning 100 000 dan ortiq jasadlar saqlanadigan ommaviy qabrlari qoldiqlarini yoqib yuborgan[18].

Osvensim II-Birkenau

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qurilish

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Lager ichidan Auschwitz II-Birkenau darvozasi. 2007-yil
Xuddi shu sahna, 1944-yil may/iyun, orqa fonda darvoza bilan. Vengriya yahudiylarini ish yoki gaz kamerasi uchun "tanlash". Erkennungsdienst tomonidan olingan Osvensim albomidan.
Lager bilan darvoza orqa foni
Krematoriy V tashqarisida, Osvensim II, 1944-yil avgust; biri Sonderkommando fotosuratlari.-->

1941-yil mart oyida Osvensim I ga tashrif buyurganidan soʻng, Himmler lagerni kengaytirishni buyurgan koʻrinadi, Piter Xeysning taʼkidlashicha, 1941-yil 10-yanvarda Polshaning quvgʻindagi Polsha hukumatiga Londonda: „Osvensim konslager …hozirda 7000 ga yaqin mahbusni sig‘dira oladi va taxminan 30 000 mahbusni sig‘dirish uchun qayta quriladi“ degan xabar borgan. Osvensim II-Birkenauning qurilishi loyihalar Kriegsgefangenenlager (harbiy asirlar lageri) deb nomlanadi — 1941-yil oktyabr oyida boshlangan. Bjezinkada, Osvensim I dan taxminan uch kilometr uzoqlikda joylashgan. Dastlabki rejaga koʻra, Osvensim II toʻrt sektordan (Bauabschnitte I-IV) iborat boʻlib, ularning har biri oʻz darvozalari va panjaralari boʻlgan oltita kichik lagerdan (BIIa-BIIf) iborat boʻladi. Dastlabki ikkita sektor tugallandi (sektor BI dastlab karantin lageri edi), lekin BIII qurilishi 1943-yilda boshlanib, 1944-yil aprelda toʻxtatildi va BIV rejasidan voz kechildi.

SS-Sturmbannführer Karl Bischoff, meʼmor, qurilish boshligʻi bo‘lgan[19] RM 8,9 million boʻlgan dastlabki byudjetga asoslangan, uning rejalari har bir kazarmada 550 mahbusni ushlab turishni nazarda tutgan edi, lekin keyinchalik reja har bir kazarma uchun 744 ga oʻzgartirdi, yaʼni lagerda 97 000 emas, 125 000 kishi boʻlishi rejalashtirildi. [20] Har birining oʻlchami 35.4 by 11.0 metr (116 by 36 ft), 4 square metre (43 kv ft) . Kameralar dastlab uchta mahbus uchun, keyin esa toʻrtta mahbus uchun „toʻshaklarga“ boʻlingan. Uxlash va bor narsalarini joylashtirish uchun mahbuslarga 1 kv.m ajratilgan, Robert-Yan van Peltning yozishicha, „mahbuslar lozim boʻlish uchun zarur boʻlgan minimal joydan“ mahrum boʻlgan.

Mahbuslar kazarma qurayotganda qiyinchiliklarga dosh berishga majbur boʻldilar; ishlash bilan bir qatorda, ular tunda uzoq jazolarga duch kelishdi. Natijada, BIb (erkaklar lageri)dagi mahbuslarning aksariyati dastlabki oylarda bir necha hafta ichida hipotermiya, ochlik yoki charchoqdan vafot etdi. 1941-yil 7-oktyabrdan 25-oktyabrgacha Osvensim I ga 10 000 ga yaqin sovet harbiy asirlari yetib kelishdi, ammo 1942-yil 1-martgacha faqat 945 nafari roʻyxatga olingan edi; ular Osvensim II ga koʻchirildi, asirlarning koʻpchiligi may oyiga kelib vafot etdi.

Krematoriya II-V

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Osvensim II dagi birinchi gaz kamerasi 1942-yil mart oyida ishga tushirilgan. 20-mart kuni Gestapo tomonidan Sileziya va Zaglebi Dąbrowskie lagerlaridan yuborilgan polshalik yahudiylarning transporti Osvensim yuk stansiyasidan toʻgʻridan-toʻgʻri Osvensim II gaz kamerasiga olib ketildi, keyin jasadlar yaqin atrofdagi oʻtloqqa koʻmildi[21]. Gaz kamerasi mahbuslar „kichkina qizil uy“ (SS tomonidan 1-bunker nomi bilan tanilgan) deb atagan uyda joylashgan. derazalari gʻisht bilan qoplangan va uning toʻrtta xonasi ikkita izolyatsiyalangan xonaga aylantirilgan, eshiklarida " Zur dezinfeksiya " („dezinfeksiya qilish“) deb yozilgan. Ikkinchi gʻishtli kottej, „kichkina oq uy“ yoki bunker 2, 1942-yil iyungacha gaz kamerasiga aylantirildi va foydalanishga topshirildi[22]. 1942-yil 17- va 18-iyul kunlari Himmler lagerga tashrif buyurganida, unga 2-bunkerdagi gaz kamerasida ommaviy qotillik va Osvensim III qurilish maydonchasi boʻylab ekskursiya taqdim etildi[23]. bunker I va II lardan foydalanish 1943-yil bahorida yangi krematoriya qurilganidan soʻng toʻxtadi, lekin 2-bunker 1944-yilning may oyida venger yahudiylarini oʻldirish uchun yana ishga tushdi. Bunker I 1943-yilda va bunker II 1944-yil noyabrida buzib tashlangan.

II va III krematoriyalarning rejalari shuni koʻrsatadiki, ikkalasida ham birinchi qavatda oʻchoq xonasi 30x11,24 metr (98,4x36,9 fut), yer osti kiyinish xonasi 49,43x7,93 metr (162,2x26,0 fut) va gaz kamerasi 30x7 metr boʻlgan. (98 x 23 fut). Kiyinish xonalarida devorlar boʻylab yogʻoch skameykalar va kiyim uchun raqamlangan qoziqlar bor edi. Jabrlanuvchilar bu xonalardan besh yard uzunlikdagi tor koridorga olib borilardi, bu esa oʻz navbatida gaz kamerasi eshigi ochilgan boʻsh joyga olib borardi. Xonalarning ichi oq rangda edi va dush boshiga oʻxshash nozullar shiftga oʻrnatildi. Krematoriyaning sutkalik quvvati (24 soat ichida yoqish mumkin boʻlgan jasadlar) I krematoriyda 340 ta jasadni tashkil etgan; II va III krematoriyalarda har biri 1440 tadan; IV va V krematoriylarning har biri 768 tadan jasadni yondira olgan. 1943-yil iyuniga kelib toʻrtta krematoriya ham ishlay boshladi, lekin I krematoriy 1943-yil iyulidan keyin ishlatilmadi. Krematoriylarning jami sutkalik sigʻimi 4416 ni tashkil qilgan. Baʼzan kuniga 8000 ga yaqin jasadni yoqilgan. Bu maksimal quvvat kamdan-kam hollarda kerak edi; 1942-yildan 1944-yilgacha oʻrtacha har kuni 1000 ta jasad yondirilgan[24]

Osvensim III-Monovits

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Buna Werke, Monowitz va yaqin atrofdagi sublagerlarning batafsil xaritasi

Nemis kimyoviy konglomerati IG Farben urush uchun zarur boʻlgan sintetik kauchuk turi boʻlgan Buna-N ishlab chiqaradigan yangi zavod uchun bir nechta maydonlarni oʻrganib chiqdi. Soʻng Dvori va Monowitse (nemischa Monowitz) shaharlari yaqinida, taxminan Osvensim I dan sharqda 7 kilometr (4.3 mi) masofada joylashgan joyni tanladi[25]. 1940-yil dekabrda qabul qilingan „Sharqiy fiskal yordam toʻgʻrisida“gi qonunga muvofiq chegara hududlarida sanoatni rivojlantirishga tayyor boʻlgan korporatsiyalar soliq imtiyozlaridan foydalanishlari mumkin edi. Arzon ishchi kuchi manbai boʻlgan konslagerga yaqin boʻlishidan tashqari, bu joy yaxshi temir yoʻl aloqalari va xomashyodan foydalanish imkoniyatiga ega edi[26]. 1941-yil fevral oyida Himmler Osvensimning yahudiy aholisini malakali ishchilarga oʻrin ochish uchun haydab chiqarishni buyurdi; mehnatga layoqatli barcha polyaklar shaharda qolib, zavod qurishda ishlagan[25].

Osvensim mahbuslari Buna Werke va IG-Auschwitz nomi bilan tanilgan zavodda ishlay boshladilar[27]. Osvensim shahri boʻylab oʻtayotgan charchagan mahbuslarning uzun qatori Germaniya-Polsha munosabatlariga putur yetkazishi mumkinligi sababli, mahbuslarga har kuni soqol olishlari, gigiyenaga rioya qilishlari va yurishganda qoʻshiq aytishlari buyurilgan. Iyul oyining oxiridan boshlab ularni poyezdda yuk vagonlarida zavodga olib ketilgan[28]. Ularni, shu jumladan qishda ham koʻchirish qiyinligini hisobga olib, IG Farben zavodda lager qurishga qaror qildi. Birinchi mahbuslar u yerga 1942-yil 30-oktabrda ko‘chib o‘tishdi[28]. KL Auschwitz III-Aussenlager (Osvensim III sublageri) nomi bilan tanilgan va keyinchalik Monovits konslageri [29] nomi berilgan[25].

Geynrix Himmler (chapdan ikkinchi) Osvensim IIIdagi IG Farben zavodiga tashrif buyuradi, 1942-yil iyul.

Oʻlchami 270x490 metr (890 ft × 1610 ft) boʻlgan lager Osvensim I dan kattaroq edi. 1944-yil oxiriga kelib, u 17,5x8 metr (57 fut × 26 ft) oʻlchamdagi 60 ta kazarmaga ega boʻldi. Binoda 56 ta uch qavatli yogʻoch qavatli yotoqxona ham qurilgan. Har bir ishchidan toʻqqiz-oʻn bir soatlik smenalar uchun SS-ga uch yoki toʻrtta Reyxsmark toʻlagan. 1943-1944-yillarda zavodda 35 mingga yaqin mahbus ishlagan; 23 000 (kuniga oʻrtacha 32 kishi) toʻyib ovqatlanmaslik, kasallik va ish yuki tufayli oʻldirilgan. Piter Xeysning yozishicha, lagerda uch-to‘rt oy ichida mahbuslar „yuradigan skeletlarga aylangan“. Osvensim II dagi oʻlimlar va gaz kameralariga oʻtishlar har oyda asirlar sonini deyarli beshdan biriga kamaytirdi. Hudud rahbarlari doimiy ravishda mahbuslarni gaz kameralari bilan qoʻrqitganlar. Osvensim I va II krematoriyalarining hidi lager boʻylab tarqalib turgan[30][30][31][30]

Zavod 1943-yilda ishlab chiqarishni boshlashi kutilgan boʻlsa-da, ishchi kuchi va xom ashyo yetishmasligi tufayli ishga tushirish bir necha bor qoldirildi[25]. Ittifoqchilar zavodni 1944-yil 20-avgust, 13-sentyabr, 18-dekabr va 26-dekabrda bombardimon qildilar. 1945-yil 19-yanvarda SS bu joyni evakuatsiya qilishni buyurdi va 9000 mahbusni, ularning aksariyati yahudiylarni Glivitsadagi boshqa Osvensim sublageriga joʻnatdi[32]. Glivitsadan mahbuslar temir yoʻl orqali ochiq yuk vagonlarida Buxenvald va Mauthauzen konslagerlariga olib ketilgan. Monowitz kasalxonasida qolgan 800 mahbus lagerning qolgan qismi bilan birga 1945-yil 27-yanvarda Qizil Armiyaning 1-Ukraina fronti tomonidan ozod qilingan[28].

Sublagerlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Krupp va Siemens-Schuckert kabi boshqa bir qancha nemis sanoat korxonalari oʻzlarining kichik lagerlariga ega zavodlar qurganlar[25]. Sanoat korxonalari yaqinida 28 ga yaqin lager bor edi, ularning har birida yuzlab yoki minglab mahbuslar boʻlgan[28][33]. Lagerlar Blechhammer, Yavisovitse, Yavorzno, Lagisze, Tlovitse, Myslovitsada, Chexoslovakiyadagi Bogemiya va Moraviya protektoratlarida qurilgan[34]. Sunʼiy lagerlari boʻlgan sanoat korxonalariga koʻmir konlari, quyish va boshqa metall zavodlari va kimyo zavodlari kiradi. Mahbuslar oʻrmon xoʻjaligi va dehqonchilikda ham ishlashga majburlangan[35]. Masalan, Polshaning Bjeshche yaqinidagi Budi qishlogʻida joylashgan Wirtschaftshof Budi dehqonchilik lageri boʻlib, u yerda mahbuslar dalada kun davomida 12 soat ishlagan, hayvonlarni boqishgan va krematoriyadagi odam kulini chim va goʻng bilan aralashtirib kompost tayyorlashgan[36][28]

Lagerdagi hayot

[tahrir | manbasini tahrirlash]

SS garnizoni

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Xoker albomidan (chapdan oʻngga): Richard Baer (1944-yil may oyidan Osvensim komendanti), Jozef Mengele (lager shifokori) va Rudolf Xoss (birinchi komendant) Solahyutte, Osvensim yaqinidagi SS kurorti, 1944-yil yozi[37].
Komendant va maʼmuriyat binosi, Osvensim I

1900-yilda Baden-Badenda tug‘ilgan Rudolf Xyos[38] 1940-yil 27-aprelda Geynrix Himmler lager tashkil etish to‘g‘risida taklif berganida Osvensimning birinchi komendanti etib tayinlangan[29]. Xotini va bolalari bilan komendant va maʼmuriyat binosi yonidagi ikki qavatli uyda yashab[39], 1943-yil 11-noyabrgacha komendant boʻlib xizmat qildi[29], Yozef Kramer oʻrinbosari sifatida ishlagan[35]. Artur Liebehenschel komendant lavozimini egallagan[29]. Xyoss Oranienburgdagi SS Biznes va maʼmuriyat bosh ofisiga Amt DI direktori sifatida qoʻshilgan[29] bu lavozimda uni lagerlar inspeksiyasi oʻrinbosari qiladi[40].

Richard Baer 1944-yil 11=mayda Osvensim I komendanti va 1943-yil 22-noyabrdan Osvensim II komendanti Frits Xartyenshteyn, 1944-yil 15-mayda Jozef Kramer 1945-yil yanvarda lager tugatilgunga qadar vazifalarida qolishgan. Geynrix Shvars 1943-yil noyabr oyida avtonom lagerga aylangandan boshlab, Osvensim III komendanti boʻlib ishlagan[29]. Xyos 1944-yil 8-maydan 29-iyulgacha mahalliy SS garnizoni qoʻmondoni (Standortältester) sifatida Vengriyaga yahudiylarning kelishini nazorat qilish uchun Osvensimga qaytib keldi, bu esa uni Osvensim lagerlari komendantlarining eng yuqori zobitiga aylantirdi. [29]

Transportlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Osvensim II-Birkenau ichidagi yuk vagoni, darvozaxona yaqinida, deportatsiya qilinganlarni tashish uchun foydalanilgan, 2014-yil[41]

Deportatsiya qilinganlarni Osvensimga ogʻir sharoitlarda yuk yoki chorva vagonlariga tiqilib, temir yoʻl stantsiyasi yaqiniga yoki bir nechta maxsus yoʻl boʻyidagi rampalardan biriga, shu jumladan Osvensim I yonidagi rampaga yetkazib kelishgan[42][43].

Mahbuslar uchun hayot

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kun erkaklar uchun 4:30 da boshlanardi  (qishda bir soat kechroq) va ayollar uchun bundan oldinroq boʻlgan. Blok nazoratchisi gong chalib, mahbuslarni tez yuvinib, hojatxonadan foydalanishi uchun tayoq bilan kaltaklab uygʻotgan[44]. Sanitariya tartiblari dahshatli edi, hojatxonalar kam va toza suv yoʻq edi. Har bir yuvinishxona minglab mahbuslarga xizmat qilishi kerak edi. Osvensim II-dagi BIa va BIb sektorlarida 1943-yilda hojatxonalar va yuvinish xonalari boʻlgan ikkita bino oʻrnatildi. Ularda yuvish uchun oluklar va 90 ta kran bor edi; hojatxona inshootlari oʻtirish uchun 58 teshikli beton bilan qoplangan „kanalizatsiya kanallari“ qurildi[45].

Erkaklar karantin lageridagi hojatxona, BIIa sektori, Osvensim II, 2003 yil

Mahbuslar ertalab yarim litr oʻsimlik choyi olganlar, ammo ovqat berilmagan[45]. Mahbuslar tashqarida sanalishi uchun oʻnta qator boʻlib turishgan. Ob-havo qanday boʻlishidan qatʼi nazar, ular SSni hisoblash uchun kelishini kutishlari kerak edi; Ularning qancha vaqt turishi ofitserlarning kayfiyatiga, qochish yoki boshqa jazoga tortuvchi hodisalar boʻlgan-boʻlmaganiga bogʻliq edi[44]. Soqchilar mahbuslarni bir soatcha qoʻllarini boshlari ustida choʻktirishga majburlashlari yoki kaltaklashlari yoki tugma yoʻqligi yoki notoʻgʻri tozalangan ovqat idishi kabi qoidabuzarliklar uchun hibsga olishlari mumkin edi[25].  

Ayollar lageri

[tahrir | manbasini tahrirlash]

  Roʻyxatga olingan mahbuslarning qariyb 30 foizi ayollar boʻlgan[46]. Ravensbryuk konslageridan 999 nafar yahudiy boʻlmagan nemis ayollarining birinchi ommaviy transporti 1942-yil 26-martda yetib kelgan. Mahbus ayollarga 1-999 seriya raqamlari berilgan[21].

Ayollar lageridagi sharoitlar shunchalik yomon ediki, 1942-yil oktyabr oyida bir guruh erkak mahbuslar kasalxona tashkil qilish uchun kelganlarida, ularning birinchi vazifasi, Osvensim muzeyi tadqiqotchilarining fikriga koʻra, jasadlarni hali tirik boʻlgan ayollardan ajratish edi. [28] Jisella Perl, rumin-yahudiy ginekolog va ayollar lagerining mahbusi, 1948 yilda shunday yozgan:

O'ttiz-o'ttiz ikki ming ayol uchun bitta hojatxona bor edi va bizga faqat kunning ma'lum soatlarida foydalanishga ruxsat berildi. Biz tizzagacha odam najaslari bo'lgan bu mittigina binoga kirish uchun navbatda turdik. Hammamiz dizentriyadan aziyat chekar ekanmiz, navbatimiz kelguncha zo'rg'a kutardik va tanamizdan hech qachon tushmaydigan yirtiq kiyimlarimizni ifloslantirdik va shu tariqa atrofimizni bulutdek o'rab olgan dahshatli hid bilan borligimizni dahshatiga qo'shdik. Hojatxona chuqur ariqdan iborat bo'lib, uning ustiga ma'lum vaqt oralig'ida taxtalar tashlangan. Biz xuddi telegraf simiga qo‘ngan qushlardek o‘sha taxtalarda cho‘kkalab o‘tirardik, bir-birimizga shunchalik yaqin edikki, bir-birimizni iflos qilolmasdik[47]

Langefeld 1942- yil oktyabr oyida shafqatsizlik bilan mashhur boʻlgan SS Oberaufseherin Mariya MandlLagerfürerin lavozimini egalladi. Xoss ayollarni nazorat qilish uchun erkaklarni yollagan[46]. Mandl va Xyosler urushdan keyin qatl etilgan[28].

Tanlash va yoʻq qilish jarayoni

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Gaz kameralari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
I krematoriyni rekonstruksiya qilish, Osvensim I, 2014[3]

Osvensimdagi birinchi gazni qoʻllash 1941-yil sentyabr oyi boshida sodir boʻldi, oʻshanda 850 ga yaqin mahbuslar — Sovet harbiy asirlari va kasal polshalik mahbuslar Osvensim Idagi 11-blokning yertoʻlasida Ziklon B bilan oʻldirilgan. Yertoʻlada bir vaqtning oʻzida 700 dan ortiq qurbonlar oʻldirilishi mumkin edi[48]. I krematoriyda oʻn minglab odamlar oʻldirilgan[17]. Qurbonlarni tinchlantirish uchun ularga dezinfektsiyadan oʻtish kerakligi aytilgan; ular tashqarida yechinishlarini buyurilgan, keyin binoga qamab qoʻyishgan va gazni ochib yuborishgan. Gaz kamerasi sifatida foydalanishdan chiqarilgandan soʻng, bino omborxonaga aylantirildi va keyinchalik SS havo hujumidan boshpana sifatida xizmat qildi[48]. Urushdan keyin gaz kamerasi va krematoriy rekonstruksiya qilingan. Dvork va van Pelt baca qayta yaratilganligini yozadilar; Zyklon B qaerga kirganligini koʻrsatish uchun tomdagi toʻrtta teshik oʻrnatildi; va uchta pechning ikkitasi asl komponentlar bilan qayta qurilgan[3].

1942-yil boshida ommaviy qirgʻinlar Osvensim II dagi ikkita vaqtinchalik gaz kameralariga („qizil uy“ va „oq uy“ 1 va 2-bunkerlar deb nomlanuvchi) koʻchirildi. Bunker II 1944-yilning may oyidan noyabrigacha koʻp sonli venger yahudiylari gaz bilan oʻldirilganda vaqtincha qayta ishga tushirildi[48]. Rejalashtirilgan oltinchi inshoot — VI krematoriy hech qachon qurilmagan[48].

Ozod qilingan mahbuslarga yordam

[tahrir | manbasini tahrirlash]
III krematoriyga kirish, Osvensim II, 2008 [49]

Lager majmuasi ozod qilingandan soʻng, Sovet va Polsha tibbiyot xodimlari va Polsha fuqarolari u yerda qolgan mahbuslarga yordam berishni boshladilar. Osvensimdan omon qolganlar, jumladan, shifokorlar Berthold Epshteyn va Otto Volken ham qatnashdilar. Hali jismonan omon qolganlar lagerni tark etib, uylariga qaytishlari mumkin edi. 20 dan ortiq davlatdan ozod etilgan 4500 dan ortiq mahbuslar sobiq konslagerdagi kasalxonalarda parvarish qilinib, tibbiy yordam koʻrsatildi. Bemorlarning aksariyati ochlik diareyasidan aziyat chekkan. Koʻpgina kasal mahbuslar intensiv tibbiy saʼy-harakatlarga qaramay vafot etdilar, chunki dastlab tibbiy xodimlar yetarli emas edi. Ozod qilinganidan koʻp oʻtmay, Qizil Xoch hamshirasi 200 bemor uchun mas’ul etib belgilandi, ammo vaziyat asta-sekin yaxshilandi. Nihoyat, harbiy gospitallarda ixtisoslashtirilgan boʻlimlar, jumladan, sil kasalliklari, ichki kasalliklar va ruhiy kasalliklar boʻlimlari tashkil etildi. Bemorlar ovqat yeyishga ehtiyotkorlik bilan oʻtishlari kerak edi. Ozod qilingan mahbuslarning aksariyati 1945-yil aprel va may oylarida kasalxonalarni tark etishga muvaffaq boʻldi.

Millati/etnik
(Manba: Franciszek Piper)[19] 		Roʻyxatga olingan oʻlimlar
(Osvensim) 		Roʻyxatga olinmagan oʻlimlar
(Osvensim) 		Jami
yahudiylar 95 000 865 000 960 000
Etnik polyaklar 64 000 10 000 74 000 (70 000-75 000)
Roma va Sinti 19 000 2000 21 000
Sovet harbiy asirlari 12 000 3000 15 000
Boshqa yevropaliklar:
Sovet fuqarolari (beloruslar, ruslar, ukrainlar),
Chexlar, yugoslavlar, fransuzlar, nemislar, avstriyaliklar 		10 000-15 000 yoʻq 10 000-15 000
Osvensimdagi jami oʻlimlar, 1940—1945-yillarda 200 000-205 000 880 000 1 080 000-1 085 000

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ „Auschwitz“ (en). encyclopedia.ushmm.org. — „Auschwitz is the German name for the Polish city Oświęcim. Oświęcim is located in Poland, approximately 40 miles (about 64 km) west of Kraków. Germany annexed this area of Poland in 1939.“. 2018-yil 13-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 2-iyul.
  2. ↑ „Auschwitz I, Auschwitz II-Birkenau, Auschwitz III-Monowitz“. Auschwitz-Birkenau State Museum. 2019-yil 22-yanvarda asl nusxadan arxivlangan.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Dwork & van Pelt 2002.
  4. ↑ Auschwitz-Birkenau. „Poles in Auschwitz“. auschwitz.org. — „The first transport of political prisoners to Auschwitz consisted almost exclusively of Poles. It was for them that the camp was founded, and the majority of prisoners were Polish for the first two years. They died of starvation, brutal mistreatment, beating, and sickness, and were executed and killed in the gas chambers.“. 2020-yil 12-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 8-iyul.
  5. ↑ Piper 2000b, ss. 230–231; also see Piper 1998b, ss. 71–72.
  6. ↑ Browning 2004, ss. 24–26; Longerich 2010, s. 144.
  7. ↑ „Killing Centers: An Overview“. Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. 2017-yil 14-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan.
  8. ↑ Dwork & van Pelt 2002, s. 362.
  9. ↑ Piper 2000a, ss. 52–53; Dwork & van Pelt 2002, s. 166.
  10. ↑ Piper 2000a, ss. 52–53; also see Iwaszko 2000b, s. 51; Dwork & van Pelt 2002, s. 166
  11. ↑ Czech 2000, s. 121; for serial number 1, Strzelecka & Setkiewicz 2000, s. 65.
  12. ↑ Dwork & van Pelt 2002, p. 364.
  13. ↑ Piper 2000b, ss. 121, 133; Piper 1998c, ss. 158–159.
  14. ↑ Dwork & van Pelt 2002, s. 292; Piper 1998c, ss. 157–158; Piper 2000b, s. 117.
  15. ↑ Czech 2000, s. 142; Świebocki 2002, ss. 126–127, n. 50.
  16. ↑ van Pelt 1998, s. 145; Piper 2000a, s. 61; Steinbacher 2005, s. 107; „Anniversary of the First Transport of Polish Jews to Auschwitz“.
  17. ↑ 17,0 17,1 Müller 1999, s. 31; Piper 2000b, s. 133.
  18. ↑ Piper 2000b, s. 132, for more on the corpses, p. 140; for 400 prisoners and over 107,000 corpses, see Czech 2000, s. 165.
  19. ↑ 19,0 19,1 Piper 2000b.
  20. ↑ van Pelt 1998.
  21. ↑ 21,0 21,1 Czech 2000.
  22. ↑ Piper 2000b, ss. 134–136; also see Piper 1998c, s. 161.
  23. ↑ Pressac & van Pelt 1998, ss. 214–215; also see Piper 2000b, s. 138.
  24. ↑ Piper 2000b, s. 164.
  25. ↑ 25,0 25,1 25,2 25,3 25,4 25,5 Steinbacher 2005.
  26. ↑ Hilberg 1998.
  27. ↑ Strzelecka & Setkiewicz 2000, s. 108; for „IG-Auschwitz“, see Hayes 2001, s. xii.
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 28,3 28,4 28,5 28,6 Strzelecka & Setkiewicz 2000.
  29. ↑ 29,0 29,1 29,2 29,3 29,4 29,5 29,6 Lasik 2000a.
  30. ↑ 30,0 30,1 30,2 Hayes 2001.
  31. ↑ Krakowski 1998.
  32. ↑ Hayes 2001, s. 367; Strzelecka & Setkiewicz 2000, s. 115; that when the camp was evacuated, 9,054 of the 9,792 inmates were Jews, see Strzelecka & Setkiewicz 2000, s. 113.
  33. ↑ Strzelecka & Setkiewicz 2000, ss. 103, 119; Gutman 1998, s. 17.
  34. ↑ Gutman 1998, s. 18; Piper 1998a, s. 45; Steinbacher 2005, s. 58.
  35. ↑ 35,0 35,1 Gutman 1998.
  36. ↑ Strzelecka & Setkiewicz 2000, s. 106; Kubica 2009, ss. 233–234.
  37. ↑ Wilkinson, Alec (17 March 2008).
  38. ↑ Lasik 1998b, s. 288; Lasik 2000b, s. 154.
  39. ↑ Harding 2013.
  40. ↑ Lasik 1998b.
  41. ↑ „An Original German Train Car at the Birkenau Ramp“. Auschwitz-Birkenau State Museum (2009-yil 14-oktyabr). 2019-yil 25-yanvarda asl nusxadan arxivlangan.
  42. ↑ „An Original German Train Car at the Birkenau Ramp“. Auschwitz-Birkenau State Museum (2009-yil 14-oktyabr). 2019-yil 25-yanvarda asl nusxadan arxivlangan.„An Original German Train Car at the Birkenau Ramp“.
  43. ↑ Iwaszko 2000a.
  44. ↑ 44,0 44,1 Strzelecka 2000b.
  45. ↑ 45,0 45,1 Iwaszko 2000b.
  46. ↑ 46,0 46,1 Strzelecka 2000c.
  47. ↑ Perl 1948, ss. 32–33; van Pelt 1998, s. 133.
  48. ↑ 48,0 48,1 48,2 48,3 Piper 1998c.
  49. ↑ Baxter 2017.

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Osvensim_konslageri&oldid=5191929" dan olindi