Kontent qismiga oʻtish

Makkabiylar

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Mattatiasning avlodlari

Makkabiylar (shuningdek, makkabilar (ivritcha: מַכַּבִּים). Makabīm yoki מַקַבִּים, Maqabīm; lotincha: Machabaei yoki Maccabaei; qadimgi yunoncha: Μακκαβαῖοι, Makkabaioi), Salavkiylar imperiyasining bir qismi boʻlgan Yahudiya podsholigini nazorat ostiga olgan yahudiy isyonchi-jangchilar guruhi boʻlishgan[1][2].

Ular 167 yildan oshiq vaqt davomida hukmronlik qilgan Hasmoniylar sulolasiga asos solgan. Miloddan avvalgi 110-yildan 63-yilgacha toʻliq mustaqil shohlik boʻlishgan. Ular yahudiy dinini qisman majburan oʻzgartirish orqali qayta tasdiqlaydilar, bosib olish orqali Yahudiya chegaralarini kengaytirdilar hamda ellinizm va ellinistik iudaizmning taʼsirini kamaytiradilar.

Kelib chiqishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Makkabi[3] nomi koʻpincha butun Hasmoniylar sulolasining sinonimi sifatida ishlatilinadi. Ammo Makkabilar Yahudo Makkabey va uning toʻrt ukasi boʻlishgan. Makkabi nomi Yahudoning shaxsiy sifati edi[4] va keyingi avlodlar uning bevosita avlodlari boʻlishmagan. Ismning kelib chiqishi haqidagi ehtimollardan biri shundaki, u Yahudoning jangdagi shafqatsizligini eʼtirof etish uchun oromiycha maqqaḇa — „bolgʻa“ soʻzidan olingan. Yahudiylarning taʼkidlashicha, Makkabi (ivritcha: מכבים Machabi) Tavrot oyatining qisqartmasi boʻlib, makkabiylarning jangovar nidosi boʻlgan.

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Miloddan avvalgi 2-asrda Yahudiya Ptolemeylar qirolligi (Misrda joylashgan) va Salavkiylar imperiyasi (Suriyada joylashgan), Aleksandr Makedonskiy (356-323) vafotidan keyin shakllangan qirolliklar boʻlgan. Yahudiya dastlab Ptolemeylar hukmronligi ostida boʻlgan, ammo 200 ga yaqin salavkiylar hokimiyatni oʻz qoʻliga olishadi. Oʻsha paytda Yahudiya Makedoniyalik Aleksandr tomonidan boshlangan ellinizatsiyadan taʼsiri ostida boʻlgan. Baʼzi yahudiylar, asosan, shaharning yuqori tabaqa vakillari, xususan, Tobiadlar oilasi, yahudiy qonunlaridan voz kechishni va yunoncha turmush tarzini qabul qilishni xohlashadi. Tarixchi Viktor Cherikoverning fikricha, Tobiadlarning ellinizmining asosiy motivi iqtisodiy va siyosiy jihatga borib taqalgan[5]. Ellinlashuvchi yahudiylar Quddusda gimnaziya qurishadi, xalqaro yunon oʻyinlarida qatnashadilar, „sunnat belgilarini olib tashlashadi va muqaddas ahdni rad etishadi“[6].

Antiox IV Epifan (miloddan avvalgi, taxminan, 215-164) 175-yilda Salavkiylar imperiyasining hukmdori boʻladi. Onias III Quddusda oliy ruhoniy lavozimini egallaydi. Antiox uchun Oliy ruhoniy oʻz shohligidagi mahalliy gubernator boʻlib, u oʻzi xohlagancha tayinlashi yoki ishdan boʻshatishi mumkin boʻlgan odam edi, pravoslav yahudiylar esa Oliy ruhoniylik sohibini ilohiy tayinlangan deb bilishgan[7]. Oniasning ukasi Jeyson Antioxni Onias oʻrniga oliy ruhoniy qilish uchun pora beradi. Jeyson anʼanaviy teokratiyani bekor qiladi va „Antioxdan Quddusni Antioxiya deb nomlangan yunon polisiga aylantirish uchun ruxsat oladi“[5][8]. Oʻz navbatida, Menelaus Antioxga pora berib, Jeyson oʻrniga oliy ruhoniy etib tayinlanadi.

Menelaus esa Oniasni oʻldiradi. Menelausning ukasi Lisimax maʼbuddan muqaddas idishlarni oʻgʻirlagan; yuzaga kelgan gʻalayonlar Lisimachning oʻlimiga olib keladi. Menelaus Oniasning qotilligi uchun hibsga olinadi va Antiox oldida sudga tortiladi, ammo u pora berib, muammodan qutulib qoladi. Jeyson Menelausni quvib chiqaradi va yana Oliy ruhoniy boʻlib oladi. Antiox maʼbudni talon-toroj qiladi, Quddusga hujum qiladi hamda „ayollar va bolalarni (mil. avv. 168 yil) asirga oladi“[9]. Shu paytdan boshlab Antiox Salavkiylar davridagi Suriya va Finikiya satrapliklarida ellinlashtirish siyosatini olib boradi.

Antiox kutilmaganda Quddusni egallab olganidan ham, uning talon-toroj qilinishidan ham, u yerda qilgan katta qirgʻindan ham koʻngli toʻlmadi; Lekin oʻzining shafqatsiz ehtiroslariga magʻlub boʻlib, qamal paytida qanday azob chekkanini eslab, yahudiylarni oʻz mamlakatlarining qonunlarini bekor qilishga, chaqaloqlarini sunnatsiz saqlashga va qurbongohda choʻchqa goʻshtini qurbon qilishga majbur qildi; Ularning hammasi Antioxga qarshi chiqdilar va ularning rahnamolari oʻlimga mahkum etildi. — Flaviy Iosif, Yahudiylarning urushi, kitob 1.1 § 2

Makkabiylarning birinchi kitobi muallifi Makkabiy qoʻzgʻolonini taqvodor yahudiylarning Salavkiylar shohiga (oʻz dinini yoʻq qilishga uringan) va uni qoʻllab-quvvatlagan yahudiylarga qarshi koʻtarilishi deb hisoblagan. Makkabiylarning ikkinchi kitobi muallifi ziddiyatni „iudaizm“ va „ellinizm“ oʻrtasidagi kurash sifatida koʻrsatadi. Aksariyat zamonaviy olimlarning taʼkidlashicha, qirol Antiox Yahudiya qishlogʻidagi mahalliy yahudiylar va Quddusdagi ellinlashgan yahudiylar oʻrtasidagi fuqarolar urushiga munosabat bildirgan[10][11].

Garchi qirolning diniy anʼanachilarni taʼqib qilishiga javobi antik davrda odatiy boʻlmagan va provokatsiya[12]. Jozef P. Shultsga koʻra, zamonaviy ilmiy tadqiqotchilar „Makkabiylar qoʻzgʻolonini yahudiy lageridagi pravoslav va islohotchi partiyalar oʻrtasidagi fuqarolar urushi sifatida emas, balki chet el zulmiga qarshi qoʻzgʻolon sifatida koʻradi“[13]. Lekin Jon J. Kollinz Yahudiy yetakchilari oʻrtasidagi fuqarolar urushi qirolning yangi siyosatiga olib keladi, qoʻzgʻolonni oddiygina ellinizm va iudaizm oʻrtasidagi ziddiyat sifatida koʻrish notoʻgʻri, chunki "qoʻzgʻolon yunon urf-odatlarining kiritilishi bilan qoʻzgʻatilgan emas (bu qoʻzgʻolonni yahudiylarning urf-odatlarini qurish bilan tavsiflanadi). Lekin Tavrotga rioya qilgan odamlarni bolalarini sunnat qilish va choʻchqa goʻshtini isteʼmol qilishdan bosh tortish orqali taʼqib qilish orqali[12]. Oliy ruhoniy lavozimi uchun mojaroda Onias kabi ibroniy/arameycha ismli mahalliychilar Yason va Menelaus kabi yunoncha ismli ellinistlar bilan bahslashadilar[14]. Ayrim olimlar konfliktning ijtimoiy va iqtisodiy omillariga ishora qiladilar[5][15].

Fuqarolar urushi sifatida boshlangan narsa Suriyaning ellinistik qirolligi anʼanachilarga qarshi ellinlashuvchi yahudiylar tomonida boʻlganida, bosqinchilik xarakterini oladi[16]. Mojaro kuchayib borar ekan, Antiox anʼanachilarning odatlarini taqiqlab qoʻyadi va shu tariqa, odatdagi salavkiylar amaliyotidan voz kechib, butun bir xalqning dinini taqiqlaydi[5]. Antioxning motivlari nomaʼlumligicha qolmoqda: u oʻzi tayinlagan Menelaus[7] agʻdarilishidan gʻazablangan boʻlishi yoki yahudiylar orasidagi radikal ellinistlar guruhi tomonidan daʼvatlangan boʻlishi mumkin. Makkabiylarga koʻra, Antiox koʻplab anʼanaviy yahudiy va samariyalik diniy urf-odatlarni taqiqlagan: u Tavrotga ega boʻlishni oʻlim jazosiga aylantirgan va topilgan nusxalarini yoqib yuborgan[17][18]. Bayramlar taqiqlangan; chaqaloqlarini sunnat qilgan onalar oilalari bilan birga oʻldirilgan.

Makkabilar hukmronligi ostidagi Yahudiya

Qoʻzgʻolon

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Jonathan zabt etgan hududlar.
Simon zabt etgan hududlar.

Makkabiylarning hikoyasida, Antiox yahudiylarning diniy amaliyotini taqiqlovchi farmonlarini chiqargandan soʻng, Hasmoniy qishloq yahudiy ruhoniysi Mattatias Hasmoniya yunon xudolariga sigʻinishdan bosh tortib, Salavkiylar imperiyasiga qarshi qoʻzgʻolon koʻtaradi. U besh oʻgʻli bilan Yahudo sahrosiga qochib ketadi. Mattatiasning oʻlimidan soʻng, taxminan bir yil oʻtgach, miloddan avvalgi 166-yilda oʻgʻli, Yahudo Makkabi yahudiy dissidentlari qoʻshinini partizan urushida Salavkiylar sulolasi ustidan gʻalaba qozondi, bu urush dastlab ellinlashuvchi yahudiylarga qarshi qaratilgan edi.

Makkabiylar qishloqlardagi butparast qurbongohlarni vayron qilishadi, oʻgʻil bolalarni sunnat qiladilar va yahudiylarni qonundan tashqari ishlarga majburlashadi. Natijada, Makkabiy nomining bir talqini oromiycha „bolgʻa“ soʻziga asoslanadi, chunki ular „dushmanlariga bolgʻacha zarbalar berishardi“.

Qoʻzgʻolon koʻplab janglarni oʻz ichiga oldi, ularda Makkabe kuchlari partizanlik taktikasini qoʻllagani uchun Salavkiylar armiyasi ustidan gʻalaba qozonadi. Gʻalabadan soʻng, Makkabiylar Quddusga kirishadi va maʼbudni marosim bilan tozalashadi, u yerda anʼanaviy yahudiy ibodatini tikladilar va Jonatan Makkabini oliy ruhoniy qilib tayinladilar. Qoʻzgʻolonni bostirish uchun salavkiylarning katta qoʻshini yuboriladi. Salavkiylarning ichki ishlari bilan mashgʻul boʻlgan uning qoʻmondoni Lisias diniy erkinlikni tiklaydigan siyosiy murosaga rozi boʻladi. Yahudiylarning Hanukka bayrami Yahudo Makkabining Salavkiylar ustidan qozongan gʻalabasidan keyin Maʼbudning qayta bagʻishlanishini nishonlaydi.

Hasmoniy hukmdorlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Aleksandr Janney
  • Aristobul I
  • Aristobul II
  • Hyrcanus II
  • Jon Gaddi
  • Jon Hyrcanus
  • Jonatan Appus
  • Yahudo Makkabeus
  • Mattatias
  • Salom Alexandra
  • Simon Tassi

Yana qarang:

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Cohn, Marc. The Mathematics of the Calendar, 2007 — 60-bet. ISBN 978-1430324966. 
  2. ↑ Fischer-Lichte, Erika. Theatre, Sacrifice, Ritual: Exploring Forms of Political Theatre. Routledge, 2005 — 195-bet. ISBN 978-0415276757. 
  3. ↑ Latin: Maccabaeus; Greek: Μακκαβαῖος Makkabaios; from Hebrew maqqeb et, „hammer“ (Oxford English Dictionary).
  4. ↑ See 1 Maccabees 2:4
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Tcherikover, Victor Hellenistic Civilization and the Jews, New York: Atheneum, 1975
  6. ↑ I Maccabees, i, 15
  7. ↑ 7,0 7,1 Oesterley, W.O.E., A History of Israel, Oxford, Clarendon Press, 1939.
  8. ↑ De Lange, Nicholas, Atlas of the Jewish World, Oxford: Andromeda, 1992
  9. ↑ I Maccabees, i, 30-32
  10. ↑ Telushkin, Joseph. Jewish Literacy: The Most Important Things to Know about the Jewish Religion, Its People, and Its History. W. Morrow, 1991 — 114-bet. ISBN 0-688-08506-7. 
  11. ↑ Greenberg, Irving. The Jewish Way: Living the Holidays. Simon & Schuster, 1993 — 29-bet. ISBN 0-671-87303-2. 
  12. ↑ 12,0 12,1 Johnston, Sarah Iles. Religions of the Ancient World: A Guide. Harvard University Press, 2004 — 186-bet. ISBN 0-674-01517-7. 
  13. ↑ Schultz, Joseph P.. Judaism and the Gentile Faiths: Comparative Studies in Religion. Fairleigh Dickinson Univ Press, 1981 — 155-bet. ISBN 0-8386-1707-7. „Modern scholarship on the other hand considers the Maccabean revolt less as an uprising against foreign oppression than as a civil war between the orthodox and reformist parties in the Jewish camp“ 
  14. ↑ Gundry, Robert H.. A Survey of the New Testament. Zondervan, 2003 — 9-bet. ISBN 0-310-23825-0. 
  15. ↑ Freedman, David Noel. Eerdmans Dictionary of the Bible. Wm. B. Eerdmans Publishing, 2000 — 837-bet. ISBN 0-8028-2400-5. 
  16. ↑ Wood, Leon James. A Survey of Israel's History. Zondervan, 1986 — 357-bet. ISBN 0-310-34770-X. 
  17. ↑ I Macccabees. 1:57
  18. ↑ Bourgel, Jonathan (2019). „The Samaritans during the Hasmonean Period: The Affirmation of a Discrete Identity?“. Religions. 10-jild. 628-bet.

Adabiyotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Bikerman, Elias J. 1979-yil. Makkabiylarning Xudosi: Makkabe qoʻzgʻolonining maʼnosi va kelib chiqishi boʻyicha tadqiqotlar. Leyden, Niderlandiya: Brill.
  • Koen, Shaye JD 1987-yil. Makkabiylardan Mishnagacha. Filadelfiya: Vestminster.
  • Grabbe, Lester L. 2010-yil. Ikkinchi maʼbad iudaizmiga kirish: Neximiyo, Makkabiylar, Hillel va Iso davridagi yahudiylarning tarixi va dini. London: T & T Klark.
  • Xarrington, Daniel J. 1988-yil. Makkabe qoʻzgʻoloni: Injil inqilobining anatomiyasi. Wilmington, DE: Maykl Glazier.
  • Jonson, Sara Raup. 2004-yil. Tarixiy fantastika va ellinistik yahudiy oʻziga xosligi: madaniy kontekstda uchinchi makkabiylar. Berkli: Kaliforniya universiteti matbuoti.
  • Styuart, Tayler A. 2017-yil. „Yahudiy Paideia: Aristeas va 2 Makkabiy maktubida yunoncha taʼlim.“ Yahudiylikni oʻrganish jurnali 48, №. 2: 182-202.

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Makkabiylar&oldid=4293471" dan olindi