Poland

General information

About this country

Polskie kolekcje przyrodnicze są przechowywane w różnych placówkach naukowych na terenie całego kraju. Inwentaryzację zbiorów instytucje podjęły wiele lat temu, jednak ze względu na wysoką liczbę okazów działania trwają do dnia dzisiejszego. Dotychczasowe przybliżenia mówią o 15 mln okazów zwierząt i 5 mln okazów zielnikowych roślin i grzybów. Przez wiele lat działalność związana z opieką i wykorzystaniem zbiorów przyrodniczych była mocno niedofinansowywana. Dopiero od niedawna, dzięki rządowym programom digitalizacji, można dostrzec zmianę tego stanu, choć duże projekty digitalizacji zbiorów dopiero się rozpoczęły. Wcześniejsze działania wykonywane były indywidualnie przez poszczególne instytucje. Jedyne systemowe podejście do kwestii integracji i udostępniania danych w skali ogólnokrajowej reprezentowała Krajowa Sieć Informacji o Bioróżnorodności. W ramach tej organizacji powstało konsorcjum mające na celu rozwinięcie w Polsce działań DiSSCo. Konsorcjum tworzą w tym momencie dwie instytucje – Uniwersytet Warszawski oraz Muzeum i Instytut Zoologii PAN, a docelowo skupi instytucje posiadające największe krajowe kolekcje przyrodnicze.

Our achievements

Success Stories

Zbiory Szymona Tenenbauma (1892–1941) są jednymi z najmniej znanych, a przy tym bardzo cennych kolekcji powstałych na przełomie XIX/XX wieku. Większość dostępnych publikacji dotyczy przede wszystkim krajowych badań terenowych prowadzonych przez Tenenbauma na terenie ówczesnej Polski m.in. Mazowsze, Tatry, Pieniny, Wileńszczyzna, Podole, Roztocze. Badacz ten opublikował trzy artykuły w oparciu o materiały pozyskane w czasie wypraw zagranicznych: na Balearach, w Brazylii oraz Meksyku.

Tenenbaum swoją przygodę z chrząszczami zaczął w wieku 13 lat, czyli od 1905 roku, a zakończył w momencie znalezienia się za bramą getta warszawskiego 1940 roku. Dane zebrane z etykiet dotyczące miejsca i czasu zbioru potwierdzają te doniesienia. Opracowane informacje wskazują, że najbardziej intensywne badania Tenenbaum prowadził na terenie Polski właśnie w okresie 20-lecia międzywojennego. Okazy sprzed 1905 roku mogą pochodzić od jego ojca, który również przywoził chrząszcze egzotyczne ze swoich wypraw po Europie, jednak nie jest możliwe całkowite potwierdzenie tej informacji, ze względu na brak podpisu jego ojca na etykietach, a także brak jego oryginalnego pisma, w celu porównania pisma z etykiet.

Doniesienia o tym, że zbiory ocalały i praktycznie bez uszczerbku przetrwały II wojnę światową muszą zostać potwierdzone. Zbyt dużo drastycznych wydarzeń, którym podlegały w tym czasie zbiory wskazuje, że jednak ich część mogła ulec zniszczeniu. Informacje z wpisu do Księgi Nabytków z 1947 roku wskazują, że MIZ PAN przejął darowiznę, która składała się z 266 pudeł, czyli muzealnych gablot. Ocalała kolekcja była przechowywana, dzięki pomocy Antoniny i Jana Żabińskich w Warszawskim Ogrodzie Zoologicznym. Nie jest znana dokładna data przeniesienia kolekcji do ZOO, gdzie częstym gościem badającym chrząszcze z kolekcji Tenenbauma był Ziegler – niemiecki entomolog-amator pełniący funkcję kierownika Arbeitsamtu, znajomy rodziny Tenenbaumów. Przed Powstaniem Warszawskim w 1944 roku kolekcja została przeniesiona do budynku Muzeum Zoologicznego znajdującego się przy ulicy Wilczej 64. Przechowywana była w preparatorni, która znajdowała się w piwnicy, co uchroniło ją przed zniszczeniem zarówno w czasie samego Powstania, jak i po nim, kiedy specjalne oddziały wojsk niemieckich systematycznie i planowo wyburzały Warszawę.

W literaturze nie ma żadnej wzmianki na temat współpracy Tenenbauma ze współczesnymi mu entomologami. Analiza danych z etykiet tylko zbioru kózkowatych wykazała jego intensywną współpracę z 73 osobami, od których pozyskiwał materiały lub które oznaczały chrząszcze z jego kolekcji.

Po II wojnie światowej, zgodnie z wolą Tenenbauma, jego żona Eleonora Krajewska-Tenenbaum przekazała zbiory na własność Muzeum Instytutu Zoologii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. Dziś są one przechowywane w centralnym repozytorium zbiorów przyrodniczych Muzeum i Instytutu Zoologii PAN w Łomnej. Większość okazów znajduje się nadal w oryginalnych gablotkach, część kolekcji została dołączona do tzw. zbiorów skomasowanych.

Muzealne zbiory przyrodnicze, oprócz wartości naukowej, stanowią ważny element dziedzictwa kulturowego i historycznego. Bardzo często poszczególne kolekcje zwierząt stanowiąc niewielką cząstkę dużych zbiorów czekają na swoje odkrycie. Jedną z takich perełek jest kolekcja chrząszczy Szymona Tenenbauma, polskiego entomologa żydowskiego pochodzenia. Kolekcja ta została opracowywana z uwzględnieniem trzech głównych aspektów: naukowym, dydaktycznym oraz historycznym.

Opracowanie (digitalizacja) chrząszczy z rodziny kózkowatych (Cerambycidae) zdeponowanych w kolekcji Tenenbauma pozwoliło na wypracowanie odpowiednich procedur informatycznych i muzealnych. W wyniku powyższych prac powstała baza danych licząca 3922 rekordy zawierające łącznie 86284 danych; w kolekcji znajduje się 4721 okazów kózek (zbieranych na przestrzeni 81 lat przez licznych kolekcjonerów w tym Tenenbauma, reprezentujących 692 gatunki.

Wstępne wyniki pozwoliły na wyciągnięcie następujących wniosków:

• kolekcja jest jednym z najstarszych zbiorów pozyskanych z terenów Polski, co stanowi o jej niezwykłej wartości (niektóre okazy mają ponad 150 lat, zbierane były w 1858 roku);
• stanowi źródło informacji umożliwiających przeprowadzenie badań porównawczych zmian bioróżnorodności wybranych terenów (okazy posiadają etykiety z informacjami dotyczącymi miejsca i daty pozyskania materiałów oraz osób zbierających i specjalistów oznaczających materiał);
• przechowywanie okazów „na sucho” umożliwia ich wykorzystanie do analiz molekularnych;
• zaledwie kilka procent materiałów zgromadzonych w kolekcji zostało opublikowanych, stąd należy uznać ją za bardzo cenne źródło oryginalnych danych dotyczących bioróżnorodności przede wszystkim Europy (80% okazów), ale również Kaukazu, Bliskiego Wschodu, Brazylii, Meksyku, Afryki i USA;
• dane zachowane w kolekcji umożliwią odtworzenie (w części) opracowania chrząszczy okolic Warszawy (maszynopis zaginął w 1939 roku), a także innych terenów – Tenenbaum zbierał chrząszcze głównie z terenów obecnej Polski (Pieniny, Tatry, Roztocze), a także z Podola i Wileńszczyzny;
• oszacowano, że cały zbiór może liczyć około 150 000 okazów.