Koors
| Koors | ||
| Klassifikasie en eksterne bronne | ||
| ||
| 'n Analoog termometer wat gebruik word om 'n persoon se liggaamstemperatuur te meet | ||
| ICD-10 | R50 | |
| ICD-9 | 780.6 | |
| DiseasesDB | 18924 | |
| MedlinePlus | 003090 | |
| eMedicine | med/785 | |
| MeSH | D005334 | |
 Mediese waarskuwing
| ||
Koors, of beheerde hipertermie, is wanneer 'n mens se liggaamstemperatuur bo die normale omgewing van 36-38 °C styg. 'n Verhoogde liggaamstemperatuur (of koors) is een van die maniere waarop die immuunstelsel infeksie bekamp aangesien sekere mikroorganismes soos bakterië en fungi nie kan funksioneer teen die hoër temperature nie.
Gewoonlik help die styging in liggaamstemperatuur die individu om 'n infeksie op te los, maar indien dit bo 41 °C styg kan dit lewensgevaarlik wees.
Koors word gereguleer deur die temperatuurbeheersentrum van die brein. Verskillende soorte koors kan onderskei word en die verloop van die koors kenmerk soms 'n bepaalde siekte. Koors is dus 'n simptoom en suksesvolle behandeling, indien nodig, berus op die identifikasie en bekamping van die oorsaak van die siekte.
Net soos alle soogdiere beskik die mens se liggaam oor die vermoë om sy liggaamstemperatuur binne ʼn betreklik beperkte gebied konstant te hou, ondanks veranderinge in die omgewingstemperatuur. Onder liggaamstemperatuur word verstaan die temperatuur van die binneste dele van die liggaam soos die lewer, brein, dermkanaal, ensovoorts.
Die temperatuur van die dele is gewoonlik hoër as die van die vel en dit wissel onder normale omstandighede van 'n gemiddelde van 37.5 °C. Om die toestand te handhaaf, moet die produksie van warmte in ewewig wees met die verbruik en afgee daarvan. Warmte word egter nie slegs in die liggaam self geproduseer nie, maar kan ook uit die omgewing opgeneem word deur die direkte absorpsie van warmte vanaf 'n eksterne hittebron, soos die son of 'n verwarmer.
Die produksie van warmte vind plaas deur middel van metaboliese prosesse in die liggaam. Sekere organe soos die lewer en die hart het 'n betreklik konstante warmteproduksie. Die hoeveelheid warmte wat spiere produseer, verskil daarenteen aansienlik. Spiere produseer veel minder warmte in 'n rustende as in ʼn werkende toestand. Die warmteproduksie by 'n volwasse man in rus is ongeveer 7 140 kJ per 24 uur, terwyl dit tydens harde werk maklik kan opskuif na 12 600 kJ of selfs meer.
Die warmteproduksie by ʼn vrou is ongeveer 10 tot 15% minder. Die liggaam verloor warmte deur uitstraling, deur geleiding na die omgewing en deur verdamping (die omsetting van water in waterdamp aan die veloppervlak en in die longe). Tydens verdamping kan sweetdruppeltjies op die vel gesien word.
Hitteregulering
[wysig | wysig bron]Warmteverlies en die produksie van warmte word gereguleer deur 'n temperatuurbeheersentrum, wat 'n deel uitmaak van die hipotalamus in die middelbrein.
Die werking van die sentrum kan met die van 'n termostaat vergelyk word. Liggaamstemperatuur word gemeet met behulp van 'n koorsmeter. Die betroubaarste en vinnigste lesings word gemeet in die endelderm en die metode word verkies bo temperatuurmeting in die mond of in die oksel. Die temperatuur kan ook deurlopend met behulp van 'n elektroniese apparaat gemonitor word. 'n Persoon het koors wanneer sy liggaamstemperatuur hoër as 38.2˚C is.
Besonder hoë koors is waarskynlik die gevolg van 'n versteuring in die temperatuurbeheersentrum in die brein. Koorsverwekkende (pirogene) stowwe wat van mikro-organismes of weefselafbreekprodukte afkomstig kan wees, stimuleer die temperatuurbeheersentrum deur middel van 'n groepverbinding wat as prostaglandiene bekend staan. Hierdeur word die brein se "termostaat" op 'n hoër waarde ingestel en 'n boodskap gaan na die liggaam uit dat die liggaamstemperatuur verhoog moet word. Om dít moontlik te maak, word alles ingespan om hitteverlies te voorkom en hitteproduksie te stimuleer.
Die bloedvate van die vel trek saam ten einde so min moontlik warmte af te skei. Hitte kan ook opgewek word deur middel van spiertrekkings, wat koue rillings veroorsaak. Dit verklaar waarom ʼn skielike toename in liggaamstemperatuur met koue en rillings gepaard kan gaan. Dit kan dus gebeur dat 'n pasiënt bewe van die koue terwyl sy liggaamstemperatuur hoër as normaal is. By die sogenaamde krisis aan die einde van die koorsperiode geld die omgekeerde.
Vroeër, toe daar nog nie antibiotika beskikbaar was nie, is hierdie krisis as die keerpunt van die siekte beskou waarna die pasiënt sou begin genees. By die krisis word die "termostaat" van die temperatuurbeheersentrum op 'n laer liggaamstemperatuur ingestel. Die liggaam probeer om nou so gou moontlik van die oortollige hitte ontslae te raak. Die pasiënt begin sweet en die bloedvate in die vel rek wyer oop sodat die vel 'n rooi, gloeiende voorkoms kry. Die pasiënt lyk nou baie siek, hoewel genesing naby is.
Soorte koors
[wysig | wysig bron]Baie siektes word gekenmerk deur 'n tipiese verloop van die koorsreaksie. Op die manier kan tussen verskillende soorte koors onderskei word. By aanhoudende koors styg die temperatuur tot bokant 39 °C en wissel op 'n dag met hoogstens een graad. Die koors kan verskeie dae of selfs 'n week of meer duur na gelang van die behandeling daarteen. Dié tipe koors kom voor by tifoïed (buiktifus), brusellose, lobêre pneumonie (‘n tipe longontsteking) en skarlakenkoors.
Die koors kan oombliklik begin soos by lobêre pneumonie of geleidelik styg soos by tifoïed. By wisselvallige en kwytskeldigende koors is die daaglikse temperatuurverskille meer as 1˚C. By wisselvallige koors daal die temperatuur egter nooit tot onder normale temperatuur nie, terwyl daar by kwytskeldigende koors tussenperiodes is wanneer die pasiënt geen koors het nie. 'n Kombinasie van 'n hoë temperatuur en diep koorsdalings kom voor by sepsis, wat veroorsaak word deur groot hoeveelhede bakterieë en hul gifstowwe in die bloed en weefsels.
Een van die kenmerke van malaria is 'n herhalende koors wat daagliks verlig. 'n Koorskurwe waarin die koors na 'n paar dae daal en dan in volle sterkte terugkeer, kom voor by sekere virussiektes soos pokke, masels en poliomiëlitis. Dit kan ook voorkom by onvoldoende behandeling van bakteriële siektes. Herhalende temperatuurstygings met koorsvrye periodes van dae of weke word sikliese of golwende koors genoem.
Dit kom voor by brusellose en by sommige vorme van kanker. Lang periodes van effense koorsigheid kan ʼn aanduiding wees van infeksie in bepaalde dele van die liggaam, veral die keel en mond. Benewens die koorssiektes wat deur infeksie met bakterieë en virusse veroorsaak word, is daar ook 'n hele aantal ernstige koorssiektes bekend wat veroorsaak word deur mikroörganismes wat deur bosluise oorgedra word. Voorbeelde hiervan is bosluiskoors, wat in Suid-Afrika goed bekend is, asook die nou verwante terugvalkoors.
Albei is akute koorssiektes wat gekenmerk word deur afwisselende periodes van koors met ʼn duurte van vyf tot 10 dae. Daar is ook ‘n hele aantal oorsake van koors waarby geen infektiewe mikroörganismes betrokke is nie. Afwykings in die brein kan byvoorbeeld 'n akute koors van tot 42˚C veroorsaak. Koors kan ook veroorsaak word deur die stowwe wat tydens die afbraak van groot hoeveelhede proteïene afgegee word. So 'n grootskaalse afbraak van proteïene kom voor by ernstige brandwonde en groot maag- of ingewandsbloedings en in geval van die afsterwe van weefsel in die liggaam weens swak bloedtoevoer (infarksie). Ook sommige tipes kanker gaan met koors gepaard.
Hodgkin se siekte (‘n kanker van die limfkliere) veroorsaak 'n sikliese koorstoestand waartydens die koors oor 'n tydperk van dae styg, dae lank hoog bly en dan dae lank daal (Pel-Ebstein- koors). Koors kan ook voorkom by outoïmmuunsiektes, waartydens die liggaam se weefsel deur sy eie immunologiese verdedigingsmeganisme aangetas word. Ander oorsake van koors kan toegeskryf word aan ooraktiewe skildklierwerking, aan allergiese reaksies en veral aan 'n oorgevoeligheid vir sekere medisyne (geneesmiddelkoors). Dié tipe koors word gekenmerk deur 'n skielike aanvang van 'n koors van 40 °C of hoër tot drie weke na die gebruik van 'n bepaalde geneesmiddel.
Oorsake van koors
[wysig | wysig bron]- 'n Infeksie – soos veroorsaak deur mikro-organismes soos bakterië en parasiete, virusse soos griep, waterpokkies of longontsteking, of swaminfeksies.
- Rumatoïede artritis
- Sommige medikasie
- Oor-blootstelling van die vel aan sonlig (sonbrand of sonsteek)
- Hitte beroerte – kan óf veroorsaak word deur blootstelling aan hoë temperature of langdurige strawwe oefening.
- Silikose – 'n tipe longsiekte wat veroorsaak word deur langtermyn-blootstelling aan silikastof.
- Amfetamien misbruik
- Alkohol onttrekking
Let Wel: Oorsake van koors is egter nie beperk tot hierdie voorbeelde nie
Geskiedenis
[wysig | wysig bron]
Die "normale" maatstaf vir liggaamstemperatuur is gevestig deur die 19de eeuse Duitse geneesheer Dr Carl Wunderlich. Hy het temperatuur lesings van 'n aantal pasiënte geneem wat hom tot die oortuiging gebring het dat 37 °C die normale liggaamstemperatuur is. Vandag is dit egter (meer akkuraat) bekend dat dit nader aan 36.8 °C is.[1]
Koorsbestryding
[wysig | wysig bron]In die geval van koors is dit belangrik om so gou moontlik die oorsaak daarvan te identifiseer en te neutraliseer. Daarmee saam kan die koors onderdruk word met behulp van koorswerende middels (antipirektika). Baie van hierdie middels het ook ʼn pynstillende werking.
Die bekendste van hierdie middels is aspirien. Ander middels is fenasetien en parasetamol. AI drie hierdie stowwe is in die bekendste pynstillers en koorswerende middels verwerk. Die werking van baie van hierdie middels berus moontlik op die remming van die sintese van prostaglandiene, 'n groep stowwe wat onder meer betrokke kan wees by die stimulasie van die temperatuurbeheersentrum in die brein en by die sintetisering van pynreseptore.
Die verkeerde gebruik van veral aspirien en fenasetien kan egter nadelige gevolge hê. Benewens dié middels word daar soms ook van die pirasoloonderivate as koorswerende middels gebruik gemaak. Vanweë die moontlikheid van ernstige newe-effekte moet hierdie middels met groot versigtigheid gebruik word.
Verwysings
[wysig | wysig bron]- ↑ Mackowiak, P. A.; S. S. Wasserman; M. M. Levine (23 September 1992). "A critical appraisal of 98.6°F, the upper limit of the normal body temperature, and other legacies of Carl Reinhold August Wunderlich". JAMA. 268 (12): 1578–1580. doi:10.1001/jama.268.12.1578. PMID 1302471. Besoek op 22 Augustus 2007. The conversion of 37°C to Fahrenheit should have conserved Wunderlich's two significant figures, thus the standard ought to have been 99°F until its recent empirical correction.
Bronne
[wysig | wysig bron]- Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409567 band
