Puerto Rico
| |||||
| Nasionale leuse: Joannes est nomen eius (Latyns vir: "Johannes is sy naam") | |||||
| Volkslied: The Star-Spangled Banner Nasionale volkslied: La Borinqueña | |||||
| |||||
| Hoofstad | San Juan | ||||
| Grootste stad | San Juan | ||||
| Amptelike tale | Spaans en Engels[1] | ||||
| Regering | Niegeïnkorporeerde georganiseerde grondgebied Joe Biden (D) Pedro Pierluisi Urrutia (PNP/D) Jenniffer González (PNP/R) | ||||
| Onafhanklikheid | binne die Verenigde State 10 Desember 1898 11 April 1899[2] 2 Maart 1917 25 Julie 1952 | ||||
| Oppervlakte - Totaal - Water (%) |
9 104 km2 (169ste) 3 515 myl2 1,6 | ||||
| Bevolking - 2018-skatting - 2010-sensus - Digtheid |
3 193 694[3][4] (130ste) 3 725 789 350,8 / km2 (39ste) 908,6 / myl2 | ||||
| BBP (KKP) - Totaal - Per capita |
2023-skatting | ||||
| BBP (nominaal) - Totaal - Per capita |
2023-skatting | ||||
| MOI (2015) |  0,845[6] (40ste) – baie hoog
| ||||
| Gini (2011) | 53,1[7] – hoog | ||||
| Geldeenheid | Amerikaanse dollar ($) (USD)
| ||||
| Tydsone - Somertyd |
AST (UTC-4) nie toegepas nie (UTC-4) | ||||
| Internet-TLD | .pr | ||||
| Skakelkode | +1-787, +1-939 | ||||
Puerto Rico (Spaans: [ˈpweɾto ˈriko]), amptelik die Gemenebes Puerto Rico (Spaans: Estado Libre Asociado de Puerto Rico, Engels: Commonwealth of Puerto Rico), is 'n Karibiese eilandnasie wat deel uitmaak van die eilandgebiede van die Verenigde State van Amerika. Dit is geleë in Noord-Amerika tussen die Atlantiese Oseaan in die noorde en die Karibiese See in die suide.
Puerto Rico beslaan 'n oppervlakte van 9 104 km² en het 'n bevolking van 3 193 694 in 2019 gehad. Die hoofstad en grootste stad is San Juan met 'n bevolking van 395 326 in 2010 en 'n oppervlakte van 199,31 km². Puerto Rico is in die weste van die Amerikaanse Maagde-eilande en in die ooste van die Dominikaanse Republiek geleë. Sedert die Amerikaanse oorwinning tydens die Spaans-Amerikaanse Oorlog van 1898 is die eiland onder die gesag van die Verenigde State van Amerika.
Daar bestaan groot meningsverskil op die eiland oor die gebied se toekomstige politieke status. Danksy die ontwikkeling van Amerikaanse nywerhede op Puerto Rico handhaaf die eiland 'n besonder hoë lewenstandaard vir 'n Latyns-Amerikaanse land. Saam met die Amerikaanse presidensiële verkiesing op 6 November 2012 is 'n nie-bindende referendum oor die toekomstige territoriale status gehou, waar vir die huidige status as 'n eilandgebied, as 'n nuwe deelstaat binne die Verenigde State of onafhanklikheid van die Verenigde State gestem kon word.[8] 54% van die kiesers was ten gunste van 'n verandering van die territoriale status quo, en van hulle was 61,15% vir die status as 51ste deelstaat van die Verenigde State.[9]
In Mei 2022 het lede van die Kongres wat mededingende wetsontwerpe borg oor hoe om Puerto Rico se territoriale status en sy verhouding met die VSA op te los, saamgekom om nuwe wetgewing in te stel wat albei kombineer. Die voorgestelde wetgewing kombineer elemente van die pro-staatskap wetsontwerp ingestel deur Rep Darren Soto, D-Fla., en Rep Jennifer Gonzalez, Puerto Rico se nie-stemlid van die Kongres en 'n Republikein, saam met die Puerto Rico Selfbeskikking Wet van Reps. Alexandria Ocasio-Cortez en Nydia Velázquez, albei New York-demokrate. Die konsepwetgewing sê dat 'n volksraadpleging om Puerto Rico se politieke status te besleg, op 5 November 2023 gehou sal word.[10]
Etimologie
[wysig | wysig bron]Puerto Rico is Spaans en beteken "ryk hawe".[11] Puerto Ricane verwys na hul eiland dikwels as Borinquén, ontleen aan Borikén, die inheemse Taíno-naam wat "land van die dapper heer" beteken.[12][13][14] Die terme boricua en borincano word algemeen gebruik om na die Puerto Ricaanse erfenis te verwys,[15][16] en is ontleen aan onderskeidelik Borikén en Borinquen.[17] In Spaans is die eiland ook algemeen bekend as la isla del encanto, "die eiland van betowering".[18]
Christophorus Columbus het die eiland San Juan Bautista genoem, ter ere van die heilige Johannes die Doper, terwyl die hoofstad Ciudad de Puerto Rico ("Ryk Hawestad") genoem is.[11] Eindelik het handelaars en ander seevaartbesoekers na die hele eiland as Puerto Rico verwys, terwyl San Juan die naam geword het van die hoofhandels- en skeepshawe en die hoofstad.[19]
Die eiland se naam is deur die Verenigde State na die Verdrag van Parys in 1898 verander na Porto Rico.[20] Die verengelsde naam is deur die Amerikaanse regering en privaat entrepreneurs gebruik. In 1931 is die naam terugverander na Puerto Rico ná 'n gesamentlike besluit deur die Kongress wat deur Félix Córdova Dávila voorgelê is.[21][22][23][24][25][26][27]
Die amptelike Spaanse naam van die entiteit is Estado Libre Asociado de Puerto Rico ("Vrye Geassosieerde Staat Puerto Rico"), terwyl sy amptelike Engelse naam Commonwealth of Puerto Rico ("Gemenebes Puerto Rico") is.[11]
Geografie
[wysig | wysig bron]
Puerto Rico is die mees oostelike eiland in die Groot Antille-groep en lê ongeveer 1 000 km suidoos van Florida en 500 km noord van Venezuela in die Karibiese See.
Dit beslaan byna 8 900 km² en sluit ’n aantal satellieteilandjies, onder meer Vieques en Culebra (groteres), en Caja de Muertos, Palominos en Pineros (kleineres) in. Die landskap is bergagtig vanweë die groot sentrale bergland (Cordillera Central), wat sterk na die suide en in mindere mate na die noorde afdaal en wat deur ’n heuwellandskap en redelike smal kusvlaktes omring word. Ongeveer 25% van die eiland lê laer as 300 m bo seevlak en die hoogste bergspits is Cerro de Punta (1 338 m).
Geskiedenis
[wysig | wysig bron]
Die eiland is in 1493 deur Christophorus Columbus vir Europa ontdek en hy het dit San Juan ("Sint Johannes") genoem. 'n Hawestad het mettertyd aan die noordkus ontstaan en dit het as Puerto Rico ("ryk hawe") bekend geword. Die naam is uiteindelik gebruik om die hele eiland aan te dui, terwyl die hoofstad na San Juan herdoop is. Die eiland se leuse lui egter steeds: Joannes est nomen eius ("Johannes is sy naam"). Die eerste eilandbewoners was Indiane van die Eiland-Arawake-volk.
Soos ook elders in die Karibiese gebied kon hul arbeid nie doeltreffend deur die koloniste benut word nie, sodat die goudmynbedryf, wat aanvanklik suksesvol op dreef gekom het, vinnig agteruitgegaan het. Toe suikerplantasies later aangeplant is, is slawe uit Afrika ingevoer om in die arbeidsbehoefte te voorsien. Die eiland se gunstige strategiese ligging het dit 'n gewilde aanvalsteiken vir onder meer die Britte en die Nederlanders gemaak.
San Juan, wat die nabygeleë vesting Caparra (1508; net ruïnes het behoue gebly) as hoofstad vervang het, het egter met sy El Morro-fort (16de tot 18de eeu) een van die onoorwinbaarste stede in die Karibiese gebied geword. Ondanks klein opstande was Puerto Rico lank aan Spaanse bestuur onderhewig. Beperkte selfbestuur is in 1897 aan die eiland toegeken, maar die Spaans-Amerikaanse Oorlog het kort daarna uitgebreek en by die Verdrag van Parys (1898) is Puerto Rico aan die Verenigde State oorgedra. Intensiewe handelsbetrekkinge het in die stadium reeds tussen die eiland en sy nuwe heersers bestaan.
Politiek en bestuur
[wysig | wysig bron]
Puerto Rico se politieke status en sy verhouding met die "moederland" is aanvanklik in twee wette vervat, naamlik die Foraker Act van 1900 en die Jones Act van 1917. In die dertigerjare het die Puerto Ricaanse volk 'n identiteitsbewussyn ontwikkel wat daartoe gelei het dat daar in 1946 vir die eerste keer 'n Puerto Ricaan as goewerneur van die eiland aangestel is en dat die bevolking in 1948 ook vir die eerste keer self ’n goewerneur gekies het, naamlik Luis Muñoz Marin (1898–1964).
Tussen 1950 en 1952 het ’n grondwet deur middel van 'n volkstemming tot stand gekom, waardeur Puerto Rico verhef is tot ’n outonome staat met vrywillige verbondenheid aan die VSA – ’n soort gemenebesland. Hoewel alle Puerto Ricane Amerikaanse burgers is, kan hulle nie in die presidentsverkiesings stem nie en betaal hulle ook geen federale belasting nie. Die manlike inwoners moet egter diensplig in die Amerikaanse Leër doen.
Onder die Eisenhower-bewind het Puerto Rico in 1953 die geleentheid gekry om met 'n meerderheidsbesluit van die eilandbewoners selfstandig te word, maar die oorgrote meerderheid van die bevolking is nog verdeeld oor die kwessie. Benewens die wat na volle onafhanklikheid streef, is daar ook ’n groep wat Puerto Rico as 'n deelstaat van die Verenigde State ingelyf wil sien. Die meerderheid wil egter die huidige politieke status van die eiland behou. Puerto Rico word bestuur deur ’n goewerneur wat elke vier jaar gekies word.
Die wetgewende mag berus by 'n senaat van 29 lede en 'n Huis van Verteenwoordigers van 54 lede, en beide word gekies volgens ’n stelsel wat 'n kompromis tussen ’n distrikstelsel en die stelsel van eweredige verteenwoordiging is. Die sogenaamde residentkommissaris (deur die volk gekies) wat na die Amerikaanse Huis van Verteenwoordigers afgevaardig word, neem wel aan die sitting deel, maar hy het geen stemreg nie.
Bevolking en kultuur
[wysig | wysig bron]
Puerto Rico het etnies 'n homogene bevolking van net meer as drie miljoen mense, met Indiaanse en Negroïde invloede wat volledig met die Blanke element geïntegreer is. Die amptelike tale is Spaans en Engels, maar slegs ongeveer 20% van die bevolking is tweetalig en die oorgrote meerderheid praat Spaans. Sowat 80% van die eilandbewoners is Rooms-Katoliek.
Nadat daar jare lank ’n veldtog gevoer is om ongeletterdheid te bekamp, het die aantal ongeletterdes tot minder as 10% van die bevolking gedaal. Daar is verskeie inrigtings vir hoër onderwys op die eiland, waarvan die Universiteit van Puerto Rico, die Inter-American-universiteit, die Katolieke Universiteit van Puerto Rico en die Sacred Heart College die vernaamste is. Wat wetenskaplike gerigtheid betref, toon die Puerto Ricane, getrou aan hul Spaanse agtergrond, oor die algemeen groter belangstelling in die geesteswetenskappe as in die natuurwetenskappe.
Die Puerto Rico Institute of Culture en die Ateneo Puertorriquenõ is gerig op die instandhouding en bevordering van die Puerto Ricaanse volkskultuur. Die belangrikste koerante is El Dia, El Imparcial, El Mundo, en die San Juan Star. Die eilande het sedert 1922 'n radionetwerk en sedert 1954 ook 'n televisienetwerk. Ongeveer die helfte van die bevolking woon in stede, waarvan die grootstes San Juan, Mayagüez, Caguas, Ponce, Bayamón en Carolina is.
Ekonomie
[wysig | wysig bron]
Ondanks 'n hoë werkloosheidsyfer (gewoonlik meer as 10%), 'n hoë inflasiekoers en ’n ongunstige handelsbalans, handhaaf Puerto Rico die hoogste lewenstandaard van al die Latyns-Amerikaanse lande. Die toestand is in groot mate te danke aan die aktiewe industrialisasiebeleid wat na die Tweede Wêreldoorlog deur 'n spesiale departement, wat as Fomento bekend gestaan het, toegepas is. Tientalle bedrywe (veral Amerikaans) is op die gebied van onder meer chemie, tekstiel, leer, metaal en elektrotegniek deur Operation Bootstrap tot stand gebring.
Die eiland se goedkoop arbeidsmag en lae belastings het 'n groot aandeel in die nywerheidsontwikkeling gehad. Ten einde die groeiende beroepsbevolking van werkgeleenthede te voorsien, is die bedrywe hoofsaaklik arbeidsintensief. In 1955 is daar met die raffinering van ruolie begin ten einde met die sneltoenemende energiebehoeftes van die nywerhede tred te hou. Dit het egter 'n ongunstige uitwerking op die handelsbalans gehad aangesien Puerto Rico, benewens 'n gebrek aan ander grondstowwe, ook geen aardolievoorrade het nie.
Die enigste grondstof wat wel in voldoende hoeveelhede voorkom, is koper, maar omdat daar gevrees word dat die ontginning daarvan die omgewing sal besoedel, is besluite in die verband tot dusver nie tot uitvoer gebring nie. Hoewel die nywerhede in die sewentigerjare vir 75% van die eiland se nasionale produk gesorg het, is 'n groot gedeelte van die bevolking nog steeds van die landbou afhanklik. Sowat 40% van die totale landbougrond is met suikerriet beplant, en koffie en sitrusvrugte word in die weste en tabak in die laer dele en op die oostelike hellings verbou.
Toerisme lewer 'n belangrike bydrae tot die handhawing van ’n gesonde handelsbalans. Puerto Rico het mooi strande en die see wemel van visse (diepseeduik), terwyl die aangename klimaat en talle besienswaardighede en feestelikhede (karnaval, haangevegte) veral Amerikaanse toeriste na die eiland lok.
Politieke partye
[wysig | wysig bron]Sien ook
[wysig | wysig bron]Verwysings
[wysig | wysig bron]- ↑ (en) "P. Rico Senate declares Spanish over English as first official language". News Report. San Juan, Puerto Rico. Agencia EFE. 4 September 2015. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 30 Junie 2019. Besoek op 13 Junie 2019.
- ↑ (en) "Puerto Rico's Status Explained. ECSU Takes A Look At Island's History" (PDF). Michelle Firestone. 25 September 2017. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 3 Augustus 2019. Besoek op 13 Junie 2019.
- ↑ (en) "Nevada and Idaho Are the Nation's Fastest-Growing States". United States Census Bureau. 19 Desember 2018. Besoek op 30 Desember 2018.
- ↑ (en) "U.S. Census Bureau QuickFacts: Puerto Rico". www.census.gov.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 (en) "Puerto Rico". Internasionale Monetêre Fonds. April 2023. Besoek op 24 Julie 2023.
- ↑ (en) Fuentes-Ramírez, Ricardo R. (2017). "Human Development Index Trends and Inequality in Puerto Rico 2010–2015" (PDF). Ceteris Paribus: Journal of Socio-Economic Research. 7. Besoek op 13 Junie 2019.
- ↑ (en) "Household Income for States: 2010 and 2011" (PDF). U.S. Census Bureau. September 2012. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 24 Julie 2017. Besoek op 16 Mei 2014.
- ↑ (en) "Puerto Rico prepares for historic poll". BBC. 4 November 2012. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 11 Desember 2019. Besoek op 13 Junie 2019.
- ↑ (en) "Puerto Rico wants to become the 51st state of the US". BBC. 7 November 2012. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 8 Desember 2019. Besoek op 13 Junie 2019.
- ↑ (en) Dánica Coto (20 Mei 2022). "US lawmakers urge binding vote on Puerto Rico status". Associated Press. Besoek op 24 Julie 2023.
- ↑ 11,0 11,1 11,2 (en) "Puerto Rico". Central Intelligence Agency. Besoek op 24 Julie 2023.
- ↑ (en) Paul Allatson (2007). Key Terms in Latino/a Cultural and Literary Studies. Malden, Mass.: Blackwell Publishing. p. 47. ISBN 978-1-4051-0250-6.
- ↑ (en) "Taino Indigenous Peoples of the Caribbean". Clásicos de Puerto Rico (2de). (1972). Ed. Cayetano Coll y Toste. Ediciones Latinoamericanas, S.A..
- ↑ (en) Howard Benjamin Grose (1910). Advance in the Antilles: the new era in Cuba and Porto Rico, Presbyterian Home Missions, 1910. Literature Dept., Presbyterian Home Missions. Besoek op 6 Februarie 2011.
- ↑ (en) Boricua. Merriam-Webster Dictionary. Accessed 9 February 2022. Archived.
- ↑ (es) Borincano. Diccionario de la Real Academia Española. Accessed 9 February 2022.Archived.
- ↑ (en) Julian Granberry, Gary Vescelius (2004). Languages of the Pre-Columbian Antilles. The University of Alabama Press. p. 92. ISBN 978-0-8173-8191-2.
- ↑ (en) Patricia A. Schechter (2012). "¡Adelante Hermanas de la Raza!, Josefina Silva de Cintron and Puerto Rican Women's Feminismo. – The New York's World Fair: 1939–1940". Exploring the Decolonial Imaginary: Four Transnational Lives. New York: MacMillan. ISBN 978-1-137-01284-5.
- ↑ (es) "Historia de Puerto Rico". Proyecto Salón Hogar. Besoek op 24 Julie 2023.
- ↑ (en) "Treaty of Peace Between the United States and Spain; December 10, 1898". The Avalon Project. Yale Law School. Besoek op 24 Julie 2023.
- ↑ (en) "Crafting an Identity". History, Art & Archives. Office of the Historian and the Clerk of the House's Office of Art and Archives. Besoek op 24 Julie 2023.
- ↑ (en) Pedro A. Malavet (2004). America's colony: the political and cultural conflict between the United States and Puerto Rico. NYU Press. pp. 43, 181 note 76. ISBN 978-0-8147-5680-5.
- ↑ (en) Patricia Gherovici (2003). The Puerto Rican syndrome. Other Press, LLC. pp. 140–141. ISBN 978-1-892746-75-7.
- ↑ (en) Office of the Historian (1 Januarie 2013). Hispanic Americans in Congress, 1822–2012. Government Printing Office. ISBN 978-0-16-092068-4.
- ↑ (en) Puerto Rico Secretary's Office (1 Januarie 1903). Register of Porto Rico. Office of the Secretary.
- ↑ (en) Richard James van Deusen, Elizabeth Kneipple van Deusen (1931). Porto Rico: A Caribbean Isle. Henry Holt.
- ↑ (en) Scientific survey of Porto Rico and the Virgin Islands. New York Academy of Sciences. 1922.
Bronnelys
[wysig | wysig bron]- Algemeen
- (en) "Puerto Rico". Encyclopædia Britannica. Besoek op 24 Julie 2023.
- (en) "Puerto Rico". Central Intelligence Agency. Besoek op 24 Julie 2023.
- (af) Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0-908409-63-X, volume 22, bl. 169
Eksterne skakels
[wysig | wysig bron] |
Wikimedia Commons bevat media in verband met Puerto Rico. |
- Wiki-webtuistes
- (en) Toerisme-inligting oor Puerto Rico op Wikivoyage
- Ensiklopediese inligting
- Amptelike webtuistes
- Toerisme
- (en) Discover Puerto Rico
|
Verenigde State van Amerika | 
|
||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ||||||||||||
Normdata  |
|
|---|