Komor adaları

Vikipediya, azad ensiklopediya
(Komor səhifəsindən yönləndirilmişdir)
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Komor
komor Udzima wa Komori
fr. Union des Comores
ərəb. الاتحاد القمري‎
Bayraq Gerb[d]
Bayraq Gerb[d]
Unité  — Justice — Progrès
(fr. "Birlik, Ədalət, İnkişaf")
Himn: KomorcaUdzima wa ya Masiwa
Adalar İttifaqı
Rəsmi dilləri
Paytaxt Moroni
İdarəetmə forması Federativ Respublika
Prezident Əzəli Əssumani
Vitse Prezident Nourdine Bourhane
Sahəsi
 • Ümumi 1862 km²
Əhalisi
 • Əhali 780,971 nəfər (165-ci)
 • Siyahıyaalma (15.IX.2003) 575 660 nəf.
 • Sıxlıq 355 nəf./km²
 • Ümumi 1.296.089.479 $[2], 1.242.519.407 $[2]
ÜDM (AQP)
 • Ümumi 1 211 million dollar  (201-ci)
 • Adambaşına 1 700 dollar  (213-cü)
İİİ (2013) 0.429
Valyuta Komor frankı
İnternet domeni .km
ISO kodu KM
BOK kodu COM
Telefon kodu +269
Saat qurşaqları
Nəqliyyatın yönü sağ[d][3]
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Komor adaları, Qəmər adaları, rəsmi adı Komorlar İttifaqı[4][5], daha çox Komor adaları adı işlədilir (2002-ci ilədək — Federativ İslam Komor Adaları Respublikası) — Hind okeanında dövlət. Mozambik körfəzində Madaqaskar adasının şimalı ilə Mozambikin şimalı arasında yerləşir. Ərazisi — 1862 km² (Mayotta (Maore) adası ilə 2235 km²). Federativ Respublika olan Komor adaları 3 muxtar vilayətdən (adadan) ibaretdir: Nqazidja (Qrand Komor), Ndzvani (Anjuan) və Mvali (Moheli).

Paytaxtı — Moroni şəhərinin 54 min sakin (2011-ci il) var.

Ölkənin adı ərəb sözü olan əl-qəmər (al-kamr)dən yaranıb, "ay" deməkdir. Ayın təsviri bayrağında da vardır.

6 iyul 1975-ci il tarixindən Komor adaları müstəqil dövlətdir. Ölkənin prezidenti 26 may 2016-cı ildən başlayaraq – Azali Assoumani, eyni zamanda o, həm baş nazirdir.

Tarix

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Komor Adalarının doğru adı Qəmər adalarıdır. Osmanlı qeydlərində və Ərəbcədə bu adla keçər. Qəmər sözü Ərəbcədə "ay" deməkdir. Ancaq Fransızlar bu adı "Komor (Comores)" olaraq oxuyublar və rəsmi olaraq da bu ad istifadə edilmişdir.

Komor Adalarına İslam xıv əsdə gətirilib ve əhali tamamilə Müsəlman olub.Tarixi mənbələrə görə bu adalarda Müsəlmanların gəlməsinə qədər məskunlaşma nəzərə çarpaçaq dərəcədə az olub. Müsəlmanlar bu adalara gəldikdən sonra burada ayrı bir sultanlıq qurdular. Sonralar bu adaların hər birində ayrı-ayrı sultanlıqlar yaradıldı və onlar arasında bəzən müharibələr olurdu.

xvııı əsrdə Tanqanika sahilindən gələrək Böyük Komor adasına yerləşən Şeyx Ngome də Pate adanın xanım sultanının bacısıyla evləndi. Bu evlilikdən doğulan Mwinye Mku adlı şəxs Sultan Əhməd adını alaraq xalasının taxtına keçdi və digər adaları da özünə birləşdirdi. Sultan Əhmədin Böyük Komor Adasındakı rəhbərliyi 1875-ci ilə qədər davam etdi. Ancaq onun sultanlığı dövründə Fransız müstəmləkəçilər Komor adalarına hücumlara başladılar və 1841-ci ildə Mayotta adasını ələ keçirdilər.

Böyük Komorda 1875-ci ildə Sultan Əhmədin yerinə keçən nəvəsi Seyyid Əli fransızlara yanaşmaq və onların himayədarlığı qəbul etmək məcburiyyətində qaldı. Fransızlar Anjuan adasını da 1886-cı ildə Sultan III Abdullahın hakimiyyətidə oldu vaxt özdərinə tabe etdilər. Beləcə , bütün Komor Adaları Fransız hakimiyyətinə keçmiş oldu.

Adalardakı ənənəvi sultanlıq (əmirlik) Fransız hakimiyyəti altında 1912-ci ildə qədər davam etdi. Fransızlar 1912-ci ildə bütün yerli rəhbərlikləri və İslami tətbiqləri ortadan qaldırdılar və Komor adalarını yenə öz hakimiyyətlərində olan Madagaskara tabe etdilər. II Dünya Müharibəsindən sonra Kamor adaları Müsəlmanları müstəqillik uğrunda mübarizələrini sürətləndirdilər və bu məqsədlə Tanzaniyada bəzi təşkilatlar yaratdılar. Bu təşkilatlar sonra Kamor adaları Milli Qurtuluş Hərəkatında birləşərək güclü fəaliyyət başladılar.

Fransa 1974-cü ildə adaların gələcəyi ilə bağlı referendum keçirmək məcburiyyətində qaldı. Açıqlanan nəticələrə görə Mayotte Adası xalqının 65%-i Fransız idarəsinin davamını , digər adalardakı xalqın isə 95%-i müstəqilliyi istəmişdi. Fransa 1 yanvar 1976-ci ildə Mayotta Adasından başqa adaların müstəqilliyini qəbul etdi. Ancaq maraqlıdır ki, qurulan müstəqil respublikanın başçılığına bir qərb heyranı olan Əli Suveylih keçirildi.

Ali Suveylih ölkəsini müasirləşdirmə iddiası ilə İslami sıxışdıraraq aradan qaldırmaq kimi bəzi islahatlar həyata keçirmək surətilə Fransız işğalçılarının bacara bilmədiklərini həyata keçirməyə səy göstərdi. Ancaq 1978-ci ildə Əhməd Abdullah tərəfindən çevriliş etdilərək Ali Suveylih vəzifədən uzaqlaşdırıldı. Yeni başçı oktyabr 1978-ci ildə konstitusiyanı dəyişdirərək dövlətin rəsmi adını Komorlar Federativ İslam Respublikası etdi. Əhməd Abdullah da Fransa ilə yaxşı dolanmağa diqqət göstərməsinə və İslamlaşdırma fəaliyyətini yalnız xalqı özünə bağlamaq üçün istifadə etməsinə baxmayaraq qərblilərin dəstəklədiyi muzdlu əsgərlər tərəfindən özünə qarşı bir neçə dəfə uğursuz çevriliş cəhdi edildi. Qərb Əhməd Abdullahın ölkənin İslamlaşdırılmasına əhəmiyyət verməsindən narahat olurdular. Əhməd Abdullah noyabr 1989-cu ildə bir sui-qəsd nəticəsində öldürüldü və yerinə Səid Məhəmməd Cuhar keçirildi.

Dövlət quruluşu

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Respublika. 2001-ci ilin konstitusiyasina görə prezident 5 il müddəətinə seçilir, namizədlər növbə ilə 3 adadan birindən seçilir. 26.05.2001-26.05.2006 illərdə və 26.05.2016 tarixindən Nqazidja (Qrand Komor) adasından Azali Assoumani, 26.05.2006-26.05.2011 illərdə Ndzvani (Anjuan) adasından Ahmed Abdallah Mohamed Sambi, 26.05.2011-26.05.2016 illərdə Mvali (Moheli) adasından Ikililou Dhoinine olub.

Parlament (Assambleya) 33 deputatdan ibarət olub bunun 18-i ümumi səsvermə yolu ilə, 15-i adaların Assambleyası tərəfindən seçilir.

Komor Adalarının ordusu 500 nəfərdən ibarət daimi ordu və polisdən və həmçinin 500 nəfərdən təşkil onunmuş Silahlı Qüvvələrdən ibarətdir. Su və Hava təhlükəsizliyinə müqavilə əsasında Fransa məsuliyyət daşıyır.

Əhalisi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Təxminən 850,000 sakini olan Komor adaları dünyanın ən az əhalisi olan ölkələrindən biridir, lakin əhalinin sıxlığı yüksəkdir, hər kvadrat kilometrə orta hesabla 275 nəfər düşür. 2001-ci ildə əhalinin 34%-i şəhərli sayılırdı, lakin o vaxtdan şəhər əhalisi artıb; əhali artım tempi hələ də nisbətən yüksək olsa da, kənd əhalisinin nisbəti azalmağa davam edir. 1958-ci ildə əhalinin sayı 183.133 nəfər idi. Komor adaları əhalisinin demək olar ki, yarısı 15 yaşdan kiçikdir.[6] Əsas şəhərlərə Moroni, Mitsamihuli, Fumbuni, Mutsamudu, Domoni və Fomboni daxildir. Fransada 200.000 ilə 350.000 arasında komorlu yaşayır.[7]

Etnik qruplar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Komor adaları əhalisinin 97,1%-i bantu, Malaqas və ərəb xalqlarının qarışığı olan etnik Komorlardan ibarətdir. Azlıqlara makualar və hindlilər (əsasən İsmaililər ) daxildir. Qrand Komorda (xüsusilə Moroni) Çin əsilli mühacirlər var . Fransızların əksəriyyəti 1975-ci ildə müstəqillik əldə etdikdən sonra ölkəni tərk etsə də, Komor adalarında Fransa, Madaqaskar və Reyunyondan olan köçkünlərin nəslindən olan kiçik bir Kreol icması yaşayır.[8]

Dil

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Komor adalarında ən çox yayılmış dillər Komor dilləridir, dörd fərqli dialektdən ibarətdir və birlikdə şikomori olaraq tanınır . Onlar suahili ilə əlaqəlidir və dörd adanın hər birində dörd fərqli variant (Şingazidja, Şimvali, Şindzvani və Şimaore) danışılır. Həm ərəb , həm də latınqrafikası istifadə olunur, ərəb dili daha geniş istifadə olunur və bu yaxınlarda latın qrafikası üçün rəsmi orfoqrafiya hazırlanmışdır. Ərəb və fransız dilləri də Komor dili ilə birlikdə rəsmi dillərdir. Ərəb dili Quran təliminin dili olan ikinci dil kimi geniş tanınır. Fransız dili inzibati dildir və əksər qeyri-Quran formal təhsilin dilidir.

Din

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Ancuan adasının Domoni şəhərində məscid

Komor adaları Cənubi Afrikada müsəlmanların çoxluq təşkil etdiyi yeganə ölkədir və əhalinin 99%-i sünnidir[9]. Mayotta və Avstraliya ərazisi olan Kokos adaları ilə birlikdə müsəlmanların çoxluq təşkil etdiyi üç cənub bölgəsindən biridir. Az sayda xristian mövcuddur, həm katolik, həm də protestant məzhəbləri təmsil olunur və Malaqas sakinlərinin əksəriyyəti də xristiandır. Böyük Fransadan gələn mühacirlər əsasən katolikdir[10].

Səhiyyə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Hər 100 min nəfərə 15 həkim düşür. 2004-cü ildə doğuş nisbəti hər yetkin qadına 4,7 təşkil etmişdir. Doğuş zamanı gözlənilən ömür uzunluğu qadınlar üçün 67, kişilər üçün isə 62 yaşdır[11].

Təhsil

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əksər valideynlər övladlarının fransız sistemli təhsil sisteminə keçməzdən əvvəl Quran məktəblərinə getməsinə üstünlük verirlər. Baxmayaraq ki, dövlət sektoru resurs çatışmazlığı və müəllimlərin ödənilməmiş maaşları ilə üzləşsə də, nisbətən yaxşı standartlara malik çoxsaylı özəl və icma məktəbləri mövcuddur. Müstəqillikdən dərhal sonra inqilabi dövr ərzində bir neçə il istisna olmaqla, milli kurikulum çox fransız sisteminə əsaslanmışdır, çünki həm resurslar fransızdır, həm də komoriyalıların əksəriyyəti Fransada əlavə təhsil almağa ümid edir. Bu yaxınlarda tədris planının Komorlaşdırılması və iki sistemi, rəsmi və Quran məktəblərini bir sistemdə birləşdirmək, beləliklə də Fransadan miras qalmış dünyəvi təhsil sistemindən uzaqlaşmaq istiqamətində addımlar atıldı[12]. Komor adalarında müstəmləkəçilikdən əvvəlki təhsil sistemində əkinçilik, mal-qaraya qulluq və ev işlərini yerinə yetirmək kimi zəruri bacarıqlara diqqət yetirilirdi. Dini təhsil də uşaqlara İslamın fəzilətlərini öyrədirdi. 1900-cü illərin əvvəllərində müstəmləkəçilik zamanı təhsil sistemi transformasiyaya uğradı və Fransa sisteminə əsaslanan dünyəvi təhsil gətirildi. Bu, əsasən elit təbəqənin uşaqları üçün idi. 1975-ci ildə Komor adaları müstəqillik qazandıqdan sonra təhsil sistemi yenidən dəyişdi. Müəllimlərin maaşları üçün vəsait itirildi, çoxları tətilə çıxdı. Belə ki, 1997-2001-ci illərdə dövlət təhsil sistemi fəaliyyət göstərməmişdir. Müstəqillik əldə etdikdən sonra təhsil sistemi də demokratikləşməyə məruz qalmışdır və elitadan başqa seçimlər mövcuddur. Qeydiyyat da artıb. 2000-ci ildə 5-14 yaşlı uşaqların 44,2%-i məktəbə gedirdi. Ümumilikdə maddi-texniki baza, avadanlıq, ixtisaslı müəllimlər, dərsliklər və digər resurslar çatışmır. Müəllimlərin maaşları çox vaxt o qədər gecikdiyinə görə çoxları işləməkdən imtina edir.[13] 2000-ci ilə qədər universitet təhsili almaq istəyən tələbələr ölkədən kənarda oxumalı idilər. Lakin 2000-ci illərin əvvəllərində ölkədə universitet yaradıldı. Bu, iqtisadi artıma kömək etdi və oxuyub işləmək üçün adalara qayıtmayan bir çox insanların xarici ölkələrə axınının qarşısını aldı.[14] Komor dilində ərəb və latın qrafikalı əlifbalardan istifadə olunur. 2004-cü ildə əhalinin təxminən 57 faizi latın qrafikası ilə , 90 faizdən çoxu isə ərəb qrafikası ilə yazmağı bacarırdı.[15]

İqtisadiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Komor inkişaf etməkdə olan bir iqtisadiyyata malikdir. Ölkədə həyat standartları yüksək olan insanlar çox deyil . Heyvandarlıqla yanaşı taxıl , kartof və ədviyyat da istehsal edilir.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 Central Intelligence Agency, Center N. F. A. The World Factbook (ing.). Washington, D.C.: Central Intelligence Agency, U.S. Government Printing Office, 1981. ISSN 0277-1527; 1553-8133
  2. ↑ 1 2 https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.CD. Dünya Bankı.
  3. ↑ http://chartsbin.com/view/edr.
  4. ↑ İlham Əliyev Astanada İƏT-in elm və texnologiya üzrə birinci Sammitində iştirak edib Arxivləşdirilib 2021-10-22 at the Wayback Machine. president.az, 10.09.2017  (az.)
  5. ↑ Атлас мира. ред. Поздняк Г. В.; Омск: Роскартография, ФГУП «ОКФ», 2007 ISBN 5-9523-0164-9
  6. ↑ "Comoros Arxiv surəti 26 iyun 2009 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2009-06-26 at the Wayback Machine". Encyclopædia Britannica.
  7. ↑ "FACTBOX-Relations between France and Comoros Arxiv surəti 12 oktyabr 2017 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 12 oktyabr 2017 at the Wayback Machine". Reuters. 27 mart 2008.
  8. ↑ "Comoros country profile". BBC News (ingilis). 2018-07-20. 16 may 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-05-18.
  9. ↑ "The World Factbook – Central Intelligence Agency". cia.gov. 10 yanvar 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 may 2007.
  10. ↑ "CIA World Factbook: Comoros". Cia.gov. 10 yanvar 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 yanvar 2011.
  11. ↑ "WHO Country Offices in the WHO African Region – WHO Regional Office for Africa" (PDF). Afro.who.int. 7 yanvar 2010 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 iyun 2010.
  12. ↑ Damir Ben Ali & Iain Walker. 2017 "Attempts at fusion of the Comorian educational systems: religious education in Comorian and Arabic and secular education in French". In I. Walker. ed., Contemporary issues in Swahili ethnography. London, New York: Routledge.
  13. ↑ "Comoros". [https://web.archive.org/web/20061201190837/http://www.dol.gov/ilab/media/reports/iclp/tda2005/tda2005.pdf Arxivləşdirilib 2006-12-01 at the Wayback Machine 2005 Findings on the Worst Forms of Child Labor'
  14. ↑ "Université des Comores". Univ-comores.km. 3 may 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 May 2017.
  15. ↑ UNESCO Institute for Statistics, country profile of Comoros; 2004 Arxiv surəti 31 dekabr 2006 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2006-12-31 at the Wayback Machine
 Komor adaları ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Komor_adaları&oldid=7793646"