Neidio i'r cynnwys

Saesneg

Oddi ar Wicipedia
Saesneg
English
Siaredir yn (gweler isod)
Cyfanswm siaradwyr Iaith gyntaf: 309–400 miliwn
Ail iaith: 199 miliwn–1.4 biliwn[1][2]
Cyffredinol: 500 miliwn–1.8 biliwn[2][3]
Teulu ieithyddol Indo-Ewropeaidd
System ysgrifennu Lladin (Amrywiolyn Lloegr)
Statws swyddogol
Iaith swyddogol yn 53 gwlad
Y Cenhedloedd Unedig
Undeb Ewropeaidd
Y Gymanwlad
Cyngor Ewrop
NATO
CMRGA
STA
SyGI
SYyCT
CUDAD
Rheoleiddir gan Nid oes rheoliad swyddogol
Codau ieithoedd
ISO 639-1 en
ISO 639-2 eng
ISO 639-3 eng
Wylfa Ieithoedd 52-ABA

     Gwledydd lle mai iaith swyddogol neu de facto yw'r Saesneg, neu iaith genedlaethol      Gwledydd lle mai iaith swyddogol yw hi ond nid yn brif iaith

William Shakespeare, un o ysgrifenyddion enwocaf yr iaith Saesneg

Iaith Germanaidd sy'n frodorol i Loegr yw'r Saesneg (English). Mae'n un o ddwy iaith swyddogol yng Nghymru (ynghyd â'r Gymraeg) yn ogystal, ac yn un o ieithoedd mwya'r byd. Mae'n llawer iau na'r Gymraeg a'r ieithoedd Celtaidd eraill.

Datblygodd y Saesneg o iaith llwythau Germanaidd ag ymsefydlodd ym Mhrydain rhwng y bumed a'r 7g gan ddisodli iaith a diwylliant y Brythoniaid brodorol o rannau o dde-ddwyrain Prydain a chreu'r teyrnasoedd Eingl-Sacsonaidd. Erbyn 10g roedd y teyrnasoedd hyn wedi uno i greu teyrnas Lloegr. Lledodd y Saesneg drwy'r byd yn sgîl trachwant imperialaidd y Saeson a arweiniodd at greu gwladfeydd Seisnig mewn sawl rhan o'r byd.

Oherwydd ei lle fel iaith mwyafrif yr Unol Daleithiau, mae'r Saesneg wedi dod yn brif iaith y byd ar gyfer cyfathrebu rhyngwladol. Dysgir Saesneg fel ail iaith yn fwy nag unrhyw iaith arall, ond y ffurf Americanaidd ar yr iaith a ddysgir yn amlach na'r ffurf Seisnig.

Mae llenyddiaeth Saesneg yn un o'r llenyddiaethau mwyaf yn y byd, a'i gwreiddiau'n gorwedd yn y cyfnod Eingl-Sacsonaidd. Mewn canlyniad i'r dirywiad yn nifer y siaradwyr Cymraeg a'r Seisnigeiddio yn y wlad, mae gan Gymru ei llenyddiaeth Saesneg hefyd: ysgrifennodd Dylan Thomas ei storïau a'i gerddi yn Saesneg, er enghraifft.

Ymadroddion

[golygu | golygu cod]
  • Saesneg: English
  • Pa hwyl: Hello
  • Bore da: Good morning
  • Hwyl Fawr: Goodbye
  • Os gwelwch yn dda: please
  • Diolch: thank you
  • Cymraeg: Welsh
  • Sut mae?: All right?
  • Sut ydych chi?: How are you?
  • Rydw i'n: I am
  • Ble mae'r ysgol?: Where's the school?
  • Ble mae'r ysbyty?: Where's the hospital?

Cyffredinol

[golygu | golygu cod]

Mae gramadeg yr iaith Saesneg yn weddol debyg i'r Gymraeg i'w chymharu â'r Tsieiniaidd er enghraifft, gan fod y ddwy iaith yn dod o'r teulu Indo-Ewropeaidd. Serch hyn mae gramadeg yr ieithoedd Romawns a'r Almaeneg llawer yn fwy tebyg i Saesneg nag ydyw i'r Gymraeg.

Daw'r enw Saesneg ar yr iaith (English) ar ôl yr Angles, un o'r hen bobloedd Germanaidd a ymfudodd o Anglia, penrhyn ar y Môr Baltig (na ddylid ei gymysgu ag East Anglia yn Lloegr), i ardal Ynysoedd Prydain a enwyd hefyd ar ol y llwyth, sef England (o "Angles land"). Mae perthnasau byw agosaf yr iaith Saesneg yn cynnwys y Sgoteg, ac yna'r ieithoedd Sacsoneg Isel a Ffriseg. Tra bod y Saesneg yn tarddu o'r Gorllewin Germania, mae ei geirfa hefyd yn cael ei dylanwadu'n arbennig gan yr Hen Ffrangeg Normanaidd a Lladin, yn ogystal â'r Hen Norseg (iaith Gogledd Germania).[4][5][6] Gelwir siaradwyr Saesneg yn Anglophones.

Daeth y ffurfiau cynharaf o'r Saesneg o grŵp o dafodieithoedd Gorllewin Germanaidd (sef Ingvaeonic) a ddygwyd i ynysoedd Prydain gan ymsefydlwyr Eingl-Sacsonaidd yn y 5g ac a dreiglodd ymhellach ar dafodau ymsefydlwyr Llychlynnaidd eu hiaith gan ddechrau yn yr 8fed a'r 9g, ac a elwir gyda'i gilydd yn Hen Saesneg. Dechreuodd Saesneg Canol ar ddiwedd yr 11g yn dilyn concwest Normaniaid Ffrainc ar Loegr, ac o'r herwydd, ymgorfforwyd cryn dipyn o eirfa Ffrangeg (yn enwedig Hen Normaneg) a Lladin i'r Saesneg dros gyfnod o ryw dri chan mlynedd.[7][8] Dechreuodd Saesneg Modern Cynnar ar ddiwedd y 15g tua'r un adeg a dyfodiad y wasg argraffu i Lundain, argraffu Beibl y Brenin Iago a dechrau'r Great Vowel Shift.[9]

Mae Saesneg modern wedi lledaenu o gwmpas y byd ers 17g o ganlyniad i ddylanwad byd-eang yr Ymerodraeth Brydeinig ac Unol Daleithiau America. Trwy bob math o gyfryngau print ac electronig y gwledydd hyn, mae Saesneg wedi dod yn brif iaith trafodaethau rhyngwladol a'r lingua franca mewn llawer o ranbarthau a chyd-destunau proffesiynol megis gwyddoniaeth, mordwyo a'r gyfraith.[10] Mae gramadeg Saesneg modern yn ganlyniad o newid graddol o batrwm Indo-Ewropeaidd nodweddiadol, gyda morffoleg ffurfdroadol gyfoethog a threfn geiriau gymharol rydd, i batrwm dadansoddol yn bennaf heb fawr o ffurfdro, a phwnc gweddol sefydlog — berf — trefn geiriau gwrthrych.[11] Mae Saesneg modern yn dibynnu mwy ar ferfau ategol a threfn geiriau ar gyfer mynegiant amserau cymhleth, agwedd a naws, yn ogystal â chystrawennau goddefol, holiadau a pheth negyddu.

Saesneg yw'r drydedd iaith frodorol a siaredir fwyaf yn y byd, ar ôl Tsieinëeg Safonol a Sbaeneg.[12] Hi yw'r ail iaith a ddysgir fwyaf ac mae naill ai'n iaith swyddogol neu'n un o'r ieithoedd swyddogol mewn 59 o daleithiau sofran gan gynnwys Nigeria.[13] Saesneg yw iaith fwyafrifol y Deyrnas Unedig, yr Unol Daleithiau, Canada, Awstralia a Seland Newydd, ac fe'i siaredir yn eang mewn rhai ardaloedd o'r Caribî, Affrica, De Asia, De-ddwyrain Asia ac Ynysoedd y De: gwledydd lle'r aeth Lloegr ati i'w gwladychu.[8] Mae'n un o ieithoedd gyd-swyddogol y Cenhedloedd Unedig, yr Undeb Ewropeaidd a llawer o sefydliadau rhyngwladol a byd-eang eraill. Hon yw'r iaith Germanig a siaredir fwyaf, gan gyfrif am o leiaf 70% o siaradwyr y gangen Indo-Ewropeaidd hon. Mae hefyd yn iaith sy'n dileu ieithoedd eraill, llai.

Mae llawer o amrywiaeth ymhlith yr acenion a thafodieithoedd niferus Saesneg a ddefnyddir mewn gwahanol wledydd a rhanbarthau o ran seineg a ffonoleg, ac weithiau hefyd geirfa, idiomau, gramadeg, a sillafu, ond nid yw fel arfer yn atal dealltwriaeth siaradwyr o dafodieithoedd a thafodieithoedd eraill.

Dosbarthiad

[golygu | golygu cod]

Fel y nodwyd yn barod, mae Saesneg yn iaith Indo-Ewropeaidd ac yn perthyn i'r grŵp gorllewinol Almaeneg o'r ieithoedd Germanaidd.[14] Tarddodd yr Hen Saesneg o gontinwwm llwythol Germanig a chontinwwm ieithyddol ar hyd arfordir Môr y Gogledd Ffrisia, y datblygodd ei hieithoedd yn raddol i'r ieithoedd Anglig yn Ynysoedd Prydain, ac i'r ieithoedd Ffriseg ac Isel Almaeneg / Sacsoneg Isel ar y cyfandir. Yr ieithoedd Ffriseg, sydd ynghyd â'r ieithoedd Anglig yn ffurfio'r ieithoedd Eingl-Ffrisia, yw perthnasau byw agosaf y Saesneg. Mae Isel Almaeneg/Sacsoneg Isel hefyd yn perthyn yn agos, ac weithiau mae Saesneg, yr ieithoedd Ffriseg, ac Isel Almaeneg yn cael eu grwpio gyda'i gilydd fel yr ieithoedd Ingvaeoneg (Germaneg Môr y Gogledd), er bod dadl yn parhau ynglŷn â'r grŵp hwn.[5] Esblygodd Hen Saesneg yn Saesneg Canol, a esblygodd yn ei dro yn Saesneg Modern.[15] Datblygodd tafodieithoedd arbennig Hen Saesneg a Chanol Saesneg hefyd yn nifer o ieithoedd Anglig eraill, gan gynnwys Sgoteg.[16][17]

Fel yr Islandeg yng Ngwlad yr Iâ a'r Ffaröeg, roedd datblygiad y Saesneg yn Lloegr yn ei hynysu oddi wrth ieithoedd a dylanwadau Germanaidd cyfandirol, ac oherwydd hynny, mae wedi ymwahanu'n sylweddol. Nid yw Saesneg yn ddealladwy i'r ddwy ochr ag unrhyw iaith Germanaidd gyfandirol, sy'n amrywio o ran geirfa, cystrawen, a ffonoleg, er bod rhai o'r rhain, megis Iseldireg neu Ffriseg, yn dangos cysylltiad cryf â'r Saesneg, yn enwedig yn ei chyfnodau cynharach.[18] Ond mae llawer iawn o'r Sgoteg yn ddealladwy i berson sydd yn siarad Saesneg yn unig.

Yn wahanol i Islandeg a Ffaröeg, a oedd yn ynysig, dylanwadwyd ar ddatblygiad y Saesneg gan gyfres hir o oresgyniadau ar Ynysoedd Prydain gan bobloedd ac ieithoedd eraill, yn enwedig Hen Norseg a Ffrangeg Normanaidd. Gadawodd y rhain ôl dwfn ar yr iaith, fel bod Saesneg yn dangos rhai tebygrwydd mewn geirfa a gramadeg gyda llawer o ieithoedd y tu allan i'w ffiniau ieithyddol — ond nid yw'n ddealladwy i'r ddwy ochr ag unrhyw un o'r ieithoedd hynny ychwaith. Mae rhai ysgolheigion wedi dadlau y gellir ystyried Saesneg yn iaith gymysg, iaith fastardaidd neu'n creole. Er bod dylanwad mawr yr ieithoedd hyn ar eirfa a gramadeg Saesneg Modern yn cael ei gydnabod yn eang, nid yw'r rhan fwyaf o arbenigwyr mewn cyswllt iaith yn ystyried y Saesneg yn iaith gymysg wirioneddol.[19][20]

Mae Saesneg yn cael ei dosbarthu fel iaith Germanaidd oherwydd ei bod mor agos at ieithoedd Germanaidd eraill megis Iseldireg, Almaeneg, a Swedeg.[21] Mae'r arloesiadau cyffredin hyn yn dangos bod yr ieithoedd wedi disgyn o un hynafiad cyffredin o'r enw Proto-Germaneg. Mae rhai o nodweddion cyffredin ieithoedd Germanaidd yn cynnwys rhannu berfau yn ddosbarthiadau cryf a gwan, y defnydd o ferfau moddol, a'r newidiadau sain sy'n effeithio ar gytseiniaid Proto-Indo-Ewropeaidd, a elwir yn ddeddfau Grimm a Verner. Dosberthir y Saesneg fel iaith Eingl-Ffrisia oherwydd bod Ffriseg a Saesneg yn rhannu nodweddion eraill, megis palataleiddio cytseiniaid a oedd yn gytseiniaid felar yn y Proto-Germane.[22]

Proto-Germanaidd i Hen Saesneg

[golygu | golygu cod]
Yr agoriad i'r gerdd epig Hen Saesneg Beowulf, mewn llawysgrifen hanner-uncial: Hƿæt ƿē Gārde/na ingēar dagum þēod cyninga / þrym ge frunon. "Gwrandewch! Yr ydym ni o'r Spaear-Daneaid er ys oesoedd wedi clywed am ogoniant brenhinoedd y werin. . ." Sylwer nad oes un gair yn ddealladwy i berson sydd a Saesneg modern yn unig. Mor wahanol, felly, i'r Gymraeg, lle mae llawer o Gymraeg Cynnar yn ddealladwy heddiw.

Yr enw ar y ffurf gynharaf o'r Saesneg yw Hen Saesneg neu Eingl-Sacsoneg (c. blwyddyn 550–1066). Datblygodd yr hen Saesneg o set o dafodieithoedd Gorllewin Germanaidd, a oedd yn aml wedi'u grwpio fel Eingl-Ffriseg neu Germanaidd Môr y Gogledd, ac a siaredid yn wreiddiol ar hyd arfordiroedd Ffrisia, Sacsoni Isaf (Niedersachsen) a de Jylland gan bobloedd Germanaidd a adwaenid i'r cofnod hanesyddol fel yr Angles, y Sacsoniaid, a'r Jiwtiaid.[23][24] O'r 5g, sefydlodd yr Eingl-Sacsoniaid yn Ynysoedd Prydain wrth i'r economi a'r weinyddiaeth Rufeinig chwalu. Erbyn y 7g, daeth iaith Germanaidd yr Eingl-Sacsoniaid yn iaith fwyafrif mewn rhanau o Loegr, gan ddisodli ieithoedd Prydain Rufeinig (43–409): y Frithoneg, y Gelteg, a Lladin, a ddygwyd i Brydain gan y goresgyniad Rhufeinig.[25][26][27][28]

Rhannwyd yr hen Saesneg yn bedair tafodiaith:

  1. tafodieithoedd Anglia, sef Mersia a Northumbria a
  2. thafodieithoedd Sacsonaidd,
  3. Caint a'r
  4. Gorllewin Sacsonaidd (neu Sacsoneg Gorllewinol).[29]

Trwy ddiwygiadau addysgol y Brenin Alfred o Loegr yn y 9g a dylanwad teyrnas Wessex, daeth tafodiaith y Gorllewin Sacsonaidd yn amrywiaeth ysgrifenedig safonol.[30] Mae'r gerdd epig Beowulf wedi'i hysgrifennu mewn Sacsoneg Gorllewinol, ac mae'r gerdd Saesneg gynharaf, Cædmon's Hymn, wedi'i hysgrifennu yn Northumbria.[31] Datblygodd Saesneg modern yn bennaf o'r Merseg (o'r gair Mersia), ond datblygodd yr iaith Sgoteg o Northumbria. Ysgrifennwyd ychydig o arysgrifau byr o gyfnod cynnar yr Hen Saesneg gan ddefnyddio sgript runicg yr Anglo Sacsoniaid.[32] Erbyn y 6g, mabwysiadwyd yr wyddor Ladin, wedi'i hysgrifennu â llythrennau hanner-uncial. Roedd yn cynnwys y llythrennau runig wynn ⟨ƿ ⟨a thorneþ⟩, a'r llythrennau Lladin addasedig ethð⟩, ac ashæ⟩.[32][33]

Iaith wahanol?

[golygu | golygu cod]

Mae Hen Saesneg yn ei hanfod yn iaith ar wahân i Saesneg Modern ac mae bron yn amhosibl i siaradwyr Saesneg heb eu hastudio yn yr 21ain ganrif ei deall.

Yr oedd ei gramadeg yn debyg i ramadeg Almaeneg modern, a'i pherthynas agosaf yw'r Hen Ffriseg. Roedd gan enwau, ansoddeiriau, rhagenwau, a berfau lawer mwy o derfyniadau a ffurfiau ffurfiannol, ac roedd trefn geiriau yn llawer mwy rhydd na sydd yn y Saesneg Modern. Mae gan Saesneg modern ffurfiau achos mewn rhagenwau (ef, ef, ei) ac mae ganddi ychydig o ffurfdroadau berfol (siarad, siarad, siarad, siarad), ond roedd gan Hen Saesneg derfyniadau achos mewn enwau hefyd, ac roedd gan ferfau fwy o derfyniadau person a rhif.[34][35][36]

Saesneg Canol

[golygu | golygu cod]

O'r 8fed i'r 9g, trawsnewidiodd Hen Saesneg yn raddol trwy gyswllt iaith i Saesneg Canol. Mae Saesneg Canol yn aml yn cael ei ddiffinio'n fympwyol fel un sy'n dechrau gyda choncwest Lloegr gan William the Conqueror yn 1066, ond datblygodd llawer iawn mwy yn y cyfnod rhwng 1200 a 1450.

Yn gyntaf, rhoddodd ymosodiadau gan y Llychlynwyr ar rannau gogleddol Ynysoedd Prydain yn yr 8fed a'r 9g gysylltiad agos iawn rhwng yr Hen Saesneg â'r Hen Norwyeg, iaith ogleddol Germanaidd. Roedd dylanwad Llychlynnaidd ar ei gryfaf yn yr amrywiaethau gogledd-ddwyreiniol o Hen Saesneg a siaredir yn ardal Danelaw o amgylch Efrog, a oedd yn ganolbwynt i wladychu Llychlynnaidd; heddiw mae'r nodweddion hyn yn arbennig o bresennol yn y Sgoteg a Saesneg y Gogledd. Fodd bynnag, ymddengys fod canol y Saesneg Llychlynaidd wedi bod yng nghanolbarth Lloegr o amgylch Brenhiniaeth Lindsey, ac ar ôl 920 pan ail-ymgorfforwyd Lindsey i'r llywodraeth Eingl-Sacsonaidd, lledaenodd nodweddion Llychlynnaidd oddi yno i dafodieithoedd Seisnig nad oeddent wedi bod mewn cysylltiad uniongyrchol â siaradwyr y Norseg. Elfen o ddylanwad Llychlynnaidd sy'n parhau ym mhob math o Saesneg heddiw yw'r grŵp o ragenwau sy'n dechrau gyda th- (they, them, their) a ddisodlodd y rhagenwau Eingl-Sacsonaidd h- (hie, him, hera).[37]

Gyda choncwest y Normaniaid yn Lloegr yn 1066, daeth yr Hen Saesneg (gyda dylanwad mawr o'r Norseg arni) yn agos iawn at yr Hen Ffrangeg, yn enwedig â thafodiaith yr Hen Normaneg. Yn y pen draw datblygodd y Ffrangeg Normanaidd yn Lloegr yn Eingl-Normaneg.[7] Gan fod Normaneg yn cael ei siarad yn bennaf gan yr elites a'r uchelwyr, tra bod y dosbarthiadau is yn parhau i siarad Eingl-Sacsonaidd (Saesneg), prif ddylanwad y Normaniaid oedd cyflwyno ystod eang o eiriau benthyg yn ymwneud â gwleidyddiaeth, deddfwriaeth a pheuoedd cymdeithasol mawreddog.[6] Roedd Saesneg Canol hefyd yn symleiddio'r system ffurfdroadol yn fawr, mae'n debyg er mwyn cysoni Hen Norwyeg a Hen Saesneg, a oedd yn ffurfiannol wahanol ond yn forffolegol debyg. Collwyd y gwahaniaeth rhwng y cyflyrau enwol a gwrthrychol ac eithrio mewn rhagenwau personol, gollyngwyd yr cyflwr offerynnol, a chyfyngwyd y defnydd o'r cyflwr genidol i ddynodi meddiant.[38]

Ym Beibl Wycliffe y 1380au, ysgrifennwyd yr adnod Mathew 8:20: Foxis han dennes, and briddis of heuene han nestis.[39] Yma mae'r ôl-ddodiad lluosog -n ar y ferf wedi ei gadw o hyd, ond nid oes yr un o'r terfyniadau cyflwr ar yr enwau yn bresennol. Erbyn y 12g roedd Saesneg Canol wedi'i datblygu'n llawn, gan integreiddio nodweddion Norseg a Ffrangeg; parhaodd i gael ei siarad tan y newid i Saesneg Modern cynnar tua 1500.

Mae llenyddiaeth Saesneg canol yn cynnwys The Canterbury Tales gan Geoffrey Chaucer, a Le Morte d'Arthur gan Malory. Yn y cyfnod Saesneg Canol, mynychodd y defnydd o dafodieithoedd rhanbarthol wrth ysgrifennu, a defnyddiwyd nodweddion tafodieithol hyd yn oed i greu effaith gan awduron fel Chaucer. Nid oedd y Saesneg wedi'i safoni yn y cyfnod hwn.[40]

Saesneg Modern Cynnar

[golygu | golygu cod]
Cynrychioliad graffig o’r Great Vowel Shift, yn dangos sut y symudodd ynganiad y llafariaid hir yn raddol, gyda’r llafariaid uchel i: ac u: yn torri’n ddeuseiniaid a’r llafariaid isaf bob un yn symud eu hynganiad i fyny un lefel

Y cyfnod nesaf yn hanes y Saesneg oedd Saesneg Modern Cynnar (1500–1700). Nodweddid Saesneg Modern Cynnar gan y Great Vowel Shift (Symudiad Mawr y Llafariaid; 1350–1700), symleiddio ffurfiannol, a safoni ieithyddol.

Yn y Symudiad Mawr y Llafariaid symudodd y pwyslais ar lafariaid Saesneg Canol. Roedd yn bwyslais cyfresol, sy'n golygu bod pob symudiad wedi sbarduno newid dilynol yn y system llafariaid. Codwyd y llafariaid canol ac agored, a thorrwyd y llafariaid caeedig yn ddeuseiniaid. Er enghraifft, ynganwyd y gair Saesneg bite (hy brathiad) yn wreiddiol fel y gair beet (hy brathiad) heddiw, ac ynganwyd yr ail lafariad yn y gair about (hy am) fel y gair boot (hy esgid) heddiw. Mae Symudiad Mawr y Llafariaid yn esbonio llawer o anghysondebau mewn sillafu gan fod Saesneg yn cadw llawer o sillafiadau'r Saesneg Canol, ac mae hefyd yn esbonio pam mae ynganiadau llafariaid Saesneg yn wahanol iawn i'r un llythrennau mewn ieithoedd eraill.[41][42]

Dechreuodd Saeson symud o'r cytiau moch, i'r llysoedd yn ystod teyrnasiad Harri V. Tua 1430, dechreuodd Llys y Siawnsri yn San Steffan ddefnyddio'r Saesneg yn ei ddogfennau swyddogol, a datblygodd ffurf safonol newydd ar Saesneg Canol, a elwid yn Chancery Standard, o dafodieithoedd Llundain a Dwyrain Canolbarth Lloegr. Ym 1476, cyflwynodd William Caxton y wasg argraffu i Loegr a dechreuodd gyhoeddi'r llyfrau printiedig cyntaf yn Llundain, gan ehangu dylanwad y ffurf hon ar y Saesneg.[43] Mae llenyddiaeth o'r cyfnod Modern Cynnar yn cynnwys gweithiau William Shakespeare a chyfieithiad o'r Beibl a gomisiynwyd gan y Brenin Iago I. Hyd yn oed ar ôl y Symudiad Mawr y Llafariaid roedd yr iaith yn dal i swnio'n wahanol i Saesneg Modern: er enghraifft, roedd y clystyrau cytseiniaid /kn ɡn sw/ yn knight, gnat, a sword yn dal i gael eu ynganu. Mae llawer o'r nodweddion gramadegol y gallai darllenydd modern o Shakespeare eu canfod yn hynod neu hynafol yn cynrychioli nodweddion unigryw Saesneg Modern Cynnar.[44]

Lledaeniad Saesneg Modern

[golygu | golygu cod]

Erbyn diwedd y 18g, roedd yr Ymerodraeth Brydeinig wedi lledaenu Saesneg trwy ei threfedigaethau a'i goruchafiaeth daear-wleidyddol. Cyfrannodd masnach, gwyddoniaeth a thechnoleg, diplomyddiaeth, celf, ac addysg ffurfiol oll at y Saesneg fel yr iaith wirioneddol fyd-eang gyntaf. Roedd Saesneg hefyd yn hwyluso cyfathrebu rhyngwladol byd-eang.[45][10] Parhaodd Lloegr i ffurfio trefedigaethau newydd, ac yn ddiweddarach datblygodd y rhain eu normau eu hunain ar gyfer lleferydd ac ysgrifennu. Mabwysiadwyd Saesneg mewn rhannau o Ogledd America, rhannau o Affrica, Awstralasia, a llawer o ranbarthau eraill. Pan gawsant annibyniaeth wleidyddol, dewisodd rhai o’r cenhedloedd newydd annibynnol a chanddynt ieithoedd brodorol lluosog barhau i ddefnyddio’r Saesneg fel yr iaith swyddogol er mwyn osgoi’r anawsterau gwleidyddol ac eraill sy’n gynhenid i hyrwyddo unrhyw un iaith frodorol uwchlaw’r lleill.[46][47][48] Yn yr 20g mae dylanwad economaidd a diwylliannol cynyddol yr Unol Daleithiau a'i statws fel archbwer yn dilyn yr Ail Ryfel Byd wedi, ynghyd â darlledu byd-eang yn Saesneg gan y BBC[49] a darlledwyr eraill, wedi achosi i'r iaith ymledu ledled y blaned yn gynt o lawer.[50][51] Erbyn yr 21g, roedd y Saesneg yn cael ei siarad a'i hysgrifennu'n ehangach drwy'r blaned nag y bu unrhyw iaith erioed.[52]

Wrth i Saesneg Modern ddatblygu, cyhoeddwyd normau penodol ar gyfer defnydd safonol, a'u lledaenu trwy gyfryngau swyddogol megis addysg gyhoeddus a chyhoeddiadau a noddir gan y wladwriaeth. Yn 1755 cyhoeddodd Samuel Johnson ei A Dictionary of the English Language, a gyflwynodd sillafiadau safonol geiriau a normau defnydd. Ym 1828, cyhoeddodd Noah Webster yr American Dictionary of the English language i geisio sefydlu norm ar gyfer siarad ac ysgrifennu Saesneg Americanaidd a oedd yn annibynnol ar y safon Brydeinig. Yng ngwledydd Prydain, roedd nodweddion tafodieithol ansafonol a thafodieithoedd y dosbarth is yn cael eu stigmateiddio fwyfwy, gan arwain at ledaeniad cyflym yr amrywiaethau uchel-ael ymhlith y dosbarthiadau canol.[53]

Dosbarthiad daearyddol

[golygu | golygu cod]
Canran y siaradwyr brodorol Saesneg (2017)

Erbyn 2016, roedd 400 miliwn o bobl yn siarad Saesneg fel iaith gyntaf ac 1.1 biliwn yn ei siarad fel ail iaith.[54] O ran niferoedd, Saesneg yw'r iaith fwyaf.[8]

Tri chylch o wledydd Saesneg eu hiaith

[golygu | golygu cod]

Roedd yr ieithydd Indiaidd Braj Kachru yn gwahaniaethu rhwng gwledydd lle siaredir Saesneg gyda model tri chylch.[55] Yn ei fodel,

  • mae gan y gwledydd "cylch mewnol" gymunedau mawr o siaradwyr Saesneg brodorol,
  • mae gan wledydd "y cylch allanol" gymunedau bach o siaradwyr Saesneg brodorol ond defnydd eang o'r Saesneg fel ail iaith mewn addysg neu ddarlledu neu at ddibenion swyddogol lleol, a
  • gwledydd "y cylch ehangach" yn wledydd lle mae llawer o bobl yn dysgu Saesneg fel iaith dramor.

Seiliodd Kachru ei fodel ar hanes sut y lledaenodd Saesneg mewn gwahanol wledydd, sut mae defnyddwyr yn caffael Saesneg, a'r ystod o ddefnyddiau sydd gan Saesneg ym mhob gwlad. Mae'r tri chylch yn newid dros amser.[56]

Ymhlith y gwledydd sydd â chymunedau mawr o siaradwyr Saesneg brodorol (y cylch mewnol) mae Lloegr, yr Unol Daleithiau, Awstralia, Canada, Iwerddon, a Seland Newydd, lle mae'r mwyafrif yn siarad Saesneg, a De Affrica, lle mae lleiafrif sylweddol yn siarad Saesneg. Y gwledydd sydd â’r nifer fwyaf o siaradwyr Saesneg brodorol, mewn trefn ddisgynnol, yw’r Unol Daleithiau (231 o leiaf miliwn),[57] y Deyrnas Unedig (60 miliwn),[58][59][60] Canada (19 miliwn),[61] Awstralia (o leiaf 17 miliwn),[62] De Affrica (4.8 miliwn),[63] Iwerddon (4.2 miliwn), a Seland Newydd (3.7 miliwn).[64] Yn y gwledydd hyn, mae plant siaradwyr brodorol yn dysgu Saesneg gan eu rhieni, ac mae pobl leol sy'n siarad ieithoedd eraill a mewnfudwyr newydd yn dysgu Saesneg i gyfathrebu yn eu cymdogaethau a'u gweithleoedd.[65] Mae'r gwledydd cylch mewnol yn darparu'r sylfaen i'r Saesneg ymledu i wledydd eraill y byd. [66]

Mae amcangyfrifon o niferoedd siaradwyr Saesneg ail iaith ac iaith dramor yn amrywio’n fawr o 470 miliwn i fwy nag 1 biliwn, yn dibynnu ar sut y diffinnir hyfedredd yr iaith.[67] Mae'r ieithydd David Crystal yn amcangyfrif bod siaradwyr anfrodorol bellach yn fwy na'r siaradwyr brodorol o 3 i 1.[51] Ym model tri chylch Kachru, gwledydd fel Ynysoedd y Philipinau yw'r "cylch allanol",[68] Jamaica,[69] India, Pacistan, Singapôr,[70] Malaysia a Nigeria[71][72] gyda chyfran llawer llai o siaradwyr brodorol Saesneg ond llawer o ddefnydd o Saesneg fel ail iaith ar gyfer addysg, llywodraeth, neu fusnes domestig, a'i ddefnydd arferol ar gyfer addysgu ysgol a rhyngweithio swyddogol gyda'r llywodraeth.[73]

Yn y model tri chylch, mae gwledydd fel Gwlad Pwyl, Tsieina, Brasil, yr Almaen, Japan, Indonesia, yr Aifft, a gwledydd eraill lle mae Saesneg yn cael ei haddysgu fel iaith dramor, yn ffurfio'r "cylch ehangach".[74] Mae'r gwahaniaethau rhwng y Saesneg fel iaith gyntaf, fel ail iaith, ac fel iaith dramor yn aml yn ddadleuol a gallant newid mewn gwledydd penodol dros amser.[75] Er enghraifft, yn yr Iseldiroedd a rhai gwledydd eraill yn Ewrop, mae gwybodaeth o Saesneg fel ail iaith bron yn gyffredinol, gyda dros 80 y cant o'r boblogaeth yn gallu ei defnyddio,[76] ac felly defnyddir Saesneg yn rheolaidd i gyfathrebu gyda thramorwyr ac yn aml mewn addysg uwch. Yn y gwledydd hyn, er na ddefnyddir Saesneg ar gyfer busnes y llywodraeth, mae ei defnydd eang yn eu rhoi ar y ffin rhwng y "cylch allanol" a'r "cylch ehangach". Mae Saesneg yn anarferol ymhlith ieithoedd y byd o ran faint o'i defnyddwyr nad ydynt yn siaradwyr brodorol ond yn siarad Saesneg fel ail iaith neu iaith dramor.[77]

Mae Saesneg yn iaith lluosog, sy'n golygu nad oes yr un awdurdod cenedlaethol yn gosod y safon ar gyfer defnydd yr iaith.[73][53][78][73] Yn gyffredinol, mae Saesneg llafar, er enghraifft Saesneg a ddefnyddir mewn darlledu, yn dilyn safonau ynganu cenedlaethol sydd hefyd wedi'u sefydlu gan arfer yn hytrach na thrwy reoliadau llym. Mae darlledwyr rhyngwladol fel arfer yn cael eu hadnabod fel rhai sy'n dod o un wlad yn hytrach nag un arall trwy eu hacenion,[79] ond mae sgriptiau darllenwyr newyddion hefyd wedi'u cyfansoddi'n bennaf mewn Saesneg ysgrifenedig safonol rhyngwladol. Mae normau Saesneg ysgrifenedig safonol yn cael eu cynnal gan gonsensws siaradwyr Saesneg addysgedig ledled y byd yn unig, heb unrhyw arolygiaeth gan unrhyw lywodraeth, corff neu sefydliad rhyngwladol.[80]

Saesneg fel iaith fyd-eang

[golygu | golygu cod]

Mae'r Saesneg wedi peidio â bod yn "iaith Saesneg" yn yr ystyr o berthyn i bobl ethnig o Loegr yn unig.[53][6] Mae'r defnydd o Saesneg yn tyfu fesul gwlad yn fewnol ac ar gyfer cyfathrebu rhyngwladol. Mae'r rhan fwyaf o bobl yn dysgu Saesneg am resymau ymarferol yn hytrach nag ideolegol.[66] Mae llawer o siaradwyr Saesneg yn Affrica wedi dod yn rhan o gymuned iaith "Affro-Sacsonaidd" sy'n uno Affricanwyr o wahanol wledydd.[81]

Wrth i ddad-drefedigaethu fynd rhagddo ledled yr Ymerodraeth Brydeinig yn y 1950au a'r 1960au, nid oedd cyn-drefedigaethau'n gwrthod y Saesneg ond yn hytrach yn parhau i'w defnyddio fel gwledydd annibynnol yn gosod eu polisïau iaith eu hunain.[47][48][82] Er enghraifft, mae'r farn am y Saesneg ymhlith llawer o Indiaid wedi mynd o'i chysylltu â gwladychiaeth i'w chysylltu â chynnydd economaidd, ee mae'r Saesneg yn parhau i fod yn un o ieithoedd swyddogol India.[83] Defnyddir Saesneg yn eang hefyd yn y cyfryngau ac mewn llenyddiaeth. Y nifer y llyfrau Saesneg a gyhoeddir yn flynyddol yn India yw'r trydydd mwyaf yn y byd ar ôl yr Unol Daleithiau a'r DU.[84] Fodd bynnag, anaml y siaredir Saesneg fel iaith gyntaf, efallai tua dim ond rhyw ddau gant o filoedd o bobl, ac mae llai na 5% o'r boblogaeth yn siarad Saesneg rhugl yn India.[85][86] Honnodd David Crystal yn 2004, wrth gyfuno siaradwyr brodorol ac anfrodorol, fod gan India bellach fwy o bobl sy'n siarad neu'n deall Saesneg nag unrhyw wlad arall yn y byd,[87] ond mae nifer y siaradwyr Saesneg yn India yn ansicr iawn, gyda'r mwyafrif o ysgolheigionyn dod i'r casgliad bod gan yr Unol Daleithiau fwy o siaradwyr Saesneg o hyd nag India.[88]

Ystyrir Saesneg modern, a ddisgrifir weithiau fel y lingua franca byd-eang cyntaf,[50][89] hefyd fel iaith gynta'r byd cyfan.[90][48] Saesneg yw'r iaith a ddefnyddir amlaf yn y byd mewn cyhoeddi papurau newydd, cyhoeddi llyfrau, telathrebu rhyngwladol, cyhoeddi gwyddonol, masnach ryngwladol, adloniant torfol, a diplomyddiaeth.[48] Saesneg, trwy gytundeb rhyngwladol, yw'r sail ar gyfer yr ieithoedd naturiol rheoledig gofynnol[91] Seaspeak ac Airspeak, a ddefnyddir fel ieithoedd rhyngwladol morwriaeth[92] a hedfan.[93] Roedd Saesneg yn arfer bod yn gyfartal â Ffrangeg ac Almaeneg mewn ymchwil wyddonol, ond bellach mae'n dominyddu'r maes hwn.[94] Cyflawnodd gydraddoldeb â Ffrangeg fel iaith diplomyddiaeth yn nhrafodaethau Cytundeb Versailles yn 1919, yn eironig, gyda'r Cymro Cymraeg Lloyd George yn arwain y trafodaethau ar ran 'Prydain'.[95] Erbyn sefydlu'r Cenhedloedd Unedig ar ddiwedd yr Ail Ryfel Byd, roedd Saesneg wedi dod yn flaenllaw[96] ac mae bellach yn brif iaith fyd-eang diplomyddiaeth a chysylltiadau rhyngwladol.[97] Mae'n un o chwe iaith swyddogol y Cenhedloedd Unedig. [98] Mae llawer o sefydliadau rhyngwladol byd-eang eraill, gan gynnwys y Pwyllgor Olympaidd Rhyngwladol, yn nodi Saesneg fel iaith waith neu iaith swyddogol y sefydliad.

Gwledydd lle mae'r Saesneg yn Bwnc Gorfodol (glas) neu Opsiynol (melyn)

Ffonoleg

[golygu | golygu cod]

Mae seineg a ffonoleg yr iaith Saesneg yn amrywio o'r naill dafodiaith i'r llall ac mae amrywiad ffonolegol yn effeithio ar y rhestr o ffonemau (hy seiniau lleferydd sy'n gwahaniaethu ystyr), ac mae amrywiad ffonetig yn cynnwys gwahaniaethau yn ynganiad y ffonemau.[99] Mae'r trosolwg hwn yn bennaf yn disgrifio ynganiadau safonol y Deyrnas Unedig a'r Unol Daleithiau: Received Pronunciation (RP) a General American (GA).

Llyfryddiaeth

[golygu | golygu cod]

Gweler hefyd

[golygu | golygu cod]

Cyfeiriadau

[golygu | golygu cod]
  1. gweler: Ethnologue (1984 amcangyfrif); The Triumph of English, The Economist, Rhag. 20, 2001; Ethnologue (1999 amcangyfrif);  20,000 Teaching Jobs. Oxford Seminars.
  2. 2.0 2.1  Lecture 7: World-Wide English. EHistLing.
  3. Ethnologue (1999 amcangyfrif);
  4. Finkenstaedt, Thomas; Dieter Wolff (1973). Ordered profusion; studies in dictionaries and the English lexicon. C. Winter. ISBN 978-3-533-02253-4.
  5. 5.0 5.1 Bammesberger 1992.
  6. 6.0 6.1 6.2 Svartvik & Leech 2006.
  7. 7.0 7.1 Ian Short, "Language and Literature", yn A Companion to the Anglo-Norman World, gol. Christopher Harper-Bill a Elisabeth M. C. van Houts (Woodbridge: Boydell Press, 2007), t.19)
  8. 8.0 8.1 8.2 Crystal 2003b.
  9. "How English evolved into a global language". BBC. 20 Rhagfyr 2010. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 25 September 2015. Cyrchwyd 9 Awst 2015.
  10. 10.0 10.1 The Routes of English.
  11. König 1994.
  12. Ethnologue 2010.
  13. Crystal, David (2008). "Two thousand million?" (yn en-US). English Today 24 (1): 3–6. doi:10.1017/S0266078408000023. ISSN 0266-0784.
  14. Bammesberger 1992, tt. 29–30.
  15. Robinson 1992.
  16. Romaine 1982, tt. 56–65.
  17. Barry 1982, tt. 86–87.
  18. Harbert 2007.
  19. Thomason & Kaufman 1988, tt. 264–265.
  20. Watts 2011.
  21. Durrell 2006.
  22. König & van der Auwera 1994.
  23. Baugh, Albert (1951). A History of the English Language. London: Routledge & Kegan Paul. pp. 60–83, 110–130
  24. Shore, Thomas William (1906), Origin of the Anglo-Saxon Race – A Study of the Settlement of England and the Tribal Origin of the Old English People (1st ed.), London, pp. 3, 393
  25. Collingwood & Myres 1936.
  26. Graddol, Leith & Swann et al. 2007.
  27. Blench & Spriggs 1999.
  28. Bosworth & Toller 1921.
  29. Campbell 1959, t. 4.
  30. Toon 1992.
  31. Donoghue 2008.
  32. 32.0 32.1 Gneuss 2013, t. 23.
  33. Denison & Hogg 2006.
  34. Hogg 1992, Chapter 3. Phonology and Morphology.
  35. Smith 2009.
  36. Trask & Trask 2010.
  37. Thomason & Kaufman 1988.
  38. Fischer & van der Wurff 2006.
  39. Wycliffe, John. "Bible" (PDF). Wesley NNU. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 2 February 2017. Cyrchwyd 9 April 2015.
  40. Horobin, Simon. "Chaucer's Middle English". The Open Access Companion to the Canterbury Tales. Louisiana State University. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 3 December 2019. Cyrchwyd 24 November 2019. The only appearances of their and them in Chaucer's works are in the Reeve's Tale, where they form part of the Northern dialect spoken by the two Cambridge students, Aleyn and John, demonstrating that at this time they were still perceived to be Northernisms
  41. Lass 2000.
  42. Görlach 1991.
  43. Nevalainen & Tieken-Boon van Ostade 2006, tt. 274–79.
  44. Cercignani 1981.
  45. How English evolved into a global language 2010.
  46. Romaine 2006.
  47. 47.0 47.1 Mufwene 2006.
  48. 48.0 48.1 48.2 48.3 Northrup 2013.
  49. Baker, Colin (1998). Encyclopedia of Bilingualism and Bilingual Education. Multilingual Matters. t. 311. ISBN 978-1-85359-362-8. Cyrchwyd 27 August 2017.
  50. 50.0 50.1 Graddol 2006.
  51. 51.0 51.1 Crystal 2003a.
  52. McCrum, MacNeil & Cran 2003.
  53. 53.0 53.1 53.2 Romaine 1999.
  54. "Which countries are best at English as a second language?". World Economic Forum. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 25 November 2016. Cyrchwyd 29 November 2016.
  55. Svartvik & Leech 2006, t. 2.
  56. Kachru 2006, t. 196.
  57. Ryan 2013, Table 1.
  58. Office for National Statistics 2013, Key Points.
  59. National Records of Scotland 2013.
  60. Northern Ireland Statistics and Research Agency 2012, Table KS207NI: Main Language.
  61. Statistics Canada 2014.
  62. Australian Bureau of Statistics 2013.
  63. Statistics South Africa 2012, Table 2.5 Population by first language spoken and province (number).
  64. Statistics New Zealand 2014.
  65. Bao 2006.
  66. 66.0 66.1 Kachru 2006.
  67. Crystal 2003b, tt. 108–109.
  68. Rubino 2006.
  69. Patrick 2006a.
  70. Lim & Ansaldo 2006.
  71. Connell 2006.
  72. Schneider 2007.
  73. 73.0 73.1 73.2 Trudgill & Hannah 2008.
  74. Trudgill & Hannah 2008, t. 4.
  75. Trudgill & Hannah 2008, t. 5.
  76. European Commission 2012.
  77. Kachru 2006, t. 197.
  78. Baugh & Cable 2002.
  79. Trudgill 2006.
  80. Ammon 2008.
  81. Mazrui & Mazrui 1998.
  82. Mesthrie 2010.
  83. Annamalai 2006.
  84. Sailaja 2009.
  85. "Indiaspeak: English is our 2nd language – The Times of India". The Times of India. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 22 April 2016. Cyrchwyd 5 January 2016.
  86. Human Development in India: Challenges for a Society in Transition (PDF). Oxford University Press. 2005. ISBN 978-0-19-806512-8. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 2015-12-11. Cyrchwyd 5 January 2016.
  87. Crystal 2004.
  88. Graddol 2010.
  89. Meierkord 2006.
  90. Brutt-Griffler 2006.
  91. Wojcik 2006.
  92. International Maritime Organization 2011.
  93. International Civil Aviation Organization 2011.
  94. Gordin 2015.
  95. Phillipson 2004.
  96. ConradRubal-Lopez 1996.
  97. Richter 2012.
  98. United Nations 2008.
  99. Wolfram 2006, tt. 334–335.

Dolenni allanol

[golygu | golygu cod]
Chwiliwch am Saesneg
yn Wiciadur.