Kapan
| Kapan | |||||
|---|---|---|---|---|---|
 | |||||
urbo en Armenio  vd
| |||||
|
| |||||
| Blazono | |||||
| Administrado | |||||
| |||||
| Poŝtkodo | 3301–3308 | ||||
| En TTT | Oficiala retejo [+] | ||||
| Demografio | |||||
| Loĝantaro | 43 190 (2011) [+] | ||||
| Loĝdenso | 1 200 loĝ./km² | ||||
| Geografio | |||||
| Geografia situo | 39° 12′ N, 46° 25′ O (mapo)39.20111111111146.415Koordinatoj: 39° 12′ N, 46° 25′ O (mapo) [+] | ||||
| Alto | 910 m [+] | ||||
| Areo | 36 km² (3 600 ha) [+] | ||||
| Horzono | UTC+04:00 [+] | ||||
| |||||
|
| |||||
| Alia projekto | |||||
 Vikimedia Komunejo Kapan [+]
| |||||
Kapano (armene: Կապան, Kapan) estas urbo en sudorienta Armenio, funkcianta kiel la administra centro de la urba komunumo de Kapan same kiel la provinca ĉefurbo de la provinco Sjuniko. Ĝi situas en la valo de la rivero Vogĝi kaj estas sur la nordaj deklivoj de la monto Ĥustup. Laŭ la censo, (2011) la loĝantaro de Kapan estis 43,190, iometa malkresko de 45,711 en la censo en 2001. Tamen la nuna loĝantaro de la urbo estas ĉirkaŭ 34 600 laŭ la oficiala pritakso de 2016. Kapan estas la plej loĝata urbo en la provinco Sjuniko same kiel la tuta regiono de suda Armenio.
La urbo estis konata kiel Ghapan (armene: Ղափան) dum la sovetia periodo, derivita de sia historia nomo Kapan.
Etimologio
La vorto Kapan originas de la armena verbo kapel/gabel (կապել), signifanta "ŝlosi", "ŝnuri", kaj rilatas al malnova armena geografia termino por valoj ĉirkaŭitaj de interligitaj montaraj ĉenoj.
Historio
Antikva historio kaj mezepoko
La areo de nuntempa Kapano unue estis menciita en la 5-a jarcento kiel malgranda kompromiso ene de la trajtoj de la Siunia dinastio. Historie ĝi estis parto de la kantono Baghk de Sjuniko, la naŭa provinco de la historia Granda Armenio. Antaŭ la fino de la 10-a jarcento, la reganto de Sjuniko, princo Smbato la 2-a, translokiĝis al la urbo Kapano kaj fondis la reĝlandon Sjuniko, proklamante sin reĝo sub la protektorato de la Bagratida reĝlando de Armenio.
En 1103, Kapano estis tute ruinigita de la selĝukaj invadantoj. Post la falo de la Sjunika reĝlando en 1170, Sjuniko kaj la resto de la historiaj teritorioj de Armenio suferis la invadojn de selĝukoj, mongoloj, ak-kojunloj kaj kara-kojunloj, en tiu ordo, inter la 12a kaj 15a jarcentoj.
Irana regado
Komence de la 16-a jarcento, Kapano iĝis parto de la Erivan Beglarbegi ene de la Safavida Irano. Komence de la 18-a jarcento, Kapano estis asociita kun la armena armea gvidanto David Bek, kiu gvidis la liberigan kampanjon de la armenoj de Sjuniko kontraŭ la irananoj kaj la invadaj otomanaj turkoj. Bek komencis siajn batalojn en 1722 kun la helpo de miloj da lokaj armenoj, kiuj liberigis Sjuniko. La centro de la lukto de Bek estis la fortikaĵo Baghaberd nordokcidente de Kapano kaj la fortikaĵo Halidzor sudokcidente de Kapano, kie li mortis en 1728. En 1750, Kapano iĝis parto de la nove formita Karabaĥa ĥanato. Ĝi estis signifa urba setlejo dum la regado de la iranaj kaĝaroj antaŭ la fino de la 18-a jarcento.
Moderna historio
Kaj la Armena Demokratia Respubliko kaj la Azerbajĝana Demokratia Respubliko postulis Kapanon inter 1918 kaj 1920. Kiel rezulto de la sovetiigo de Armenio en decembro 1920, Kapano estis inkluzivita en la efemera kaj ne agnoskita respubliko de Montara Armenio sub la ordono de Garegin Nĵdeh, kiu batalis kontraŭ la bolŝevikoj inter la 26-a de aprilo kaj la 12-a de julio 1921. Post kiam la sovetia Ruĝa Armeo eniris la regionon Zangezuro en julio 1921, Kapano, kune kun la urboj Goris, Sisian kaj Meghri, falis sub la sovetian regadon, kie ĝi estis administrita kiel parto de la Armena SSR.
En septembro 1930, la Kapana rajono estis formita de la sovetianoj. En 1936, Kapano estis establita kiel urbo.
Post la sendependeco de Armenio en 1991, Kapano iĝis la centro de la lastatempe formita provinco Sjuniko laŭ la administraj reformoj de la respubliko en 1995. Multaj stratoj kun la nomo de bolŝevikaj aktivuloj estis renomitaj. La centra placo de la urbo estis renomita laŭ Garegin Nĵdeh, dum la centra parko de la urbo ricevis la nomon de Vazgen Sargsjan.
Geografio kaj klimato
Kapano estas la plej granda urbo en la provinco Sjuniko same kiel la plej granda en tuta regiono de suda Armenio. Ĝi situas en la orienta parto de Sjuniko, ene de la mallarĝa valo de la rivero Vogĝi kun longo de 13 km. De oriento ĝis okcidento, ĉe la sudorientaj deklivoj de la montaro Zangezuro, inter la krestoj de la montoj Barguŝat kaj Meghri.
La urbo estas ĉirkaŭ 80 km norde de la irana limo. Kun alteco de 3201 metroj, Monto Ĥustup estas la plej alta pinto de la regiono. La alteco de Kapano estas 750-1050 metroj super la marnivelo, kun meza alteco de 910 metroj. Du alfluantoj de la rivero Vogĝi, Vaĉagan kaj Kavart, fluas tra la urbo.
Kapano havas malvarman duonaridan klimaton (klimata klasifiko de Köppen) kun varmaj someroj kaj malvarmaj vintroj. Temperaturoj povas atingi ĝis 38 °C dum somero, kaj povas fali ĝis −15 °C dum vintro.
La Ŝikahoga Ŝtatrezervejo, fondita en 1958, situas ĉirkaŭ 14 km sude de Kapan, proksime al la vilaĝo Ŝikahogh. La rezervejo estas hejmo de ĉirkaŭ 1.100 specioj de plantoj, 70 el kiuj estis registritaj en la Ruĝa Libro de Armenio. La faŭno de Ŝikahog ne estis plene esplorita, sed studoj malkaŝis rarajn speciojn de bestoj kiel leopardo, sovaĝa kapro, urso, vipuro kaj erinaco.
Demografio
Kapano estas grava historia centro de la armena civilizo ene de historia Sjuniko. Granda juda komunumo loĝis en propra kvartalo en Kapano dum la mezepoko.
Dum la unua duono de la 19-a jarcento, multaj rusaj kaj germanaj inĝenieroj kaj laboristoj ekloĝis en Kapano por labori en la kupraj minejoj de la regiono. En 1850, grekaj specialistoj ankaŭ alvenis en la urbon. La grekoj konstruis la ortodoksan preĝejon Sankta Katarina proksime de Kapano en 1865.
La loĝantaro de Kapano estis ĉe sia pinto je 45 711 civitanoj laŭ la censo de 2001. Tamen la loĝantaro multe malpliiĝis dum la unua jardeko de la 21a jarcento ĝis 34 600 laŭ la oficiala pritakso de 2016.
Nuntempe Kapano estas preskaŭ tute loĝata de etnaj armenoj, kiuj apartenas al la Armena Apostola Eklezio. La preĝejo Sankta Mesrop Maŝtoc de la urbo malfermiĝis en decembro 2001 kaj estas reguligita de la Diocezo de Sjuniko de la Armena Apostola Eklezio, bazita en la proksima urbo Goris.[1]
En la urbo funkcias la Kapana Medicina Centro, kiu estis modernigita en 2015.
Ekonomio
Kapan luktas por trakti la realaĵojn de post-karabaĥa milito kaj post-sovetia socio. Tamen estas signoj de kresko kaj disvolviĝo. Kapano estas ĉefe mina centro, tial dum la regado de la persaj kaĝaroj super ĝi, la nomo de la urbo perse معدن (Ma'dan, signifis "mino"). La industrio de Kapano dependas de la nove privatigita polimetala kuŝejo, kvankam aldonaj operacioj disvolviĝis, inkluzive de minindustriaj servoj, komerca skala bredado, kaj pligrandiĝanta podetala sektoro. La mebloj kaj teksaj industrioj kreskis en la lastaj jaroj.
Kapan estis ĉefa centro por produktado de multaj neferaj metaloj. Komerca disvolviĝo de la lokaj kuŝejoj komenciĝis en 1890. Armenaj entreprenistoj kaj francaj minaj inĝenieroj akiris koncesiojn al la kupraj minoj kaj prilaborejo de kupro-oro estis konstruita en la urbo. La minista kompanio Kapan estas nuntempe posedata de Chaarat plc, brita kompanio. Ĝi nuntempe laboras kun la kuŝejo Ŝahumjan kaj produktas ĉirkaŭ 65 000 uncojn da ora ekvivalento en kupro kaj zinkaj koncentraĵoj jare.
Kapano estas hejmo de multaj industriaj firmaoj. La plej grandaj firmaoj estas la "Kapan CH.SH.SH." por konstrumaterialoj fondita en 1947, la maŝiniloj de Kapan fondita en 1972, la trikfabriko Sonatex fondita en 1985, kaj Marila LLC por viando kaj laktaĵoj fondita en 2010.
Turismo kreskas en la regiono de Kapano. La proksima telfero de la Flugiloj de Tatev kunliganta Halidzor-vilaĝon kun la monaĥejo Tatev multe kontribuis al la disvolviĝo de la sektoro. Multaj hoteloj kaj montaj feriejoj malfermiĝos baldaŭ, dum la venonta malfermo de la Flughaveno Sjuniko de Kapano pliigos turisman aliron. Ark Ecological NGO, kun ĉefa sidejo en Kapano, laboras pri la disvolviĝo de ekoturismo en la regiono Sjuniko ekde 2013, kaj nuntempe konstruas migradan vojan infrastrukturon por ligi Kapano kaj la monaĥejon Tatev.
Transporto
La ĉefvojo M-2, kiu ligas la ĉefurbon Erevano kun suda Armenio, la irana limo kaj la Arcaĥa Respubliko, trairas Kapanon.
Malfrue en 2008, la vojo inter Kapano kaj Meghri ĉe la irana limo estis renovigita. Tamen la fervoja linio Kapan-Kovsakan-Mijnavan estas nuntempe neaktiva.
Antaŭ la milito en Montara Karabaĥo, la proksima malfunkcianta flughaveno gastigis la ŝarĝaviadilojn JAK-40 kaj AN-14. En februaro 2017, la guberniestro de la provinco Sjuniko, Vahe Hakobjan, anoncis, ke la flughaveno fariĝos moderna flughaveno servanta la urbon Kapano kaj sudan Armenion, kaj la 6-an de junio testa alteriĝo estis farita ĉe la flughaveno kun la guberniestro enaviadile. Laŭ la plano, la rekonstruo de Flughaveno de Kapano estis atendita por 2018, kun ĉirkaŭkosta kosto de 2 milionoj da usonaj dolaroj. Antaŭ februaro 2020 la flughavena rekonstruo estis proksima al finiĝo kaj ĝi estis atendita remalfermiĝi en majo 2020.
Sporto
Piedpilko estas la plej populara sporto en Kapano. FK Gandzasar Kapan, fondita en 2004, reprezentas la urbon en la Armena Supera Ligo, ludante siajn hejmmatĉojn en la stadiono Gandzasar. La klubo gajnis la trian lokon en la Armena Supera Ligo trifoje: en 2008, 2011 kaj 2012-13. Gandzasar havas la plej altan mezan partoprenon hejme en la ligo.
En majo 2013, Gandzasar Kapan malfermis siajn piedpilkajn terenojn, inkluzive unu kun artefarita gazono. La akademio fariĝis la unua evoluinta teknika futbala centro en la provinco Sjuniko.
Kapano ankaŭ estas hejmo de la Infana kaj Junulara Sporta Lernejo Davit Hambardzumjan, funkciigita de la komunumo ekde ĝia inaŭguro en 1969. Pli ol 200 sportistoj okupiĝas pri la sporta lernejo. La Kapana Fucala Klubo estas profesia fucala teamo bazita en Kapano, ludanta siajn hejmmatĉojn ĉe la Infana kaj Junulara Sporta Lernejo Davit Hambardzumjan en la Armena Fucala Supera Ligo.
La Kapana Sporta Lernejo de Arta Gimnastiko funkcias ekde 1977. Nuntempe ĉirkaŭ 170 junaj sportistoj ĉeestas tie. En 1989, alia sportlernejo specialiĝanta pri atletiko estis malfermita en la urbo, nomumita por proksimume 100 junaj atletoj.
Basketbalo kaj boksado ankaŭ estas popularaj en Kapano.