Zakarida Armenio
| Zakarida Armenio | |||||||||
| |||||||||
|
| |||||||||
Geografio
| |||||||||
| Ĉefurbo: | |||||||||
| Loĝantaro | |||||||||
| Ŝtat-strukturo | |||||||||
| |||||||||
La Zakarida Armenio ( armene Զաքարյան Հայաստան Zakarjan Hajastan) estas la nomo uzata por nomumi teritoriojn armenajn donitajn en feŭdo de la reĝino Tamara de Kartvelio al membroj de la familio Zakarjan en 1201. Post la kapto de Anio fare de la mongoloj en 1236, la superregado de ĉi-lastaj anstataŭas la kartvelan superregadon. La Zakaridoj tiam konservis sin kiel eble plej bone ĝis la 1330-aj jaroj, kiam Armenio falis en la manojn de turkmenaj triboj, kaj malaperas de historiaj fontoj ĉirkaŭ 1360. Strikte parolante, la periodo zakarida tamen kovras la unuan duonon de la 13a jarcento kaj finiĝis ĉirkaŭ 1260[1].
Sub la regado de la zakaridaj princoj, ĉi tiuj teritorioj spertis relativan stabilecon, danke al tio la armenaj urboj pliriĉiĝis. Pluraj monaĥejoj ankaŭ estas fonditaj, kaj oni atestas veran renesancon. Kiam ili falis, Granda Armenio travivis novan malhelan periodon en sia historio.
Historio
[redakti | redakti fonton]Originoj
[redakti | redakti fonton]
Fine de la 10-a jarcento, la reĝlandoj Bagratida Armenio kaj la nobela familio de la arcrunidoj de Granda Armenio falis unu post la alia en la bizancajn manojn: Tarono[2] en 968, Tajko en 1001[3], la Vaspurakano en 1021[4] kaj 1022[5], Anio en 1045[6], Karso en 1065[7]; nur la Loria reĝlando eskapis de la imperiestroj[7]. Ĉi tiu bizanca regado, kiu vidis la plej grandan parton de la armena nobelaro migri al Anatolio kaj Kilikio[7], estis mallongdaŭra: la selĝuka minaco estis efektive ĉe la horizonto.
La unua trudeniro okazis en 1045 - 1046[8], sekvita de multaj aliaj, kaj, la 16an de aŭgusto 1064, sultano Alp Arslan forkaptis Anion[9]. La plej granda parto de Armenio tiam cedis antaŭ la atakoj de la selĝukoj, escepte de Loria kaj Sjunika reĝlandoj[10]; la batalo de Manzikerto, en 1071, konsekris la konkeron de Armenio[11], same kiel la geografia rompo de Bizanco kun ĉi tiu teritorio[12]. La lando tiam estas integrita en la selĝuka Persio kaj konfidis al diversaj emiroj precipe loĝantaj en Dvin kaj Ganzak[13], la lasta insuloj (Lori kaj Sjuniko) perei ĉirkaŭ la 12a jarcento[14]. Signifa parto de la loĝantaro postvivis tiujn invadojn formigrande unue al Kapadokio[15] kaj eĉ pli, ĝis Pollando kaj Galicio, dum la Kaŭkazo spertis (ĝis la 15-a jarcento) ondojn de migrado de la tjurkaj popoloj[16].
Samtempe, ekspluatante la distranĉon de la Selĝuka Imperio, la bagratida dinastio de Kartvelio[15], kun David la 4-a la Rekonstruanto kaj Georgo la 3-a, helpataj precipe de naĥararoj rifuĝintoj en Kartvelio, komencis liberigi nordan Armenion[17]. En 1118, Lori kaj Aĥtala estis prenitaj; Anio provizore estis rekonkerita en 1123[18].
Kartvela suvereneco
[redakti | redakti fonton]
Ene de la kartvela kortego, armena familio, la zakaridoj, iamaj vasaloj de la reĝoj de Loria reĝlando kiuj transdonis sian lojalecon al la kartvelaj Bagratidoj, tiel ekstaris en la avangardo de la nobelaro de la reĝlando kaj akiris decidan influon en la kortego sub la regado de reĝino Tamara. La fratoj Zakare kaj Ivane Zakarjan fariĝis respektive amirspadalar ("estro de la kavalerio") kaj atabego ("patro de la reĝo")[17]. Kompletigante la liberigon de signifa parto de Granda Armenio, ili prenis Amberdon en 1196, la ebenaĵon Ajrarato kaj Anion en 1199, Dvin en 1203, venkis la sultanon Sulejman Ŝaho la 2-a Sultano de Rumo en 1204 kaj atingis la nordan bordon de lago Van en 1208/1209[19]. Ili ankaŭ submetis tributon al emiroj de Karin (Erzurum) kaj Jerzenka (Erzincan)[17].
La reĝino tiam donis al ili en feŭdo ĉi tiujn armenajn teritoriojn, Zakare reganta en Anio kaj Ivane en Dvin, ambaŭ sub la titolo de reĝo[20]. Teorie sub kartvela superregado, ĉi tiu "Zakarida Armenio", kiu etendiĝis de Arcaĥo ĝis Kars, tamen ĝuis larĝan memregadon[21]. Ĉi tiu relative paca periodo, kiu vidis Armenion resaniĝi, tamen ne ĉesigis la opoziciojn inter nobeluloj, precipe kun la kolizioj inter la familioj Zakarjan kaj Orbeljan de Sjuniko[21]. La zakaridoj tamen ne rekte regis ĉiujn siajn teritoriojn: kune kun iamaj familioj de naĥararoj, al kiuj ili ofte estas ligitaj per geedzeco (precipe la Arcrunidoj, de kiu devenas la patrino de Zakare kaj Ivane), ili metis plurajn el siaj militistoj ĉe kapo de kelkaj regaĵoj, tiel kreante novan nobelaron[22].
Tamen, en 1220, la mongoloj, kun trupo de 20 000 soldatoj lanĉitaj por serĉi ĥorezmidan reĝon (Ala ad-Din Muhammad)[23], renkontis kaj venkis la armeon de reĝo Georgo la 4-a de Kartvelio komandita de Ivane; en januaro 1221, ili daŭrigis sian impeton kaj detruis nordan Armenion[24] kaj sudorientan Kartvelion. En 1222 ilin sekvis Kipĉakoj, kiu forbatis la trupojn de Ivane Zakarjan[25]; ĉi-lasta tamen fine venkis ilin en 1223. De 1225 ĝis 1230, la ĥorezmanoj de Ĝalal-ad-Din sukcedis ilin kaj detruis aparte Dvinon[26], Lorion kaj Tbilison antaŭ esti venkitaj fare de koalicio precipe kunmetita de soldatoj de la Sultanlando de Rumo[27] kaj Kilikio[25].
Mongola suvereneco
[redakti | redakti fonton]
La jaro 1236 markis la revenon de la mongoloj. Kartvela reĝino Ruzudan la 1-a fuĝis al okcidenta Kartvelio kun sia kortego kaj la plej granda parto de la Zakarida Armenio (inkluzive de Anio kaj Kars en 1239[28]) falis sub la invadantoj, la resto de la lando, sude kaj okcidente, sekve de 1242 ĝis 1245[29]. Avag Zakarjan, generalo post Ivane (kiu mortis en 1227/1228[30]), agnoskis mongolan superregadon, same kiel la feŭda senjoro de Anio (male al la loĝantaro de ĉi tiu urbo, amase buĉita) kaj filo de Zakare (kiu mortis en 1213[30]), Ŝahanŝaho Zakarjan[31]. La unua iris al Karakorumo, kie li restis almenaŭ kvin jarojn, kaj aliĝis al li la filoj de Ŝahenŝaho[32]. La mongoloj establis politikan reĝimon integrantan la antaŭekzistajn strukturojn kaj dividis Armenion en du zonojn, tiun de Granda Armenio kaj tiun de Kartvelio, precipe reprenante la landojn de la zakaridoj, pri kiuj ĉi-lastaj konservis la regadon. Ĉi tiuj landoj estas dividitaj en tri militajn distriktojn ordonitajn de Avag, Ŝahenŝaho kaj ilia parenco Vahram de Gag[33]. En 1243, la Ĥano Gujuk altrudis pezan impostadon al teritorioj konkeritaj, kaŭzante ribelon de la nobelaro en 1248/1249, brutale dispremitaj[34]..
La jaro 1256 vidis la institucion de la Ilĥanlando en Irano, en kiu Armenio estas inkluzivita[35]. La sekva rekrutado en la mongolaj armeoj (Zakare, filo de Ŝahenŝaho, tiel distingiĝis dum la kapto de Bagdado en 1258[36]), kaj kiu lasis la landon sendefenda kontraŭ nomadaj bandoj, plifortigis malkontenton kaj kaŭzis duan ribelon inter 1259 kaj 1261[37], kiu estas traktata same kiel la unuaj. Ŝahenŝaho estis arestita kaj malfacile savis sian vivon, kaj lia filo Zakare estis mortigita[38]. De 1261, la kaŭkazaj regionoj ankaŭ suferis la intermongolajn koliziojn inter la Ilĥanlando kaj Ora Hordo[39]. La supreniro al la trono, fare de Ghazan, en 1295 markis turnopunkton en la okupado: ĉi tiu suverenulo efektive konvertiĝis al islamo kaj kontraŭkristanaj persekutoj[40] komenciĝis, kaŭzante trian tre subpremitan ribelon[41].
Post la morto en 1335 de Abu Sa'id Bahadur Ĥano, la ilĥanlando disŝiriĝis kaj Armenio estis celo de luktoj inter du klanoj, ĉupanidoj[42] kaj ĝalajirida sultanlando; Anio estis tiel detruita en la 1350-aj jaroj de la ĉupanidoj[43]. Ĉi tiuj estis anstataŭigitaj en 1357 per la Ora Hordo, kiun la ĝalajiridoj venkis en 1358. Sed en 1374, iliaj regaĵoj dividiĝis inter mongoloj, turkmenoj kaj kurdoj. Reduktita al nure loka rolo post 1350, la armenaj nobeluloj malaperis de historiaj fontoj dum ĉi tiu periodo, inkluzive de la zakaridoj[44], kiuj malaperis post 1360[45].
Armena eksplodo sub Zakaridoj
[redakti | redakti fonton]
Ekonomio kaj Socio
[redakti | redakti fonton]Post la subita halto portita per la alveno de la turkaj selĝukoj, armenaj urboj denove spertis kreskon kaj prosperon malfrue de la 12-a kaj komenco de la 13-a jarcento, gvidata de prosperaj kaj potencaj urboj kiaj Anio kaj Dvin[20]. La mecatun, la emerĝanta urba klaso de riĉaj komercistoj[46], vidis ilian influon kaj ilian riĉaĵon pliiĝi, paralele kun la restarigo de internacia komerco; ĉi-lasta estas atestita per la kresko en la monfarado de oraj moneroj (kupraj moneroj estas rezervitaj por interna komerco[25]). Ĉi tiuj mecatunoj ankaŭ komencis anstataŭigi la naĥararojn kiel bienuloj[25].
Artoj kaj kulturo
[redakti | redakti fonton]
Samtempe, artoj kaj kulturo prosperis en Granda Armenio[21]. La armena arkitekturo, influita de kartvelaj liberigantoj, estis tiam karakterizita per preĝejoj pli altaj; la monaĥejoj, ĝuante interalie la heredaĵojn de la bonhavaj klasoj, estis en plena ekspansio kaj estis ekipitaj per gavito, ĵamatun, karakterizaj belfridoj kaj aliaj konstruaĵoj. La skulptaĵo distingiĝas per sia kompleksa kaj abunda ornamado multobligante la figurajn komponaĵojn[47], kaj fariĝis ĉefa arto, kun Momik ekzemple; la ĥaĉkaroj tiel montras grandan virton. Koncerne la pentraĵon, ĉefe ilustritaj per religiaj ornamadoj, ili ankaŭ estas influitaj de Kartvelio[48], kiel en la preĝejo Sankta Gregorio de Tigran Honenc en Anio aŭ en Kobajr[49]. Fine, la arto de libroj daŭre disvolviĝis, precipe en Haghpat[50]. La miniaturoj pentritaj en ĉi tiuj regionoj distingiĝas tiel per sia monumenta karaktero kaj la intenseco de iliaj koloroj[51].
Intelekta vivo renaskiĝis ĉe la komenco de la monaĥejoj , foje nomataj hamalsaran ("universitatoj"); tiel, apud la malnovaj centroj de Haghpat[52] kaj Sanahin, novaj lernejoj aperis, kiel Goŝavank, Gladzor kaj Tatev (precipe sub la gvidado de Gregorio de Tatev), aŭ eĉ Ĥoranaŝat[53]. Historio restas armena specialaĵo, precipe kun Kirakos de Gandzak kaj lia Historio de la armenoj kaj Vardan Arevelci kaj lia Universala Historio , du disĉiploj de Hovhannes Vanakan, aŭ Stepanos Orbeljan kaj lia Historio de Sjuniko[54]. La leĝoj, ĝis tiam malriĉa rilato de armenaj sciencoj[54], spertis gravan evoluon en 1184, kun la Libro de Leĝoj de Mĥitar Goŝ, parta kodigo, kiu rapide fariĝis la bazo de armena civila kaj religia juro tiutempe[55]. La zakaridoj ankaŭ revivigis la leĝojn de la bagratidaj reĝoj[21]. Literaturo en la popola lingvo dume plejparte en la formo de fabeloj, ofte fido-bazitaj, kun aŭtoroj kiel Mĥitar Goŝ[56], pavimante laŭ la maniero por ĝia progresema sekularigo, kiel en Ĥaĉatur Keĉareci aŭ Frik fine de la 13-a jarcento[57].
-
Sonorilturo, Haghpat.
-
Timpano de la gavito de Sankta Savanto, Monaĥejo Noravank.
-
-
Fresko de la Dormiĝo, Sankta Gregorio de Tigran Honenc, Anio.
Konsekvencoj de la mongola konkero
[redakti | redakti fonton]
Ĉi tiu "Zakarida renesanco" suferis la negativajn efikojn de la mongola konkero[58]: la ekonomio estis ruinigita de la peza impostado trudita ekde 1243[28], kiu naskis novan ondon de diasporo, precipe al Krimeo[59]. La Eklezio, dum kelka tempo sendevigita, suferis persekuton fine de la sama jarcento, eĉ se la vivo kaj la intelekta fermento de la monaĥejoj[40] restis relative konservitaj. Multaj urboj estas detruitaj, kiel Anio en 1236; koncerne la ŝparitajn urbojn, kiel Dvin, ili suferis malkreskan periodon[60]. Paradokse, internacia komerco (male al interna komerco, kiu estis haltigita) estas relative konservita: kontraŭ parto de iliaj profitoj, la mecatun-oj vidis siajn karavanojn protektitaj de la mongoloj[61], kiuj, kune kun la vasta etendo de la Imperio[59], malfermis al ili novajn merkatojn, kontribuis al pliigo de ilia riĉeco[62]. La politikaj kondiĉoj de la fino de la 14-a jarcento tamen ĉesigis ĉi tiun situacion: Granda Armenio fariĝis preskaŭ senhoma[60].
Turkmena regado kaj timuridaj invadoj
[redakti | redakti fonton]Inter la turkmenoj, grupo establita en centra kaj suda Armenio elstaris en la 1380-aj jaroj, la kara-kojunloj[63]. La lando tamen estas fragmenta kaj Armenio tiam tre malriĉa, ne sukcesis bremsi la invadojn de Timur, en 1386 - 1387 , 1394 - 1396 kaj 1399 - 1403[64]. La lasta tute senhomigis kelkajn armenajn distriktojn[65]. Fine de ĉi tiu periodo, kiu vidis la revenon de la kara-kojunloj[66], la socia strukturo de la lando estis detruita, la princaj familioj ekstermitaj[67]. Armenio eniris en la "malhelan epokon" de sia historio, kun tre maloftaj atestoj[68], kiel tiu de Tomaso de Mecop[69].
Vidu ankaŭ
[redakti | redakti fonton]Referencoj
[redakti | redakti fonton]- ↑ Chahin 1987, paĝo235.
- ↑ Cheynet 2006, paĝo33.
- ↑ Cheynet 2006, paĝo37.
- ↑ Cheynet 2006, paĝo38.
- ↑ Cheynet & Dédéyan 2007, paĝo312.
- ↑ Cheynet 2006, paĝo41.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 Cheynet & Dédéyan 2007, paĝo313.
- ↑ Grousset 1947, paĝo585.
- ↑ Grousset 1947, paĝo615.
- ↑ Grousset 1947, paĝo616.
- ↑ Grousset 1947, paĝo629.
- ↑ Cheynet & Dédéyan 2007, paĝo322.
- ↑ [[#Dédéyan 2007a|]], paĝo327.
- ↑ [[#Dédéyan 2007a|]], paĝo328.
- ↑ 15,0 15,1 Hacikyan 2002, paĝo185.
- ↑ Bedrosian 1979, paĝo64.
- ↑ 17,0 17,1 17,2 [[#Dédéyan 2007a|]], paĝo329.
- ↑ Bedrosian 1979, paĝo87-88.
- ↑ Bedrosian 1979, paĝo89-90.
- ↑ 20,0 20,1 [[#Dédéyan 2007a|]], paĝo330.
- ↑ 21,0 21,1 21,2 21,3 Hacikyan 2002, paĝo186.
- ↑ Bedrosian 1979, paĝo165-168.
- ↑ Bedrosian 1979, paĝo94.
- ↑ Bedrosian 1979, paĝo104-105.
- ↑ 25,0 25,1 25,2 25,3 [[#Dédéyan 2007a|]], paĝo331.
- ↑ Bedrosian 1979, paĝo98.
- ↑ Bedrosian 1979, paĝo100-101.
- ↑ 28,0 28,1 Redgate 2000, paĝo259.
- ↑ Bedrosian 1979, paĝo111-112.
- ↑ 30,0 30,1 Toumanoff 1990, paĝo555.
- ↑ [[#Dédéyan 2007a|]], paĝo331-332.
- ↑ Bedrosian 1979, paĝo191-192.
- ↑ [[#Dédéyan 2007a|]], paĝo332.
- ↑ Bedrosian 1979, paĝo120.
- ↑ [[#Dédéyan 2007a|]], paĝo333.
- ↑ Bedrosian 1979, paĝo197.
- ↑ Bedrosian 1979, paĝo200.
- ↑ Bedrosian 1979, paĝo129.
- ↑ Bedrosian 1979, paĝo130.
- ↑ 40,0 40,1 Bedrosian 1979, paĝo137.
- ↑ Bedrosian 1979, paĝo139.
- ↑ Bedrosian 1979, paĝo143-144.
- ↑ Bedrosian 1979, paĝo145.
- ↑ [[#Dédéyan 2007a|]], paĝo334.
- ↑ Bedrosian 1979, paĝo218.
- ↑ Chahin 1987, paĝo36.
- ↑ Thierry 2007, paĝo365-366.
- ↑ Thierry 2007, paĝo363-364.
- ↑ Thierry 2007, paĝo366.
- ↑ Thierry 2007, paĝo367.
- ↑ Korkhmazian, Akopian & Drampian 1984, paĝo8.
- ↑ [[#Dédéyan 2007b|]], paĝo356.
- ↑ [[#Dédéyan 2007b|]], paĝo357.
- ↑ 54,0 54,1 [[#Dédéyan 2007b|]], paĝo359.
- ↑ Hacikyan 2002, paĝo433.
- ↑ [[#Dédéyan 2007b|]], paĝo362.
- ↑ [[#Dédéyan 2007b|]], paĝo358.
- ↑ Bedrosian 1979, paĝo156.
- ↑ 59,0 59,1 Augé & Dédéyan 2007, paĝo355.
- ↑ 60,0 60,1 Chahin 1987, paĝo240.
- ↑ Areshian & Kalantarian 2008, paĝo56.
- ↑ Chahin 1987, paĝo239.
- ↑ Bedrosian 1979, paĝo146.
- ↑ Bedrosian 1979, paĝo147.
- ↑ Bedrosian 1979, paĝo152.
- ↑ Kouymjian 2007, paĝo380.
- ↑ Bedrosian 1979, paĝo246.
- ↑ Kouymjian 2007, paĝo377.
- ↑ Karapétian 2007, paĝo134.