Herio (mitologia)

Herio (mitologia)
Death and the Maiden (en) , Heriotzaren dantza eta Mort (en)
Ezaugarriak
Baliokideak	Fourth Horseman of the Apocalypse (en) , Tanatos, Mot (en) eta Ghost of Christmas Yet to Come (en)

Herio, Erio, beste kulturetan aurkitu daitekeen heriotzaren "izaki" irudikapena da. Heriotzarekin erlazionatzen dan pertsonaia Jainko bezala gurtua ere izan da beste garai eta kulturetan.

Heriotza maiz irudikatzen da indar pertsonifikatu gisa. Mitologiak batzuetan biktimaren heriotza eragiten du pertsona horren arima biltzera etorrita. Beste sinesmen batzuen arabera, Heriotzaren Espektroa psikoponpo bat besterik ez da, arimaren eta gorputzaren arteko azken loturak eteteko eta hildakoa beste mundura bideratzeko balio duena, biktima noiz edo nola hiltzen den kontrolatu gabe. Heriotza gehienetan gizonezkoen moduan pertsonifikatzen da, nahiz eta zenbait kulturatan Heriotza emakumezko gisa hautematen den.

Herioaren Mendebaldeko irudikapen modernoa

Herioa irudikatzen

1493. Dantza makabroa

Historiaren zehar heriotzarekin lotutako jainkoek forma desberdinak hartu dituzte, aipatzen den kultura eta erlijio espezifikoaren arabera. Psikopompak (hildakoen arimak berezko mundutik eramaten dituztenak), lur azpiko jainkoak eta berpizkunde jainkoak heriotza jainkoak deitu ohi dira erlijio testuetan. Ohizkoa denez hildakoak biltzen edo agintzen dituzten jainkoei dagokien papera dutenei hala deitu zaiei, heriotzaren ordua zehazten duten jainkoei baino.

Askok heriotzaren jainkoa txertatu dute beren mitologian edo erlijioan. Heriotza, jaiotzarekin batera, gizakiaren bizitzako atal nagusienetakoa denez, jainko horiek askotan erlijio bateko jainko garrantzitsuenetakoak izan daitezke. Jainko boteretsu bakarra gurtzaren xede den erlijio batzuetan, heriotzaren jainkoa jainko primarioaren aurkako antagonista da. Heriotza gurtzearekin erlazionatutako terminoa gehienetan gutxiespen gisa erabili izan da, gizakiei bizitzan baliorik ematen ez dieten zenbait praktika moralki lotsagarriak salatzeko.

Erlijio monoteistetan, heriotza aingeru, deabru edo heriotza bera jainko baten ordez pertsonifikatu ohi du.

Europako Erdi Aroko ikuspegia

Pieter Bruegel Zaharra-ren "Herioatzaren garaipena" 1652

Herioaren irudikapena kristautasunaren ikonografian du bere jatorria. Izurrite beltza gizartearen gain izan zuen eragina eta horren inguruko gertakizunak heriotzari gorputza bat eman zioten.

Izurrite beltzaren eragina

Izurrite Beltza Erdi Aroan Europan eragin zuen bigarren hondamendia izan zen (lehenengoa 1315-1317 gosete handia izan zen). Honen ondorioz Europako biztanleriaren % 30-% 60 hil zela kalkulatzen da. Guztira, izurriak munduko biztanleria gutxi gorabehera 475 milioi izatetik 350-375 milioira murriztu zen XIV. Mendean. Erdi Aro osoan zehar izurritearen agerraldi gehiago egon ziren, eta beste faktore lagungarri batzuekin 1500. urtera arte behar izan zuten Europako biztanleek 1300.eko maila berreskuratzeko. Denbora haietan Danse macabre, Dantza makabroa (Heriotzaren dantza), irudikatutako ideia Europa osoan hedatu zen. Irudietan hildakoek edo heriotzaren pertsonifikazioek gizarteko esparru guztietako ordezkariak deitzen dituzte hilobira dantzatzeko, normalean aita santu, enperadore, erregea, haur eta langileekin. Memento mori gisa sortu zen, jendeari bere bizitzako hauskortasuna eta lurreko bizitzako loriak zein hutsalak ziren gogorarazteko. Bere jatorria grabatu den ikusizko eskema zaharrena 1424 eta 1425 artean Parisko Inozente Santuen hilerrian galdu zan horma-irudian zegoena litzake.

Ars moriendi

Ars moriendi ("Hiltzeko artea") 1415 eta 1450. urte inguruko bi latinezko testu lotuak dira, heriotza on baten protokoloei eta prozedurei buruzko aholkuak eskaintzen dituztenak, Erdi Aroaren amaierako kristau aginduen arabera "ondo hiltzen" azaltzen dutenak. 60 urte lehenago Izurri Beltzaren beldurren eta XV. Mendeko gizarte-gorabeheren ondorioen testuinguru historikoan idatzi zen. Lehen bertsioak ziurrenik Alemaniako hegoaldean konposatu ziren. Oso ezaguna zen, Mendebaldeko Europako hizkuntza gehienetara itzulia, eta heriotza eta hiltzeko giden mendebaldeko literatura tradizioko lehena izan zen. 50.000 ale inguru inprimatu ziren inkunableen garaian 1501 baino lehen eta beste edizio batzuk inprimatu ziren 1501. urtetik aurrera. Bere ospea murriztu egin zen Erasmus heriotza prestatzeko tratatua (de praeparatione ad mortem, 1533) ezagunagoa bihurtu zenean.

Xabierko gazteluko Kristo irrifarretsua, Dantza makabroaz inguratuta

Hasieran "bertsio luzea" eta geroago egurrezko hamaika argazki biltzen zituen irudi argigarri gisa erraz azaltzen eta memorizatzen ziren "bertsio laburra" argitaratu zen. Xilografia irudiak grabatu liburuetan zein banakakoetan zirkulatu zuten. Horman itsatsi litezke erraz ikusteko.

Herioa Euskal sineskeri eta elezaharretan

Herio Euskal Herrian Donejakue bideen barne

Donejakue Bidea Erdi Aroaren bukaeran erromesaldi kristaurik garrantzitsuenetako bat izan zen, induljentzia osoa lor zitekeen beste erromes bide nagusi batzuk Erromarako Via Francigena eta Jerusalemekoak ziran.

Kondairak alde batera utziz Santiago de Compostelako erromesaldiak ugaritu egin ziran eta hauekin batera jendeen arteko harremanak. Donejakue Bidea Euskal Herrian barne ere abiatu zan eta sinesmendun erromesekin batera izurrite beltza ere zabaldu zuten. Testuinguru honetan hedatu zitekeen Erio/Herio pertsonifikatuaren irudi eta ideia.

Heriotzaren igarlea

Euskal mitologiak jasoak ditun elezaharren arabera Herioren papera hildakoak beste mundura eramatea da. Baina ez du inor hiltzen, hil zorian dagoenaren ondoan agertzen da besterik ez. Ikus dezaketenek gaixoak sendatu edo hilko diren igarri dezakete Herio gaixotik gertu dagoen edo ez ikusita.

Txakurren zaunkak eta uluak Herioren gertutasuna adierazi dezake, hori sinesten dutenok "Erioa urbil da" diote.

Ikazkina eta Herioaren elezaharra

Jeronimo Bosch-oren margoan Herioa eta gutiziak 1485 - 1490 bitartean egindakoa.

«	Ikazkin behartsu bat etxola batean bizi zen, taloak, babak eta gazta zeukan jateko, ez besterik. Behin afaltzen hari zela norbait atea jo zuen: -Nor da? -Gaua igaro nahi nuke zure estalpean. -Baina nor zara? -Jainkoa naiz. -Aterpe bila zu? Batzuei gauza anitzez hornitzen dituzu besteei jateko nahikorik ematen ez diezun bitartean, egun osoa lanen pasatzen badute ere. Ez. Alde hemendik. Denbora tarte txiki bat pasa ondoren Jainko berdina etxolara bueltatu eta atea jo zuen: -Nor da? -Gaua igaro nahi nuke zure estalpean. --Baina nor zara? -Ni Herioa naiz -Zuri bai, pozik ere. Zu denekin berdin jokatzen duzu eta, aberatsekin naiz behartsuekin, handiekin naiz txikiekin. Atea ireki, afaltzeko eman eta bere ohea eskaini zion lotarako. Goizean gosaltzekoa eman zion eta joaterakoan Erioak zer nahi zuen eskertzeko galdetu zioenean bizi modu hobeago eta erosoago bat nahi zuela esan zion. -Joan zaitez erregearen hirira. Erregina gaixorik dago eta. Sendagileek ez dute asmatzen zer duen, zoaz hara. Bere ohe burukoan ikusten banauzu esaiezu bere denbora bukatu dala eta bete ditzala beharrekoak baina oinen aldean ikusten banauzu jarri enplasto bat edonon eta ziur sendatuko dela. Aruntza joan zan ikazkina zeuzkan arropa dotoreenekin jantzita. Baina jauregian sartu nahi izan zuenean ez zioten sartzen uzten, oihuka erregina sendatzera zetorrela esan harren. Erregeak oihuak entzun eta pasatzeko bahimena eman zion. Sendagilez inguraturik topatu zuen erregina, bere ohizko gauzak egiten, erreginari mihia atera harazten, pultsua hartzen... eta begira non Herioa ohearen oinetan ikusi zuen ikazkinak. -Ni bat-batean sendatuko dut gaixo hau. Horretarako sendabelar batzuk eskatu zituen enplasto bat prestatzeko: ardo, linazi, zagi, efexerin... eta horrelakoak. Bertan zeuden sendagileek beataz barre egin zuten baina hala ere erregeak dena presta zezaten agindu zuen. Enplastoa jarri eta momentuan erregina sendatu zen. Sendagileek minduta sentitu ziran ikazkinaren arrakastaz eta nola lotsatu pentsatu zuten. Sendagileen arteko zaharrena ohean sartu eta gaixoarena egin zuen besteek erregeari zera esan zioten bitartean: -Errege Jauna gizontxo honen izaera ulertu dezazun zera prestatu dugu bere ezjakina agerian gera dadin. Ikazkina gelan sartu zenean Herioa ohearen burukoan ikusi eta gizon hura denbora gutxian hilko zela esan zien. Sendagileen barreak lehenagokoak baino handiagoak izan ziren bere laguna hiltzen hari zela ikusi zuten arte. Gertatutakoa ikusita erregeak sendagileak kaleratu zituen eta ikazkinari zer nahi zuen galdetu zioenean bizi modu hobeago eta erosoago bat nahi zuela esan zion. Eta hala bizi izan zen ikazkina, erregearen mahian jaten eta inguruko basoetan paseatzen igarotzen zituen egunak Herioa azaldu zitzaion arte. -Kaixo! Zer esaten dek ikazkina, ezagutzen nauzu? -Non zabiltza Herioa? -Zure bila nator. -Nere bila? Ikazkin bezala urte luze eta latzak biziarazi ditudan bitartean ez zara nitaz oroitu eta orain hain denbora gutxi pozik bizi naizenean agertzen zera neure bila? - Ez al zenuen esan denekin berdin jokatzen nuela, aberatsekin naiz behartsuekin, handiekin naiz txikiekin? Zure unea iritsi danez nirekin etorri behar duzu. -Harren eskatzen dizut, neure etxolan igaro zenuen gauaren ordainez Aita Gurea bat eta Ave Maria bat errezatzeko denbora emateko. -Hori eskaintzen dizut baino gero prest izango nauzu. Eta ikazkinak Aita Gurea bai baina Ave Maria errezatzeko presarik ez zuen izan eta errezatu gabe egunak igaro zituen. Herioa zer egin ezjakinean zebilela zuhaitz baten adarrean urkatu zuen bere burua eta ikazkinak Herioa hilik ikustearen pozaz Ave Maria errezatu zuen. Orduan Herioa burua altxa eta esan zion: -Neurea zea! -eta berarekin eraman zuen.	»
—Cruz Goyeneche Elbetekoak kontatua Baztan-en jasoa

Kanpo estekak

• Datuak: Q161936
• Multimedia: Personifications of death / Q161936