پرش به محتوا

حسام‌السلطنه مراد

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
حسام‌السلطنه مراد
زادهٔ۱۲۶۰
درگذشت۱۳۴۰ (۸۰ سال)
دیگر نام‌هاجهانگیر مراد
پیشه(ها)موسیقی‌دان، تصنیف‌ساز
آثارشکسته‌دل، ای کبوتر، باد صبا، عشق تو آتش
دورهقاجار، پهلوی
والدینابتهاج‌السلطنه (مادر)
ابونصر میرزا حسام‌السلطنه (پدر)
خویشاوندانغلامعلی دولتشاهی (شوهرخواهر)
عصمت دولتشاهی (خواهرزاده)

جهانگیر مراد ملقب به حسام‌السلطنه (زادهٔ ۱۲۶۰ در تهران – درگذشتهٔ ۱۳۴۰) موسیقی‌دان دورهٔ مشروطه و شاهزادهٔ قاجاری اهل ایران بود.

زندگی‌نامه

[ویرایش]

حسام‌السلطنه مراد در سال ۱۲۶۰ هجری شمسی در تهران متولد شد. مادرش ابتهاج‌السلطنه در تار شاگرد خواهر حسینقلی فراهانی بود. حسام‌السلطنه به موسیقی علاقه‌مند شد و ساز ویولن را در باغ ییلاقی پدرش در کاشانک از اعظم‌السلطان فرا گرفت. تدریجاً با موسیقی بیشتر آشنا شد و با سازهای پیانو، سه‌تار و عود آشنایی پیدا کرد. وی سپس با اهالی موسیقی آشنایی یافت و ارتباط نزدیکی با عارف قزوینی، درویش‌خان، محمّدتقی بهار، سیدحسین طاهرزاده و میرزا غلامرضای شیرازی، نوازندهٔ تار پیدا کرد. او تصنیفی در دوران مشروطه ساخت که دارای مضامین سیاسی، اجتماعی و انتقادی بودند.

وی در سال ۱۳۴۰ هجری شمسی در ۸۰ سالگی درگذشت. ملکه عصمت‌الملوک دولتشاهی همسر آخر رضاشاه، خواهرزادهٔ حسام‌السلطنه بود.[۱]

موسیقی حسام‌السلطنه

[ویرایش]
جنبش مشروطه
شاهان قاجار
نام

دورهٔ پادشاهی

۱۱۷۵–۱۱۶۱
۱۲۱۳–۱۱۷۶
۱۲۲۷–۱۲۱۳
۱۲۷۵–۱۲۲۷
۱۲۸۵–۱۲۷۵
۱۲۸۸–۱۲۸۵

۱۳۰۴–۱۲۸۸

حسام‌السلطنه با همکاری محمدتقی بهار تصنیف‌هایی را در دوران مشروطه ساخت.

تصنیف سال قحطی -آواز دشتی

[ویرایش]

حسام‌السلطنه در سال ۱۲۹۶ که به سال قحطی معروف شده بود تصنیفی در آواز دشتی ساخت. در آن روزها شایع شده بود که احمدشاه قاجار با احتکار گندم موجب قحطی و گرانی نان شده‌است. این سخنان به گوش بهار هم رسیده بود و او تحت تأثیر این شایعات شعر تندی خطاب به شاه سرود و بر روی تصنیف حسام‌السلطنه گذاشت. شعر تصنیف این‌گونه بود: ــ بند اول:

ای شهنشه، شهنشه ز ما با خبر باشبا فقیران، ضعیفان از این خوب‌تر باش
کشوری سر به سر بری به بی نانیدختران وطن به چنگ نصرانی
آفت گوسفندانیقحطی و پریشانی
شها، جهان سرورا، مپرسی چراتو از حالِ کشورِ دارا
که گر این کسور به خواری رفتچه می‌شود مارا
کجا ایران به آسانی رود از دست ایرانیکه این تاریخ نورانی گرفته دنیا را
بیا این نادرشه ثانیبرون کن اعدا را

بند دوم:

ای پری‌رو، پری‌رو به یاران نظر کناز رقیبان، ضعیفان، خدا را حذر کن
گر کنی قصد جان به تیغ ابرو کنور کنی عزم دل به چشم جادو کن
یا به تاب گیسو کنیا به خال هندو کن
بُتا، به کشور ری، مکش جام میکه لذت نمی‌دهد باده
که از بدخواهان، به جان خلقشراره افتاده
کجا ایران به آسانی رود از دست ایرانیکه این تاریخ نورانی گرفته دنیا را
بیا این نادرشه ثانیبرون کن اعدا را

حسام‌السلطنه خود نقل می‌کرد که این تصنیف موجب ناراحتی شاه شده بود و او اعلام کرده بوده که او فقط سازندهٔ ملودی تصنیف است و شعر را کس دیگری سروده‌است.

تصنیف ای کبوتر (شکسته‌دل)

[ویرایش]

شاید زیباترین تصنیف حسام‌السلطنه تصنیف شکسته‌دل در آواز ابوعطا بود. شعر اولیهٔ این تصنیف با مطلع «ای شکسته‌دل عاشقی ز سر بدر کن» را ملک‌الشعرا در فضایی سیاسی و در اوج هیجانات اجتماعی سروده بود و در میان کلام آن کلماتی نظیر وزیر، دلار، خیانت، رِی، سیه‌کاری و… مبین حس و حال سیاسی آن بود که آن را کمی از لطایف هنری دور می‌کرد. محمّدتقی بهار این بار در شعر، اسمی از شاه نبرده بود اما به وزرا تاخته بود. با گذشت زمان و با از بین رفتن منظور شعر، ملک‌الشعرا شعر دیگری برای این تصنیف سرود که مطلعش این گونه بود: «ای کبوتر از آشیان کرانه کردی» و لطایف شعری زیبایی در آن گنجاند که به تصنیف ای کبوتر مشهور شد.

صورت اولیهٔ تصنیف ابوعطا حسام‌السلطنه – شکسته‌دل

ای شکسته‌دل عاشقی ز سر بدر کنخون شدی از این رهگذر بیا حذر کن
لب ببند و این یک فسانه مختصر کنچاره خود ای دل تو از ره دگر کن
زانکه جمله جانان ری وفا ندارند صفا ندارندخوشگلند و رعنا ولی حیا ندارند
گلرخان ری بی‌شمارندچون وزیرانش کهنه کارند
جز خیانت کاری ندارندهمه زیر باراند، همه زیر باراند
این جفاکاری مردم آزاریکشته ما را جانم کشته ما را
کی شود باری این سیه کاریحال ما را کند آشکارا

حسام‌السلطنه خود نقل می‌کرد که این تصنیف موجب ناراحتی شاه شده بود و او اعلام کرده بوده که او فقط سازنده ملودی تصنیف است و شعر را کس دیگری سروده‌است.

صورت نهایی تصنیف ابوعطا حسام‌السلطنه – ای کبوتر

ای کبوتر از آشیان کرانه کردیبی سبب چرا ترک آشیانه کردی
یادی از رفیقان آشنا نکردیترک یار نالان و ترک خانه کردی
زین مکان که با عاشقان در آن چمیدی از آنچه دیدی؟ناگهان چرا سوی دیگران پریدی
بدگمان گشتم بر تو باریبی وفا نبودی به یاری
در کفِ بازانِ شکاریبه صد زخم کاری همانا دچاری
از فراقت من می‌کنم شیوندلبر من نگارین پر من نگارین پر من
کی بود جانا کز وفا گردیهمسر من نشینی برِ من نشینی برِ من

تصنیف عشقِ تو آتش در دستگاه ماهور

[ویرایش]
جهانگیر مراد (حسام‌السلطنه)

شرحی از این تصنیف در کتاب سرگذشت موسیقی ایران، اثر روح‌الله خالقی نیامده‌است اما عبدالله دوامی، استاد آواز و راوی تصنیف‌های قدیمی، این تصنیف را در نواری که از صدای ایشان ضبط شده روایت کرده‌است.[۲] شعر تصنیف به صورت زیر است:[۳]

عشق تو آتش جانا، زد بر دل منبر باد غم داد آخر آب و گل من
روی تو چون دیده دل، بهتر زلیلیشد بند زنجیر دام، مجنون دل من
وصل تو مشکل مشکل، جان دادن آسانیارب کن آسان آسان، این مشکل من

این تصنیف را در آلبوم‌های گلبانگ شجریان ۱ و سر عشق اجرا کرده‌است اما در این آلبوم‌ها این تصنیف به علی‌اکبر شیدا نسبت داده شده‌است.

تصنیف باد صبا-آواز شوشتری

[ویرایش]

شعر این تصنیف را ملک‌الشعرا در سبک غزل سروده‌است و واژه‌ها را ظاهراً طوری انتخاب کرده که به کسی برنخورد.[۴] شعر تصنیف به شرح زیر بود:

باد صبا بر گل گذر کناز حال گل ما را خبر کن
ای نازنین، ای مه‌جبینبا مدعی کمتر بنشین
بیچاره عاشق، ناله تا کییا دل مده یا ترک سر کن، ترک سر کن
شد خون‌فشان چشم تر منپُر خونِ دل شد ساغر من
ای یار عزیز، مطبوع و تمیزدر فصل بهار، با ما مستیز
آخر گذشت آب از سر منببین چشم تر من
گل چاک غم بر پیرهن زداز غیرت آتش بر چمن زد
بلبل چو من شد در چمندستان‌سرا بهر وطن
دیدی که ظالم تیشه‌اش راآخر به پای خویشتن زد، خویشتن زد

این تصنیف توسط محمدرضا شجریان و گروه شهناز نیز اجرا شده‌است.[۵]

منابع

[ویرایش]

منابع صوتی

[ویرایش]
  • کرامتی، محسن. پنجرهٔ امید، تصنیف‌های دورهٔ مشروطه. تهران. مؤسسهٔ فرهنگی هنری ماهور

پیوند به بیرون

[ویرایش]

پانویس

[ویرایش]
  1. معتضد، خسرو (۱۳۸۷). تاج‌های زنانه. ج. جلد اول (ویراست اول). تهران: نشر البرز. شابک ۹۷۸۹۶۴۴۴۲۵۹۷۴.
  2. صفحهٔ تصنیف‌های دورهٔ قاجار، عبدالله دوامی، مؤسسهٔ فرهنگی هنری ماهور
  3. «آوازهای روزانه، علی‌محمد تهرانی». بایگانی‌شده از اصلی در ۸ دسامبر ۲۰۰۸. دریافت‌شده در ۲۷ دسامبر ۲۰۰۸.
  4. ص. ۲۱۰، خط ۹، خالقی، روح‌الله. سرگذشت موسیقی ایران. تهران. مؤسسهٔ فرهنگی هنری ماهور
  5. «نخستین شب کنسرت استاد شجریان و گروه «شهناز» برگزار شد». همایون شجریان. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۸-۱۵.