Մասնակից:O'micron/Ալեքսանդր Մակեդոնացի

Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Ալեքսանդր Մակեդոնացի

Ալեքսանդր Մեծ Ἀλέξανδρος ὁ Μέγας
Ալեքսանդր Մեծի պատկերը Պոմպեյ քաղաքից հայտաբերված խճանկարի վրա, որտեղ ներկայացված է Իսոսի ճակատամարտում վերջինիս պայքարնն ընդդեմ պարսից արքա Դարեհ III-ի
Դրոշ Մակեդոնիայի թագավոր Դրոշ
մ.թ.ա. 336 - մ.թ.ա. 323
Նախորդող	Փիլիպոս II
Հաջորդող	Ալեքսանդր IV Մակեդոնացի Փիլիպոս III Մակեդոնացի
Եգիպտոսի փարավոն
մ.թ.ա. 332 - մ.թ.ա. 323
Նախորդող	Դարեհ III
Հաջորդող	Ալեքսանդր IV Մակեդոնացի Փիլիպոս III Մակեդոնացի
Պարսից արքա
մ.թ.ա. 330 - մ.թ.ա. 323
Նախորդող	Դարեհ III
Հաջորդող	Ալեքսանդր IV Մակեդոնացի Փիլիպոս III Մակեդոնացի
Ասիայի տիրակալ
մ.թ.ա. 331 - մ.թ.ա. 323
Հաջորդող	Ալեքսանդր IV Մակեդոնացի Փիլիպոս III Մակեդոնացի
Ազգություն	հույն, հին մակեդոնացի
Դավանանք	հին հունական կրոն
Ծննդյան օր	հուլիսի 20 (կամ 21), մ․թ․ա․ 356
Ծննդավայր	Պելլա, Մակեդոնական կայսրություն
Վախճանի օր	հունիսի 10, մ․թ․ա․ 323
Վախճանի վայր	Բաբելոն, թաղված է Ալեքսանդրիայում, Եգիպտոս

Ալեքսանդր Մակեդոնացի (հին հունարեն՝ Ἀλέξανδρος Γ' ὁ Μέγας, լատին․՝ Alexander III Magnus, հուլիսի 20, մ․թ․ա․ 356, Պելլա, Մակեդոնիա – հունիսի 10, մ․թ․ա․ 323, Բաբելոն), Մակեդոնիայի արքա Արգեադոսների հարստությունից, ով կառավարել է մ․թ․ա․ 336-323 թվականներին։ Ստեղծել է հունամակեդոնական աշխարհակալ տերություն, որի տարածքը ձգվում էր Հոնիական ծովից մինչև Հիմալայներ։ Արևելյան ավանդույթներում զուգակցվում է առասպելական Զհուլ ալ-Կարնայն թագավորի հետ։ Հնուց ի վեր Ալեքսանդրը համարվում էր աշխարհի խոշորագույն զորավարներից մեկը։ Նա հաղթանակել է մասնակցած բոլոր ճակատամարտերում՝ չնայած միշտ առճակատվել է քանակապես գերազանցող թշնամու դեմ։

Մակեդոնական գահին բազմել է քսան տարեկան հասակում՝ հոր՝ Փիլիպոս II-ի սպանությունից հետո։ Ժառանգել է կայացած պետություն և հզոր բանակ, որի շնորհիվ նրան հաջողվել է իրականացնել ռազմական և քաղաքական պատվախնդիր ծրագրեր։ Սկզբում նա ամրացնում է երկրի հյուսիսային սահմանները և վերջնականապես հնազանդեցնում Հունաստանի քաղաք-պետություններին։ Մ․թ․ա․ 334 թվականին Ալեքսանդրն սկսում է իր նշանավոր արևելյան արշավանքը և յոթ տարում նվաճում Աքեմենյան Պարսկաստանը։ Իսոսի ճակատամարտի հաղթանակից հետո մակեդոնական բանակին հաջողվում է գրավելով պարսից թագավորանիստ Պերսեպոլիսը՝ գահընկեց անելով «արքայից արքա» տիտղոսով հորջորջվող Դարեհ III Աքեմենյանին։ Արյաց երկրի բռնազավթումից հետո Ալեքսանդրն իրեն հռչակվում է «Ասիայի տիրակալ»։ Եգիպտոսի նվաճումից հետո տեղի քրմերի կողմից Ալեքսանդր Մեծը մկրտվում է փարավոն և Նեղոսի դելտայում հիմնում իր առաջին քաղաքը՝ Ալեքսանդրիան։ Համակվելով ամբողջ աշխարհին տիրանալու գաղափարով և «Համաշխարհային օվկիանոսին» հասնելու ձգտումով՝ Ալեքսանդրը մ.թ.ա. 326 թվականին մուտք է գործում Հնդկաստան և գրավում Փանջաբն ու Ռաջաստանը։ Սակայն իր հյուծված ու դժգոհ զորքի պահանջով մեծ արքան ստիպված է լինում դադարեցնել առաջխաղացումն ու վերադառնալ Պարսք։

Ալեքսանդրն իր մահկանացուն է կնքում է մ․թ․ա․ 323 թվականին Բաբելոնում՝ անավարտ թողնելով ծրագրավորված արևմտյան ու հարավային ռազմարշավները։ Ալեքսանդրի մահվանը հետևել են պատերազմներ նրա զորավարների, զինակիցների ու ընտանիքի անդամների միջև, որի արդյունքում կայսրությունը տրոհվել է երեք խոշոր հելլենիստական պետությունների։ Նորաստեղծ պետությունները գլխավորել են նրա կենդանի մնացած զորականները՝ դիադոքոսները։ Ալեքսանդր Մակեդոնացին թողել է հարուստ ժառանգություն։ Իր իշխանությունն ամրապնդելու համար նա հիմնել է շուրջ 70 քաղաք-գաղութներ։ Նրա ռազմական ու տնտեսական նվաճումների շնորհիվ ստեղծվել է նոր տիպի համաշխարհային կայսրություն, որտեղ արևմտյան ու արևելյան քաղաքակրթությունները միաձուլվում են հելլենիստական մշակույթի ներքո։ Չնայած նրա կայսրության կարճատև գոյատևմանը՝ Ալեքսանդր Մակեդոնացու ջանքերի շնորհիվ հելլենիստական մշակույթի տարածումը դառնում է անդառնալի և այն հետագայում Եվրոպայի ու Առաջավոր Ասիայի քաղաքակրթությունների հիմքը է հանդիսանում։ Ալեքսանդր Մակեդոնացու ներդրումը համաշխարհային ռազմագիտության մեջ համարվում է անգերազանցելի և մինչ օրս կիրառական նշանակություն ունի։

Կենսագրություն

Ծնունդ և մանկություն

Ալեքսանդրի հայրը՝ Մակեդոնիայի թագավոր Փիլիպոսի II-ը։ Ձախից՝ հելլենիստական շրջանի դիմաքանդակը, որը պահվում է Կոպենհագենում։ Աջից՝ Փիլիպոսի կիսանդրու հռոմեական կրկնօրինակը։ Պահվում է Վատիկանի թանգարաններում։

Ալեքսանդր Մակեդոնացին ծնվել է մ․թ․ա․ 356 թվականին՝ Մակեդոնիայի մայրաքաղաք Պելլայում։ Ավանդույթի համաձայն Ալեքսանդրը լույս աշխարհ է եկել այն գիշեր, երբ Հերոստրատոսն իր անունն անմահացնելու նպատակով հրկիզել է հին աշխարհի յոթ հրաշալիքներից մեկը՝ Եփեսոսում գտնվող Արտեմիսի տաճարը։ Արդեն իսկ Ալեքսանդրի արշավանքների ժամանակ պարսից մոգերն այս հրդեհը մեկնաբանել են որպես իրենց պետությանը սպասվող ապագա աղետի նշան։ Բայց քանի որ հնարավոր բոլոր լեգենդներն ու խորհրդանշաններն ուղեկցում էին անտիկ շրջանի հռչակավոր մարդկանց ծննդին և կյանքին, Ալեքսանդրի` հաջող համընկած ծննդյան ամսաթիվը երբեմն համարում են արհեստական։

Ալեքսանդրի ծննդյան հստակ օրը մեզ հայտնի չէ։ Առավել հաճախ ընդունված է որպես նրա ծննդյան թվական համարել հուլիսի 20-ը, քանի որ ըստ Պլուտարքոսի՝ Ալեքսանդրը ծնվել է «հեկատամբեոն ամսի վեցերորդ օրը (հին հունարեն՝ ἑκατομβαιών)»։ Հեկատամբեոնը Գրիգորյան օրացույցում մասամբ նույնացվում է հուլիս ամսվա հետ, իսկ հին մակեդոնացիներն այդ ամսին անվանում էին «լոս» (հին հունարեն՝ λῷος)։ Որոշներն էլ որպես Պլուտարքոսի գրվածքի հավելում հեկատամբեոնի վեցերորդ օրը համարում են հուլիսի 15-ը։ Այնուամենայնիվ, այս տարբերակներից ոչ մեկը գիտականորեն ապացուցված չէ։ Համաձայն Մակեդոնացու ժամանակակիցներից մեկի՝ Արիստոբուլոս Կասանդրիացու (արձանագրված է Լուցիոս Արիանոսի «Ալեքսանդրի Անաբասիս» աշխատության մեջ), Մակեդոնացին ծնվել է ոչ թե ամռանը, այլ աշնանը։ Բացի այդ, ըստ Դեմոսթենեսի՝ մակեդոնական լոս ամիսն, ըստ էության, համընկնել է աթենական բոեդրոմիոն ամսվա հետ (սեպտեմբերի վերջ, հոկտեմբերի սկիզբ)։ Հենց այս փաստարկների հիման վրա էլ որոշ փորձագետներ որպես ծննդյան թվական ընդունում են հոկտեմբերի 6-ից 10-ն ընկած ժամանակահատվածը։

Ալեքսանդրն ունեցել է ազնվականական ծագում։ Նրա հայրը եղել է Մակեդոնիայի միավորիչ արքա Փիլիպոս II-ը, իսկ մայրը՝ Էպիրոսի արքայադուստր Օլիմպիադան։ Ավանդության համաձայն Ալեքսանդրի տոհմն Արգոս արքայի միջոցով սերվել է դիցաբանական հերոս Հերակլեսից։ Հենց Ալեքսանդրի նախաձեռնությամբ տարածված մեկ այլ տարբերակի համաձայն նրա իրական հայրը եղել է Եգիպտոսի փարավոն Նեկտանեբ II-ը։ Որոշ առասպելապատումներ նշում են, որ Ալեքսանդրը եղել է հին հունական դիցարանի երկնքի, որոտի, ամպրոպի և կայծակի աստվծո՝ աշխարհի տիրակալ Զևսի ծնունդը։ Ի սկզբանե նախատեսված էր, որ նորածին մանուկը պիտի անվանվեր Ամինտաս՝ ի պատիվ Փիլիպոսի հոր, սակայն վերջինիս հայրը քաղաքական նկատառումներից ելնելով որոշում է նորածին մանկանը տալ Ալեքսանդրոս անունը՝ ի պատիվ Մակեդոնիայի արքա Ալեքսանդր I-ի։ Փոքրիկ Ալեքսանդրի դաստիարակությամբ զբաղվել է մայրը՝ Օլիմպիադան։ Այդ տարիներին Փիլիպոսը պատերազմներ էր մղում Հունաստանի քաղաք-պետությունների հպատակեցման համար և որդու հետ ժամանակ կարողանում էր անցկացնել միայն Օլիմպիական խաղերի ժամանակ։ Մանկուց ի վեր մայրը Փիլիպոսի դեմ էր տրամադրում Ալեքսանդրին, որն էլ հետագայում դրսևորվում է հոր և որդու հարաբերությունների մեջ։ Օլիմպիադայի խարդավանքների պատճառով Ալեքսանդրի մեջ երկակի վերաբերմունք էր ձևավորվել Փիլիպոսի նկատմամբ։ Երեխան մի կողմից հիանում էր հոր սխրանքներով, մյուս կողմից՝ խանդ ու նույնիսկ թշնամանք տածում նրա ռազմական հաջողությունների հանդեպ։

Իր բացառիկ տաղանդով Ալեքսանդրն աչքի էր ընկնում անգամ մանուկ հասակում։ Վաղ տարիքում նա ճանաչվում է Փիլիպոսի իրավահաջորդ, որն էլ Օլիմպիադային դարձնում է արքայի վեց կանանցից ամենաազդեցիկը։ Փաստն այն է, որ նա իր Փիլիպոսի որդիներից ամենաարժանավորն էր, որ կարող էր շարունակել հոր պատվախնդիր գործը։ Պատմիչների կողմից հիշատակված է Փիլիպոսի և Լարիսա քաղաքից սերվող Ֆիլինայի որդու՝ Արիդեոս անունը, որպես տկարամիտ անձնավորություն։ Ալեքսանդր Մեծի մահից հետո՝ դիադոքսների պատերազմի նախօրեին, նա բազմում է Մակեդոնիայի կայսրության գահին՝ թագադրումից հետո ստանալով Փիլիպոս III անունը։ Փիլիպոսի մահից հետո Մակեդոնիայի գահի օրինական հավակնորդներ չկային, քանի որ նրա որդիների մի մասի անունը հայտնի չէր, իսկ որոշներն էլ դեռևս մանկահասակ էին և մ․թ․ա․ 336 թվականին չէին կարող դառնալ երկրի առաջնորդ։

Ուսում

Պատանի Ալեքսանդրն Արիստոտելի մոտ ուսանելիս։ Ալեքսանդրին փիլիսոփայություն, գրականություն և բժշկություն սովորեցնելու համար Արիստոտելը Մակեդոնիա է հրավիրվել մ․թ․ա․ 343 թվականին։ Նա եղել է հին հույն ամենահայտնի մտածողներից մեկը, ով անջնջելի հետք է թողել հետագա դարերի փիլիսոփայական մտքի զարգացման վրա։

Ալեքսանդրը վաղ տարիքից տիրապետում էր դիվանագիտության և քաղաքականության առանձնահատկություններին ու պատերազմ վարելու արվեստին։ Չնայած նրան, որ Ալեքսանդրը ծնվել էր Պելլայում, այնուամենայնիվ, ուսանելու համար նա ստիպված է լինում մակեդոնական բարձրաստիճան տոհմերից սերվող իր որոշ հասակակիցների հետ միասին հաստատվել երկրի ծայրամասային Միեզա քաղաքում։ Ուսման վայրի նման ընտրությունը հավանաբար կապված էր մորից երեխային հեռացնելու Փիլիպոսի մտադրության հետ։ Ալեքսանդրի ռազմական դաստիարակությունը կայացել է մանկության ու պատանեկության տարիներին՝ Փիլիպոսի փորձառու զինակիցների հսկողության ներքո։ Միեզայում ուսանելու տարիներին նրա ուսուցիչներն էին Լակոնիայի հռչակավոր արքա Լեոնիդասի արյունակիցներից մեկը, ով մանկահասակ պատանուն ծանոթացրել է սպարտական դաստիարակության հետ, կատակերգակ դերասան և խեղկատակ Լիսիմախոսը, իսկ մ․թ․ա․ 343 թվականից՝ հունական դասական փիլիսոփայության խոշորագույն ներկայացուցիչներից Արիստոտելը։ Արիստոտելի ընտրությունը որպես Ալեքսանդրի ուսուցիչ բոլորովին պատահական չէր․ Արիստոտելը սերտ կապեր ուներ մակեդոնական արքունիքի հետ, ինչպես նաև լավ ծանոթ էր Ատարնեոսի բռնապետ Հերմիասին, ով բարեկամական հարաբերություններ ուներ Փիլիպոսի հետ։ Արիստոտելի ուսուցանման մեթոդները կենտրոնացված էին բարոյագիտության (էթիկա), լոգիկայի և քաղաքականության ուսումնասիրության վրա։ Արիստոտելի մոտ Ալեքսանդրն ստացել է դասական հունական կրթություն՝ ուսանել բժշկություն, փիլիսոփայություն և գրականություն։ Բոլոր հույների պես Ալեքսանդրը ևս ընթերցել է Հոմերոսի դասական ստեղծագործություննեը։ Նա հատկապես մեծ հետաքրքրություն էր տածում Հոմերոսի հեղինակավոր «Իլիականը» ստեղծագործության նկատմամբ՝ փորձելով ամեն կերպ նմանվել հունական և տրոյական դյուցազուններին։ Նա հատկապես մեծ ակնածանքով էր վերաբերվում ծովային անմահ դիցուհի Թետիսի որդի և Տրոյական պատերազմի հերոս Աքիլեսին՝ նրան համարելով կատարելության մարմնացում։ Սա մեծապես պայմանավորված էր այն հանգամանքով, որ նրա մայրը ծագում էր առասպելական ստեղծագործության գլխավոր հերոսից՝ Աքիլեսից։ Հետագայում նա բազմիցս վերընթերցում է Հոմերոսի ստեղծագործությունները, զուգահեռ՝ Քսենոփոնի «Անաբասիս»-ը, Եվրիպիդեսի «Բաքոսուհիները», ինչպես նաև բանաստեղծներ Պինդարոսի, Ստեսիքորի, Ֆիլոքսենոսի և այլոց ստեղծագործությունները։

Պատմաբանները ենթադրում են, որ հենց այդ շրջանում, Արիստոտելի ազդեցության տակ, Ալեքսանդրը ծանոթացել ու ոգեշնչվել էր համահունականության գաղափարով։ Բանն այն է, որ այդ դարաշրջանում Հունաստանը, հելլենիզմի փայլուն մշակույթի արարիչն ու կրողը, տրոհված էր առանձին մանր ու անկախ ժողովրդավարական քաղաք-պետությունների, որոնք գտնվում էին միմյանց նկատմամբ անհաշտ խռովքի մեջ ու, հետևաբար, ապրում էին ծանր քաղաքական ու տնտեսական ճգնաժամ։ Վերելք ապրող հարևան Մակեդոնիայի համար այդ վիճակը պոլիսների վրա հսկողություն հաստատելու բացառիկ հնարավորություն էր ընձեռել։ Ալեքսանդրին ոգեշնչող պանհելլենիզմի գաղափարը ենթադրում էր հունական մշակութային ներուժի ու մակեդոնական ռազմական հզորության միավորում, ինչը կնպաստեր հելլենիզմի տարածմանն ու արմատավորմանը հեռավոր «բարբարոսական երկրներում»։

Երիտասարդություն

Բուկեփալոսի վարժեցումը Ալեքսանդրի կողմից

Ալեքսանդրն իսկույն ձիու մոտ վազեց, բռնեց սանձը և մռութը դարձրեց դեպի արևը. ըստ երևույթին, նա նկատել էր, որ ձին վախենում է` իր առաջ տեսնելով տատանվող ստվերը: Ալեքսանդրը որոշ ժամանակ ձիու հետ կողք կողքի վազեց` շոյելով նրան: Համոզվելով, որ Բուկեփալոսը հանդարտվել է և շնչում է լիաթոք, Ալեքսանդրը վրայից նետեց թիկնոցը ու թեթև թռիչքով ցատկեց ձիու մեջքին: Սկզբում մի փոքր ձիգ տալով երասանակը, նա զսպում էր Բուկեփալոսին` չխփելով ձիուն և սանձը չթափահարելով: Իսկ երբ Ալեքսանդրը տեսավ, որ ձիու բարքն այլևս չի սպառնում որևէ դժբախտությամբ և որ Բուկեփալոսը առաջ է նետվում, նա ձիուն ազատություն տվեց և նույնսիկ սկսեց բարձր բացականչություններ արձակելով ու ոտքերով խփելով քշել:

Ալեքսանդր Մակեդոնացին Բուկեփալոսին սանձելիս։

Նույնիսկ մանուկ հասակում Ալեքսանդրը տարբերվում էր իր հասակակիցներից։ Նա անտարբեր էր մարմնական հաճույքների նկատմամբ և չափավոր էր դրանց մեջ։ Կանայք նրան չէին հետաքրքրում՝ չնայած նրա բազմաթիվ ամուսնություններին ու արտամուսնական կապերին։ Հատկանշական է, որ տաս տարեկան հասակում Ալեքսանդրը կարողանում է սանձել սանձել անհնազանդ մի կատաղի ձիու, որին վարժեցնել չէր վիճակվում ոչ ոքի։ Հետագայում այդ ձին՝ Բուկեփալոսը, դառնում է նրա ամենասիրելի նժույգն ու կյանքի ուղեկիցը։

Փիլիպոսն ու իր շքախումբը, տագնապով համակված, սսկվել մնացել էին, բայց երբ Ալեքսանդրը բոլոր կանոններով ձիու գլուխը շուռ տալով` հպարտ ու հրճվագին վերադարձավ նրանց մոտ, բոլոր ներկաները գոռում-գոչյունով դիմավորեցին: Հայրը, ինչպես ասում են, ուրախությունից նույնիսկ արտասվեց, համբուրեց ձիուց իջած Ալեքսանդրին ու ասաց. «Զավակս, քեզ վայել մի այլ թագավորություն փնտրիր, քանզի Մակեդոնիան չափազանց փոքր է քեզ համար» - Պլուտարքոս

Մինչդեռ Փիլիպոսը զբաղված էր Բյուզանդիոնի պաշարմամբ, տասնվեցամյա Ալեքսանդրը Անտիպատրոս զորահրամանատարի վերահսկողության տակ դառնում է հոր գահի տեղապահը։ Այդ ընթացքում նա ճնշում է թրակիական ցեղերի ապստամբությունը՝ Մարիցա գետի ափին հիմնելով Ալեքսանդրապոլիս քաղաքը։ Հետագայում այն Փիլիպոս արքայի պատվին վերանվանվում է Փիլիպոպոլիս։ Ալեքսանդրի ռազմական ընդունակություններն առաջին անգամ դրսևորվում են մ․թ․ա․ 338 թվականին, երբ Ալեքսանդրն ընդամենը տասնութ տարեկան էր։ Քերոնեայի ճակատամարտում Մակեդոնացու ղեկավարած զորաբանակում կռվում էին հեթայրներ ու թեսալական հեծելազոր, ընդհանուր հաշվով՝ 2 հազար ձիավոր։ Այդ ճակատամարտում նա ցուցաբերում է հրամանատարի անհատական քաջություն և հմտություն՝ ղեկավարելով մակեդոնական առանձին բանակային ստորաբաժանում։

Ալեքսանդրի բնավորության մեջ արկածների հակված լինելու հանգամանքը նկատվել է անգամ երիտասարդ տարիքում, երբ առանց իր հոր կամքը հաշվի առնելու նա ցանկանում էր ամուսնանալ Կարիայի կառավարիչ Պիքսոդարոսի դստեր հետ։ Փիլիպոսի ու Ալեքսանդրի ամենակոշտ ընդհարումը տեղի է ունենում մ.թ.ա. 336 թվականին, երբ, անտեսելով Օլիմպիադայի և Ալեքսանդրի դժկամությունը, թագավորն ամուսնանում մի ազնվատոհմիկ կնոջ՝ Կլեոպատրայի հետ։ Բազմաթիվ անվանի մակեդոնացիներ այնուամենայնիվ չէին համակերպվում այն փաստի հետ, որ Փիլիպոսի ժառանգն ու իրավահաջորդը զտարյուն մակեդոնացի չէ, իսկ Օլիմպիադան ամեն կերպ փորձում էր իր եղբոր՝ Էպիրոսի արքա Ալեքսանդր I-ի միջոցով խարխլել ամուսնու դիրքերը Մակեդոնիայում։ Իմանալով կնոջ դատադրության մասին՝ Փիլիպոսը Էպիրոսի արքային հրավիրում է Պելլա՝ վերջինիս իր դստեր՝ Կլեոպատրայի հետ ամուսնացնելու նկատառումներով։ Քրոջ հարսանիքի ժամանակ ապագա նվաճողը հաշտվում է հոր հետ և վերադառնում հայրենիք։ Սակայն այդ տոնակատարությունը շրջադարձային է լինում երկրի առաջնորդի համար, քանի որ հենց այդ ժամանակ էլ նա հրապարակայնորեն սպանվում է իր թիկնապահներից մեկի կողմից։ Սպանությունից հետո մարդասպանը փախուստի է դիմում, սակայն կարճ ժամանակ անց սպանվում է պահակազորի կողմից։ Սա հաճախ մեկնաբանվում է դավադրության իրական պատվիրատուի անունը թաքցնելու միջոց։ Սպանության հանգամանքները մինչ օրս լիովին հստակեցված չեն, քանզի տարբեր շահագրգիռ անձինք կարող են ներգրավված լինել դավադրության մեջ։ Ըստ ամենատարածված վարկածի՝ այդ քայլին գնալու պատճառը եղել է անձնական վիրավորանքն ու խելագարությունը։ Սակայն, մինչ այժմ պատմաբանները տարակարծիք են իրական դավադիրների ինքնության վերաբերյալ։ Որոշները պնդում են, որ սպանության կազմակերպիչը եղել է Օլիմպիադան, քանի որ Փիլիպոսի նորածին զավակը լիիրավ հավակնորդ ու լուրջ մրցակից կարող էր հանդիսանալ Ալեքսանդրի թագաժառանգության հարցում։ Ոլորտի մասնագետները չեն բացառում նաև այս խարդավանքի մեջ Ալեքսանդրի մասնակցության մասին։ Մեկ այլ վարկածի համաձայն՝ դրա հեղինակը եղել է հունական աշխարհի վաղեմի թշնամի պարսից արքունքը։ Հոր սպանությունից հետո տասնիննամյա Ալեքսանդրը զինվորական խորհրդի կողմից հռչակվում է Մակեդոնիայի թագավոր։ Ամենայն հավանականությամբ դա եղել է Անտիպատրոսի առաջարկով։

Գահակալության սկիզբ

Ալեքսանդրի և Դիոգենեսի հանդիպումը տեղի է ունենում Կորինթոսում։ Ասում են, թե երբ Ալեքսանդրն իր շքախմբով մոտենում է Դիոգենեսին հարցնում է թե ինչ է ցանկանում իրենից։ Ի պատասխան մեծ արքայի հարցին՝ Դիոգենեսը խնդրում է չփակել իր արևը։ Շատերը հետագայում Ալեքսանդրի աշխարհակալությունը կապում են այս միջադեպի հետ։

Ալեքսանդրն իր գահակալության առաջին տարիներին զբաղվում է հոր դեմ դավադրության ենթադրյալ մասնակիցների և ըստ ավանդության՝ մակեդոնական գահի համար իր հնարավոր մրցակիցների նկատմամբ հաշվեհարդար տեսնելով։ Կասկածյալները մեղադրվում են դավադրության կազմակերպման և պարսից արքունիքի կողմից կաշառված լինելու մեջ և շութափույթ կերպով մահապատժի են ենթարկվում։ Այս ժամանակաշրջանում միևնույն հիմքով մահապատժի են ենթարկվում Լինկեստիսների ազնվականական ընտանիքից սերող երկու իշխաններ՝ Արաբայոս և Հերոմեյոս անուններով։ Նա մահապատժի է ենթարկում անգամ իր խորթ եղբորը՝ Պերդիկասի որդի Ամինտասին, իսկ քրոջը՝ Կինանային, թողնում է այրի։ Ալեքսանդրը որոշում է կայացնում նաև վերացնել հանրահայտ հրամանատար Ատալոսին, ով մեղադրվում էր դավաճանության և աթենացի քաղաքական գործիչների հետ բանակցություններ վարելու մեջ։ Մակեդոնացիներին իր շուրջը միախմբելու նպատակով Ալեքսանդրը վերացնում է ժողովրդի հարկերը, այն դեպքում, երբ Փիլիպի իշխանության ավարտին արդեն պետական գանձանակը գրեթե դատարկ էր։ Արդյունքում՝ պետական պարտքերը հասել էին 500 տաղանդի։

Փիլիպոսի մահվանից հետո Մակեդոնիայի շատ թշնամիներ փորձում են օգտվել երկրում ստեղծված քաոսային իրավիճակից։ Շուտով թրակիացիներն ու իլիրիացիներն ապստամբություն են բարձրացնում, իսկ Թեբեում և Աթենքում ակտիվանում են հակամակեդոնական տրամադրությունները։ Հակամակեդոնական ալիքը տարածվում է հունական մյուս քաղաք-պետություններում ևս և պոլիսների առաջնորդները որոշում են իրենց հողից վտարել մակեդոնական կայազորներն ու թուլացնել մակեդոնական ազդեցությունը։ Սակայն Ալեքսանդրը նախաձեռնությունը վերցնում է իր ձեռքում․ Որպես Փիլիպոսի իրավահաջորդ-ժառանգ նա Կորինթոսում կազմակերպում է համագումար, ինչի ընթացքում վերահաստատվում են Մակեդոնիայի և հունական մյուս պոլիսների միջև ավելի վաղ կնքված պայմանագրերը։ Այդ պայմանագրերը լիակատար իշխանություն էր տալիս հունական քաղաք-պետություններին, իսկ որևէ այլ անձի կողմից վերջիններիս ներքին գործերի միջամտությունը համարում անընդունելի։ Չնայած այս ամենին, Պելոպոնեսի պոլիսների հետ ժողովում Ալեքսանդրը ներկաներից խնդրում է Աքեմենյան Պարսկաստանի դեմ արշավանքը գլխավորելու իրավունքը։ Հունական պոլիսների բոլոր ներկայացուցիչներն ընդառաջում են Ալեքսանդրի խնդրանքին, բացառությամբ Սպարտայի։ Նրանք դա մեկնաբանեցին ասպես․

Մենք՝ լակեդեմոնացիներս, անդրդվելի ենք։ Այն ինչ որ հիմա մենք ունենք մեր նախնինների արիության և խիզախության արդյունքն է, իսկ մեր նախնինները մեզ ավանդ են թողել ոչ թե գնալ ուրիշների հետևից, այլ լինել առաջնորդներ։ Մենք պարտավոր ենք հավատարիմ մնալ հայրենանվեր այս ուխտին - Արիանոս, «Ալեքսանդրի անաբասիս», գիրք 1, գլուխ 1

Կորնթոսում Ալեքսանդրը հանդիպում է փիլիսոփա Դիոգենես Սինոպացու հետ, ով համաշխարհային պատմությանը հայտնի է իր սկզբունքայնությամբ և ցինիկությամբ։ Ըստ առասպելի՝ Ալեքսանդրն իր շքախմբով Դիոգենեսի մոտ գնում է այն ժամանակ, երբ վերջինս խոտերի մեջ կիսապառկած էր։ Արքան դիմում է զառամյալ իմաստասերին հարցնելով թե ինչ է նա ցանկանում իր համար։ Կիսապառկած Դիոգենեսը տեսնելով, որ Ալեքսանդրը կանգնել է արևի դիմաց և ստվեր է գցում իր վրա՝ ասում է. «մի քիչ այն կողմ գնա արևից»։ Երբ Ալեքսանդրը վերադառնում էր, նրա խմբի մարդիկ զարմացած էին Դիոգենեսի «հիմարության» վրա, որ նա չօգտագործեց պահը մի արժեքավոր բան ստանալու համար։ Ի պատասխան սրա Ալեքսանդրըն ասում է․. «Եթե ես չլինեի Ալեքսանդր, կուզենայի լինել Դիոգենես»։

Ալեքսանդր Մակեդոնացին Դելփյան պատգամախոսի մոտ

Դիոգենես Սինոպացու հետ հանդիպումից հետո Ալեքսանդրն այցելում է Դելփի սրբատեղի։ Մոտալուտ պատերազմների հավանական ելքը և զանազան կնճռոտ հարցերի պատասխաններն իմանալու նպատակով Ալեքսանդրը դիմում է Դելփիք քաղաքի Ապոլլոնի տաճարի պատգամախոսը՝ Պյութիա քրմուհին, ում Դելփյան պատգամախոս էին անվանում։ Պյութիան գուշակությունից առաջ խմում Էր Կասոտիդա աղբյուրի ջուրը, ծամում դափնու տերև, նստում ոսկյա եռոտանու վրա և որպես Ապոլլոն աստծո կամքի արտահայտիչ, պատրանքների մեջ զանազան ձայներ հանում։ Քրմերն այդ ձայները մեկնում էին մշուշապատ ու երկիմաստ։ Հանդիպելով մեծ արքային՝ քրմերը հրաժարվում են ընդունել նրան, պատճառաբանելով, որ ընտրված օրը գուշակության համար նպատակահարմար չէ։ Սակայն Ալեքսանդրը գտնում է Պյութիա քրմուհուն՝ պահանջելով կանխատեսել իր ճակատագիրը։ Ի պատասխան սրա տաճարականը բացականչում է․ «Որդի՛ս, դու անպարտելի ես»։

Հյուսիսային արշավանք և Թեբեի հպատակեցում

Ըստ Արիանոսի «Ալեքսանդրի Անաբասիս»-ի՝ Ալեքսանդր Մեծը հյուսիսային արշավանքը մղում էր Թրակիայի խռովարար ցեղերին հպատակեցնելու և Հունաստանը վերջնականապես գրավելու նպատակով։ Գարնան սկզբին նա սկսում է իր արշավանքը՝ պատերազմելով տրիբալների և իլիրիացիների դեմ։ Պատկերում՝ «Ալեքսանդրը Թեբեում», 1915, Շառլ Սթենթոն

«Ալեքսանդրի Անաբասիս», Արիանոս, հատված գիրք առաջինից

Գարնան սկզբին նա մեկնեց Թրակիա տրիբալների և իլիրիացիների դեմ կռվելու, քանի որ նրան հայտնի էր դարձել, որ իլիրիացիներն ու տրիբալներն ապստամբել են, և, բացի այդ, գտնում էր, որ տնից այդքան հեռու ճանապարհ ընկնելուց առաջ պետք չէ թիկունքում թողնել մինչև վերգ չհնազանդեցված դրացիներին։ Նա պատրաստվում էր Ամփիպոլիսից ներխուժել այսպես կոչված «անկախ թրակիացիների» երկիրը․ նրա ձախ կողմում մնացել էին Փիլիպե քաղաքը և Օրբելոս լեռը։ Ասում են, որ Նեստոս գետն անցնելուց հետո, տասներորդ օրը նա մոտեցել է Հեմուս լեռանը։ Այնտեղ, կիրճում, որտեղ ճանապարհ էր ձգտվում դեպի լեռը, նրան դիմավորել է «անկախ թրակիացիների» և զինված լեռնացիների ամբոխը։

Մ․թ․ա․ 335 թվականի գարնանն Ալեքսանդր Մակեդոնացին ձեռնամուխ է լինում նոր արշավանքի կազմակերպման։ Այն ուղղված էր Մակեդոնիայի թագավորությունից հյուսիս ընկած խռովարար ցեղերին՝ իլիրիացիներին և թրակիացիներին։ Այս արշավանքի ընթացքում Ալեքսանդրը նախատեսում էր նաև վերջնականապես հնազանդեցնել հունական քաղաք-պետություններին։ Ժամանակակից հաշվարկների համաձայն՝ հյուսիսային արշավանքին մասնակցել են շուրջ 15 հազար զինվորներ (գրեթե բոլորը՝ մակեդոնացի): Արշավանքի սկզբում Ալեքսանդրը Հեմուս լեռան մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտում պարտության է մատնում թրակիական ցեղերին։ Դրանից հետո լեռնականները գրավում են Հեմուսի գագաթը՝ նպատակ ունենալով կանխել մակեդոնացիների հետագա առաջխաղացում։ Թրակիացիներն սայլեր էին հավաքել և շարել իրենց առջևում, որպեսզի դրանց միջոցով ետ մղել թշնամուն։ Նրանք ցանկանում էին սայլերը բաց թողել մակեդոնական փաղանգի վրա այն ժամանակ, երբ վերջիններս բարձրանան լեռան ամենաթեք հատվածը։ Նրանք համոզված էին, որ որքան սերտ լինի փաղանգը, որի վրա վերևից պետք է գահավիժեին սայլերը, այնքան ավելի շուտ այդ սայլերը իրենց անկման ուժով կցրեին այն։ Իմանալով թշնամու մտադրության մասին՝ Ալեքսանդրը հոպլիտներին հրամայում է վեր բարձրանալ ճանապարհի լայն հատվածներով, իսկ վտանգի պարագայում ընկնեն գետնին, կպչեն մեկը մյուսին և ամուն ծածկվեն վահաններով․ այդ դեպքում նրանց վրա եկող սայլերը արագ ընթացքի հետևանքով շատ ավելի հավանական է, որ վնաս չեն հասցնի։ Ամեն ինչ տեղի է ունենում Ալեքսանդրի նախատեսածի պես և մակեդոնական փաղանգն առանց կորուստների շարժվում է թույլ զինված լեռնականների ուղղությամբ։ Մակեդոնացիները հրի ու սրի են մատնում թրակիացիների ճամբարները, մի մասին սպանում, իսկ մյուս մասին՝ գերեվարում։ Շատերն էլ խուճապահար փախչում են դեպի լեռնալանջերը։ Ըստ Արիանոսի՝ այս ճակատամարտում թրակիացիները տալիս են 500 զոհ։

Вскоре царь нанёс поражение племени трибаллов, и их правитель Сирм вместе с большей частью соплеменников укрылся на на Дунае. Александр, используя немногочисленные корабли, прибывшие из Виза́нтия, не сумел высадиться на острове. Приближалось время сбора урожая, и армия Александра могла уничтожить все посевы трибаллов и попытаться вынудить их сдаться до того, как закончатся их запасы. Однако вскоре царь обратил внимание, что на другом берегу Дуная собираются войска племени гетов. Геты надеялись, что Александр не станет высаживаться на берег, занятый солдатами, однако царь, наоборот, счёл появление гетов вызовом себе. Поэтому на самодельных плотах он переправился на другой берег Дуная, разбил гетов и тем самым лишил правителя трибаллов Сирма надежды на скорое окончание войны. Не исключено, что организацию переправы Александр позаимствовал у Ксенофонта, который описывал переправу через Евфрат на самодельных лодках в своём труде «Анабасис». Вскоре Александр заключил со всеми северными варварами союзные договоры.

Пока Александр улаживал дела на севере, на юге в конце лета под влиянием ложного слуха о смерти Александра вспыхнул мятеж в Фивах, самом пострадавшем от Филиппа греческом городе. Жители Фив призвали к восстанию всю Грецию, но греки, на словах выражая солидарность с фивянами, на деле предпочли наблюдать за развитием событий.

Афинский оратор Демосфен называл Александра ребёнком, убеждая сограждан в том, что он не опасен. Царь, впрочем, прислал ответ, что вскоре появится у стен Афин и докажет, что он уже взрослый мужчина. В накалившейся ситуации Александр не терял времени. Стремительными маршами он перебросил армию из Иллирии к Фивам. Осада заняла несколько дней. Перед штурмом Фив Александр неоднократно предлагает мирные переговоры и получает отказ.

В конце сентября 335 года начался штурм города. Источники называют различные причины поражения фиванцев: Арриан считает, что фиванские войска пали духом и не смогли более сдерживать македонян, в то время как Диодор считает, что главной причиной стало обнаружение македонянами незащищённого участка стен города. В любом случае, македонские войска заняли стены города, а македонский гарнизон открыл ворота и помог окружить фиванцев. Штурмом город был захвачен, разграблен, а всё население обращено в рабство. На вырученные деньги (примерно 440 талантов) Александр полностью или частично покрыл долги македонской казны. Вся Греция была поражена как судьбой древнего города, одного из крупнейших и сильнейших в Элладе, так и быстрой победой македонского оружия. Жители ряда городов сами предали суду политиков, призывавших к бунту против македонской гегемонии. Почти сразу же после захвата Фив Александр направился обратно в Македонию, где начал готовиться к походу в Азию.

На данном этапе военные экспедиции Александра облекались в форму усмирения противников Коринфского союза и панэллинской идеи отмщения варварам. Все свои завоевательные действия Александр в «македонский» период обосновывает неразрывной связью с целями всегреческого союза. Ведь формально именно Коринфским конгрессом был санкционирован главенствующий в Элладе статус Александра.

Ալեքսանդր նվաճումները Փոքր Ասիայում

Назначив Антипатра своим наместником в Европе и оставив ему 12 тысяч пехотинцев и 1500 конных, ранней весной 334 года до н. э. Александр во главе соединённых сил Македонии, греческих городов-государств (кроме Спарты, отказавшейся от участия) и союзных фракийцев выступил в поход против персов. Момент для начала кампании был выбран очень удачно, поскольку персидский флот всё ещё находился в портах Малой Азии и не мог препятствовать переправе армии. В мае он переправился через Геллеспонт в Малую Азию в районе местоположения легендарной Трои. По преданию, подплывая к другому берегу, Александр метнул в сторону Азии копьё, что символизировало, что всё завоёванное будет принадлежать царю.

Диодор Сицилийский приводит состав его войск, подтверждённый в целом другими источниками:

• Пехота — всего 32 тысячи — 12 тысяч македонян (9 тысяч в македонской фаланге и 3 тысячи в отрядах щитоносцев), 7 тысяч союзников (из греческих городов), 5 тысяч наёмников (греков), 7 тысяч варваров (фракийцев и иллирийцев), 1 тысяча лучников и агриан (пеонийское племя во Фракии).
• Конница — всего 1500—1800 македонян (гетайры), 1800 фессалийцев и 600 греков из других областей, 900 фракийцев и пеонийцев. То есть, всего в армии Александра было 5 тысяч кавалерии.

Кроме того, в Малой Азии находилось несколько тысяч македонских солдат, которые переправились туда ещё при Филиппе. Таким образом, общее количество войск Александра в начале похода достигало 50 тыс. солдат. В штабе Александра было также немало учёных и историков — Александр изначально ставил перед собой и исследовательские цели.

Когда армия Александра оказалась возле города Лампсак на берегу Геллеспонта, горожане отправили к Александру ритора Анаксимена, который обучал Александра ораторскому мастерству, чтобы просить его спасти город. Ожидая изощрённых риторических уловок и просьб от своего учителя, Александр воскликнул, что не выполнит ничего из того, что попросит Анаксимен. Однако ритор попросил его захватить и разграбить его родной город, и царю пришлось сдержать своё слово — не захватывать и не разграблять Лампсак. Занимая расположенный поблизости городок Приап, солдаты Александра с удивлением узнали о культе местного одноимённого божества, и вскоре его почитание распространилось по всему Средиземноморью.

Командир греческих наёмников на персидской службе Мемнон, хорошо знакомый с македонской армией (он сражался против отрядов Филиппа, посланных в Малую Азию) и лично знавший Александра, рекомендовал воздерживаться от открытых столкновений с армией Александра и предлагал применять тактику выжженной земли. Также он настаивал на необходимости активного использования флота и на нанесении удара по самой Македонии. Однако персидские сатрапы отказались слушать советы грека и решили дать сражение Александру на реке Граник недалеко от Трои. В битве при Гранике отряды сатрапов, преимущественно конные (числом до 20 тысяч), были рассеяны, персидская пехота разбежалась, а греческие гоплиты-наёмники были окружены и истреблены (2 тысячи взято в плен).

Большинство малоазийских городов добровольно открыло ворота победителю. Фригия сдалась полностью, а её сатрап Атизий покончил жизнь самоубийством. Вскоре комендант города Сарды Митрен сдал город несмотря на то, что он был прекрасно укреплён, а расположенная на горе цитадель и вовсе была практически неприступна. Благодаря этой измене Александр без боя заполучил одну из самых сильных крепостей в Малой Азии и богатейшую казну. В благодарность царь ввёл Митрена в своё ближайшее окружение, а вскоре назначил сатрапом Армении. Жители Эфеса также сдали город без боя: перед приходом Александра они свергли проперсидскую верхушку и восстановили у себя демократию. На место персидских сатрапов Александр назначал македонян, греков или, как в случае с Митреном, лояльных лично ему персов.

Вскоре после прибытия в Карию Александра встретила Ада, бывший сатрап Карии, отстранённая от власти своим братом Пиксодаром. Она сдала ему город Алинды, где жила после отстранения, и сказала, что Александр для неё как сын. Иногда эту фразу, записанную Аррианом, интерпретируют как законное усыновление. Для него это стало возможностью склонить на свою сторону часть карийцев — Ада по-прежнему пользовалась авторитетом в среде местной аристократии.

В Карии Александр столкнулся с сопротивлением городов Милета и Галикарнаса, где находились сильные персидские гарнизоны, и где скопились уцелевшие после сражения при Гранике войска сатрапов. К Милету подошёл весь флот Александра, с помощью которого он переправлялся через Геллеспонт. Однако уже через несколько дней к городу прибыл и огромный флот персов. Несмотря на это, Александр не снял осаду с города и отклонил предложение милетской олигархии открыть город для обеих армий. Вероятно, это было связано с тем, что комендант города Гегесистрат вёл с Александром тайные переговоры о сдаче и уже поспособствовал занятию внешних укреплений города греками. Буквально на следующее утро греки с помощью осадных машин разрушили стены Милета, после чего войска ворвались в город и захватили его. Кроме того, греки вынудили отступить персидский флот, поскольку он не имел достаточных запасов еды и воды. Вскоре персы вернулись, но после небольшого столкновения опять отплыли из-под Милета. После этого Александр пошёл на неожиданный шаг и приказал распустить практически весь свой флот. Современные историки видят в этом решении царя одну из немногих допущенных им ошибок.

Ճանապարհ դեպի Եգիպտոս

Уже под Галикарнасом царь пожалел о своём решении — город снабжался с моря, и поскольку у Александра не было возможности перекрыть канал снабжения, армии пришлось готовиться к заведомо трудному штурму (см. Осада Галикарнаса). В течение 334 года до н. э. и до осени 333 года Александр покорил всю Малую Азию.

Едва выйдя за пределы Малой Азии из Киликии, Александр под Иссами столкнулся в сражении с персидским царём Дарием III в ноябре 333 года до н. э. Местность благоприятствовала Александру, огромное войско персов оказалось зажатым в узкой теснине между морем и горами. Битва при Иссе завершилась полным разгромом Дария, сам он бежал с поля боя, бросив в лагере семью, которая досталась в качестве приза македонянам (см. статью Статира). Македонские отряды захватили в Дамаске часть сокровищ персидского царя и много знатных пленников.

Победа при Иссе открыла македонянам путь на юг. Александр, огибая побережье Средиземного моря, направился в Финикию с целью покорения прибрежных городов и лишения мест базирования персидского флота. Мирные условия, дважды предложенные Дарием, были отклонены Александром. Из городов Финикии только неприступный Тир, расположенный на острове, отказался признавать власть Александра. Однако в июле 332 до н. э. после 7-месячной осады неприступный город-крепость пал после штурма с моря (см. статью Осада Тира). С его падением персидский флот на Средиземном море перестал существовать, и Александр мог беспрепятственно получать подкрепления по морю.

После Финикии Александр продолжил путь к Египту через Палестину, где ему оказал сопротивление город Газа, но и он был взят штурмом после 2-месячной осады (см. статью Осада Газы). Կաղապար:Hiero Египет, вооружённые отряды которого были уничтожены в битве при Иссе, был сдан сатрапом Мазаком без всякого сопротивления. Местное население приветствовало его как избавителя от ненавистного персидского ига и охотно признало его власть. Александр не касался местных обычаев и религиозных верований, в целом сохранил систему управления Египтом, поддержав её македонскими гарнизонами. В Египте Александр пробыл полгода с декабря 332 года до н. э. по май 331 года Там царь основал город Александрию, который вскоре стал одним из главных культурных центров древнего мира и крупнейшим городом Египта (в настоящее время второй по величине город Египта). Также к этому времени относится его длительное и опасное паломничество к оракулу Зевса-Амона в оазисе Сива в Ливийской пустыне. После встречи с ним Александр стал активно распространять о себе слух, что приходится сыном верховному богу Зевсу. (Восхождение фараона на престол издавна сопровождалось в Египте его сакрализацией; Александр перенял эту традицию).

Укрепившись достаточно на завоёванной территории, Александр решил углубиться в неизведанные для греков земли, в центральные области Азии, где персидский царь Дарий III успел собрать новую огромную армию.

Աքեմենյան տերության ջախջախում (մ․թ․ա․ 331-330 թվականներ)

Հիմնական հոդված՝ Գավգամելայի ճակատամարտ

Ե՛վ Իսոսի, և՛ Գավգամելայի ճակատամարտերում Ալեքսանդր Մակեդոնացին նպատակ ուներ մարտն ավարտել առանց արյուն հեղելու՝ ի սկզբանե շարքից հանելով զորքերի հրամանատարին՝ «մեծ արքային»։ Պոմպեյում հայտնաբերված խճանկարների մեկի վրա պատկերված է այն տեսարանը, թե ինչպես է Մակեդոնացին՝ իր սիրելի ձիուն՝ Բուկեփալոսին հեծնած, շարժվում Դարեհի ուղղությամբ։

Դարեհ III-ը դարձել է Աքեմենյան Իրանի տիրակալության վերջին գահակալը։ Ալեքսանդր Մակեդոնացու պարսկական արշավանքից հետո ամբողջովին զրկվել է իշխանությունից։ Ալեքսանդրի հետապնդումից փախչելու ժամանակ Դարեհը սպանվում է իր իսկ կողմնակիցների կողմից, սակայն Ալեքսանդրի կողմից մեծ շուքով թաղվում է Աքեմենյան թագավորների պանթեոնում։

Մ․թ․ա․ 331 թվականի ամռանը Ալեքսանդրի բանակն անցնում է Եփրատ և Տիգրիս գետերը և հայտնվում Մարաստանում՝ պարսից տիրակալության սրտում։ Պարսկական բանակը՝ Դարեհ III Աքեմենյան արքայի գլխավորությամբ, արյաց երկրի մեծ հարթավայրում (այժմյա Իրաքյան Քուրդիստանի տարածքում) սպասում էր մակեդոնական բանակի հարձակմանը։ Մ․թ․ա․ 331 թվականի հոկտեմբերի 1-ին Գավգամելա բնակավայրում տեղի է ունենում Ալեքսանդրի և Դարեհի բանակների վճռական ճակատամարտը։ Գավգամելայի ընդարձակ հարթավայրը (ի տարբերություն Իսոսի) հարմար էր պարսկական զորքի ծավալման համար: Կուրցիուս Ռուֆուսը հաղորդում է, որ Ալեքսանդրը ուներ 40,000 հետևակազոր և 7,000 հեծելազոր։ Դարեհի բանակում ընդգրկված էին իր հսկայական տերության հպատակ ժողովուրդները՝ եգիպտացիները, բաբելոնացիները, մարերը, պարթևները, ասորիները, բակտրիացիները, սկյութները, հնդիկները, հույն վարձկանները, կապադովկիացիները և այլն։ Պարսկական աջ թևում էին նաև Մեծ ու Փոքր Հայքի զորաջոկատները՝ կուսակալներ Երվանդի ու Միհրվահիշտի գլխավորությամբ։ Ճակատամարտի սկզբնահատվածում աքեմենյան բանակը փորձում է հելլեններին գցել շրջափակման մեջ, սակայն Ալեքսանդրը փչացնում է պարսիկների գծած ծրագիրը։ Շատ չանցած նախաձեռնությունն անցնում է մակեդոնացիների ձեռքը, որի պատճառով էլ Դարեհը փախուստի է դիմում մարտի դաշտից։ Ինչպես Իսոսում, այնպես էլ Գավգամելայում, Ալեքսանդրը սկսում է հետապնդել աշխարհակալ տիրակալության արքայից արքային, սակայն տեղեկանալով հայերի և պարթևների դեմ մարտնչող Պարմենիոնի զորաթևի կրիտիկական վիճակի մասին ստիպված է լինում դադարեցնել հետապնդումն ու վերադառնալ ճակատամարտի վայր։ Շուտով պարսից զորաբանակն իմանում է արքայի նահանջի մասին և խուճապահար սկսում է փախչել։ Մակեդոնական փաղանգը շարունակում է հաղթաշրավը և Գավգամելայի դաշտը վերածվում է աքմեմենյան բանակի զինվորների սպանդանոցի։ Գավգամելան այն վճռորոշ հարվածն էր, որից հետո աքեմեյանների տիրապետությունը այլևս երբեք ոտքի չկարողացավ կանգնել: Գրեթե միևնույն ժամանակահատվածում Հունաստանում տեղի է ունենում ներքին երկպառակտություն։ Մակեդոնացիների և սպարտացիների միջև հակասությունը հերթական անգամ վերաճում է բաց պատերազմի․ մ․թ․ա․ 331 թվականին Արկադիայի Մեգալոպոլիս քաղաքում տեղի է ունենում ճակատամարտ, որտեղ մակեդոնացիները վճռական հաղթանակ են տանում, իսկ Սպարտայի արքա Ագիսը զոհվում է։ Այսպիսով՝ սպարտացիներն ունենում են շուրջ հինգ, իսկ մակեդոնացիները՝ երեք ու կես հազար զինվորի կորուստ։ Այս թիվը մի քանի անգամ գերազանցում էր Գավգամելայում զոհված հելլենների թվին։ Իմանալով այս մասին՝ Ալեքսանդրն ասում է․ «Մինչ մենք այստեղ պայքարում ենք մեծ արքայի դեմ՝ Արկադիայում մկնային պատերազմ է ընթանում»։

Գավգամելայի առյուծամարտից հետո Ալեքսանդրն իր զորաբանակով ճանապարհ է ընկնում դեպի հարավ, ուր և գտնվում էին պարսից մայրաքաղաքներ Բաբելոնն ու Շոշը։ Դարեհի երկչոտությունից հիասթափված տեղի սատրապները բացում են քաղաքների դարպասները և Ալեքսանդրին ընդունում որպես իրենց արքա։ Շոշի կողմից շրջանցելով Իրանական բարձրավանդակի լեռները՝ Ալեքսանդրը ճանապարհ է բռնում դեպի Պերսեպոլիս և հայտնվում է պարսից երկրի կենտրոնական հատվածում։ Շուտով հունա-մակեդոնական բանակի առաջխաղացումը կասեցնելու անհաջող փորձ է կատարում տեղի սատրապ Արիոբարզանեսը, սակայն անձնատուր լինելով ստիպված է լինում Ալեքսանդրին զիջել Պերսեպոլիսը։ Մակեդոնական բանակը քաղաքում հանգստանում է մինչև գարնան վերջ՝ նախքան պարսից թագավորական պալատի հրկիզումը։ Պլուտարքոսի և Քվինտոս Կուրտիոս Ռուփոսի հավաստմամբ Քսերքսես I-ի պալատն այրել է Ալեքսանդրի սիրուհի Թայիսը, ով հետագայում դառնում է արյունարբու զորավար Պտղոմեոսի կինը։ Ամենայն հավանականությամբ Թայիսի նպատակը եղել է Քսերքսեսից վրեժ լուծելը` մ.թ.ա. 480 թվականին վերջինիս կողմից Աթենքն այրելու համար: Ռուփոսը նշում էր, որ Թայիսը և Ալեքսանդրը այրեցին պալատը` այն վերածելով «մոխրի կույտի»: Մ․թ․ա․ 330 թվականին Ալեքսանդրը վերստին սկսում է Դարեհի հետապնդումը նախ Մարաստանում, ապա՝ պարևթաց երկրում։ Հակառակորդի հետապնդումից փախչելու ժամանակ Դարեհը դառնում է իր մերձավորների դավադրության զոհ՝ սպանվելով Բակտրիայի սատրապ Բեսոսի հրամանով։ Շուտով Բեսոսն Արտաքսերքսես անվան տակ իրեն հռչակում է Աքեմենյանների թագավոր, սակայն շուտով սպանվում է Մակեդոնացու կողմից։ Ալեքսանդր Մակեդոնացին Դարեհի դին պատվով ու շուքով թաղել է Պերսեպոլիսի գերեզմանատանը, իրեն հռչակել Աքեմենյանների ժառանգորդ ու Ասիայի արքա։

Ալեքսանդր Մակեդոնացին Գավգամելայի դաշտում Դարեհին հետապնդելիս

Ասիայի տիրակալություն

Ալեքսանդրր Մակեդոնացու և իր թիկնազորի մուտքը Բաբելոն։

Ասիայի տիրակալ դառնալուց հետո Ալեքսանդրը դադարում է պարսիկներին վերաբերվել որպես հպատակ և պարտված ժողովրդի և փորձում է հավասարեցնել հաղթողների և պարտվողների իրավունքները՝ մերձեցնելով վերջիններիս սովորույթները։ Ալեքսանդրի օրինակով տեղի մակեդոնացի սատրապները սկսում են ընդունել մի շարք ավանդական պարսկական սովորույթներ, այդ թվում՝ կրել արևելյան հագուստներ, ունենալ հարեմ և անցկացնել պարսից արքունական արարողություններ։ Այսպիսով, Ալեքսանդրը փորձում է պարսիկներին կառավարել նախկին թագավորների պես։ Այնուամենայնիվ, նա չցանկացավ և չկարողացավ պահանջել միևնույն պահվածքը մակեդոնացիներից և հույներից: Այս ամենից հետո Ալեքսանդրը սկսում է հորջորջվել «Ասիայի տիրակալ» տիտղոսով․ սա նորամություն էր տեղացիների շրջանում և հույն արքան պատմությանը հայտնի առաջին ղեկավարն էր որ ստացել էր նման պատվանուն։ Մինչ այդ արևելյան արքաներն ստանում էին «մեծ արքա», «հզոր արքա», եզակի դեպքերում՝ «արքայից արքա» տիտղոսները։

Ալեքսանդր Մեծին ուղղված առաջին բողոքներն ի հայտ են գալիս մ․թ․ա․ 330 թվականի աշնանը։ Դժգոհության պատճառը Ալեքսանդրի և իր հպատակ ժողովուրդների միջև առկա պարզ և բարեկամական հարաբերություններն էին։ Այս ամենից դժգոհ էին վերջինիս ռազմական ուղեկիցները, որոնք հրաժարվում էին ընդունել արևելյան ավանդույթները, մասնավորապես՝ խոնարհվելով արքայի ոտքերը համբուրելու ծեսը։ Այսուհանդերձ, աշխարհակալ առաջնորդի ամենամոտ ընկերներն ու պալատակիցները առանց վարալու սկսում են հետևել Ալեքսանդրի ամեն մի քայլին և ամեն մի որոշմանը։

Երկարատև պատերազմներից հյուծված մակեդոնական բանակի զինվորները մտածում էին միայն տուն վերադառնալու մասին, մինչդեռ Ալեքսանդրը դեռ համակված էր ամբողջ աշխարհը գրավելու անթաքույց իղձով։ Մ. թ. ա. 330 թվականի աշնանը Ալեքսանդրն առաջին բախումն է ունենում իր մակեդոնացի զինակիցների հետ։ Նրանց դժգոհության պատճառները մի քանիսն էին։ Հիմնականը՝ դա պատերազմի շարունակման փաստն էր։ Հոգնատանջ զորքը համարում էր իր առաքելությունը ավարտված, և Ալեքսանդրի զավթողական տենդը իրենց համար անհասկանալի էր և աննպատակ։ Դժգոհության երկրորդ պատճառն էր Ալեքսանդրի ու նրա շրջապատի ցուցադրական ու լրբաբարո ապրելակերպը։ Երրորդ պատճառն այն էր, որ Ալեքսանդրը հետզհետե հեռանում էր իր հայրենակից մակեդոնացիներից, ու նախընտրում երբեմնի ախոյանների, պարսիկների, շրջապատը։ Բանն այն է, որ Ալեքսանդրը քաջ գիտակցում էր, որ վիթխարի այս երկիրը անհնար է հնազանդության մեջ պահել միայն սակավաթիվ հունամակեդոնական ուժերով։ Նրան անհրաժեշտ էր երկրի բնակչության, մասնավորապես, տեղական ազնվականության աջակցությունը, որը, չնայած Դարեհի տարած պարտությանը, երկրում դեռ ամուր դիրքեր էր զբաղեցնում։ Ելնելով դրանից, Ալեքսանդրը որդեգրել էր միակ ճիշտ քաղաքականությունը՝ ներկայացնել իրեն որպես Աքեմենյանների թագաժառանգ։ Իսկ, լինելով այդպիսին, նա պետք է ընդօրինակեր պարսկական արքունիքին բնորոշ ապրելակերպը։ Ազատամիտ հույների ու մակեդոնացիների համար, որոնք ընկալում էին արքային որպես առաջինը հավասարների մեջ, Ալեքսանդրի շրջապատում արմատավորված արևելյան շողոքորթությունն ու ստրկամտությունը անհանդուրժելի էին։ Ալեքսանդրը իրազեկ էր այդ տրամադրությունների մասին, բայց երբ ամենամտերիմների շրջապատում դավադրության բացահայտումից հետո նա առանց վարանելու մահապատժի է ենթարկու իր յուրայինների մի ամբողջ խումբի, որոնց թվում էր նաև իր հռչակավոր տարեց հրամանատար, Գավգամելայի ճակատամարտի հերոս Պարմենիոնը։

Արշավանք դեպի Միջին Ասիա (մ․թ․ա․ 329-327 թվականներ)

Александр Македонский в шлеме Геракла (голова льва) на саркофаге из Сидона

После смерти Дария III местные правители в восточных сатрапиях распавшейся Персидской империи почувствовали себя самостоятельными и не спешили присягнуть на верность новому монарху. Александр, мечтая стать царём всего цивилизованного мира, оказался вовлечённым в трёхлетнюю военную кампанию в Средней Азии (329—327 гг. до н. э.).

Это была преимущественно партизанская война, а не сражения армий. Можно отметить битву у Политимета. Это была первая и единственная победа над войсками полководцев Александра Македонского за всю историю его похода на Восток. Местные племена действовали набегами и отступлениями, восстания вспыхивали в разных местах, и македонские отряды, рассылаемые Александром, в отместку уничтожали целые селения. Боевые действия велись в Бактрии и Согдиане. Александр Македонский завоевал Паропамисады и основал здесь город — Александрию Кавказскую.

В Согдиане Александр нанёс поражение скифам. Для этого ему пришлось перейти за реку Яксарт. Дальше на север македонские войска не углублялись, места там были пустынные и по представлениям греков малообитаемые. В горах Согдианы и Бактрии местное население при приближении македонян скрывалось в труднодоступных горных крепостях, но Александру удавалось захватить их, если не штурмом, то хитростью и настойчивостью. Войска царя жестоко расправлялись с непокорным местным населением, что привело к опустошению Средней Азии.

В Согдиане Александр основал город Александрию Эсхата (հուն․՝ Αλεξάνδρεια Εσχάτη — Александрия Крайняя) (совр. Худжанд). В Бактрии на древних развалинах заложил город Александрию в Арахосии (совр. Кандагар). Там же в Бактрии зимой 328/327 годов до н. э. или летом 327 года Александр женился на Роксане, дочери местного вельможи (возможно, сатрапа) Оксиарта. Хотя античные авторы, как правило, предполагали, что брак был заключён по любви, этот союз позволил привлечь местную аристократию на сторону царя. После свадьбы, закрепившей македонское господство в Бактрии и Согдиане, царь начал подготовку к походу в Индию.

Հնդկական արշավանք (մ․թ․ա․ 326-325 թվականներ)

Հիմնական հոդված՝ Ալեքսանդր Մակեդոնացու հնդկական արշավանք

Ալեքսանդրի և Հյուդասպի ճակատամարտում գերեվարված Հնդկաստանի թագավոր ռաջա Պորոսի հանդիպումը Ռաջաստանում։

Մ․թ․ա․ 326 թվականի գարնանը Ալեքսանդրը ներխուժում է Ամուդարյա գետի միջին և վերին հոսանքներում գտնվող Բակտրիայից մինչև Խայբերի լեռնանցքն ընկած հնդկական հողեր։ Հաղթելով մի շարք ցեղերի՝ մակեդոնական բանակն անցնում է Ինդոս գետը և մուտք գործում Ամբհա ռաջայի թագավորություն (հույները հնդիկ այս արքային անվանում էին «մարդ Տաքսիլից»): Տաքսիլ (կամ Ամբհա) ռաջայի թագավորությունը գտնվել է ներկայիս Պակիստանի տարածքում։ Մակեդոնական բանակի գլխավոր ռազմական գործողությունները տեղի են ունենում Ինդոս-Գանգեսյան հարթավայրի հյուսիսային մասում՝ Փանջաբում։

Տաքսիլն Ալեքսանդրին հավատարմության երդում է տալիս, որով վերջինս նպատակ ուներ մակեդոնական բանակի ուժն օգտագործելով տապալել իր վաղեմի թշնամուն՝ արևելյան Պանջաբի արքա Պորոսին։ Եռանդուն ու արի Պորոսը հանդգնություն է ունենում մերժել դաշինք հաստատելու վերաբերյալ Ալեքսանդրի առաջարկը, ինչն էլ իր հերթին ավելի է բորբոքում ռազմատենչ հույն արքայի պատերազմ սկսելու հակումները։ Պորոսի ղեկավարած Պաուրավների թագավորությունն ուներ մարտունակ բանակ և շուրջ 200 վարժեցված մարտական փղեր։ Հուլիս ամսվա կեսերին մակեդոնական բանակն անցնում է Ինդոսը և Հյուդասպի դաշտում մարտի բռնվում արդեն իսկ կազմ ու պատրաստ հնդկական ուժերի դեմ։ Պորոսը մարտական փղերին շարել էր ճակատային գծում, պաշտպանելով նրանց կողքերից հեծելազորով ու ռազմակառքերով շարժվող զորայիններին: Ալեքսանդրը, խուսափելով կենդանիների հետ անմիջական առճակատումից, որոշում է գրոհը սկսել ձախ կողմից, թևային հեծելազորի ուժերով: Նա պատրաստվում էր գցել փղերի դեմ իր ծանրազեն հետևակը միայն այն պահին, երբ կռվի դաշտը քաոսի վերածվեր: Սակայն հնդիկ զինվորները մարտի դաշտում իրական տոկունություն են ցուցաբերում՝ Ալեքսանդրի բանակին գցելով ճգնաժամային իրադրության մեջ։ Նախաձեռնությունը վերստին անցնում է հույների ձեռքը միայն այն ժամանակ, երբ Ալեքսանդրի բանակի նետաձիգները սկսում են հեռվից վիրավորել աշխարհակա բանակի զինվորներին ոտնատակ տվող ծանրաքաշ փղերին։ Ճակատամարտը վերջնականապես ավարտվում է Կրատերոսի փաղանգի ժամանելուց հետո, երբ հնդկական բանակը չդիմադրելով ստիպված է լինում նահանջել։ Հյուդասպի ճակատամարտն ամենաարյունալին էր Ալեքսանդր Մեծի մղած մարտերի շարքում։ Այս ճակատամարտում ջախջախվում է հնդկական բանակի մեծ մասը, Պորոսի բոլոր զորավարները զոհվում են, իսկ ինքը, վիրավոր վիճակում գերի է ընկնում։

Ամռան վերջերին Ալեքսանդրը ներթափանցում է արևելք, սակայն մակեդոնական բանակը հրաժարվում է շրջանցել Բիաս գետն ու շարունակել հետևել թագավորին, քանզի վերջիններս հոգնել էին «Մեծ արքայի» անվերջ ձգձգվող մարտերից, ինչպես նաև տեղի արևադարձային անձրևներից, թունավոր սողունների խայթոցներից և անսովոր սննդից։ Բացի այդ, մակեդոնացիների մոտ շրջանառվում էին մարտական փղերով զինված տեղաբնիկների հսկայական բանակների մասին խոսակցությունները։ Այլընտրանք չունենալով Ալեքսանդրն ստիպված է լինում վերադարձի ուղի բռնել և շարժվել դեպի հարավ։ Այնուամենայնիվ, նա դեռ նոր տարածքներ գրավելու ծրագրեր ուներ։ Տունվերադարձի ճանապարհին՝ մ․թ․ա․ 326 թվականի նոյեմբերին, մակեդոնական բանակը շրջափակվում է տեղի հնդկական ցեղերի կողմից։ Մալլերի դեմ կռիվներից մեկի ժամանակ Ալեքսանդրը կրծքավանդակի շրջանում լուրջ վնասվածք է ստանում, իսկ նրա ձին՝ Բուկեփալոսը, մարտի դաշտում ընկնում է։ Վնասվածքի պատճառով Մակեդոնացին ստիպված է լինում իր զորքի մի մասի հետ միասին վերադառնալ Պարսկաստան։ Գեդրոսիայի կիզիչ անապատի միջով անցնելիս մակեդոնական զորքի մի մասը զոհվում է՝ չդիմանալով անապատի աննախադեպ տապին ու ծարավին։ Այդ անապատն անցնելիս մակեդոնացիները տալիս են թվով ավելի շատ կորուստ, քան մարտի դաշտում։

Ալեքսանդրի վերջին տարիներ

Մ․թ․ա․ 324 թվականի մարտին Ալեքսանդրը հանգրվանում է պարսից երկրի հնագույն թագավորանիստ Շոշում (հայկական աղբյուրներում նաև Շուշան), որտեղ «մեծ արքան» և իր բանակը վերջապես հանգստանում են տասնամյա շարունակական և հյուծիչ պատերազմներից։ Ամրացնելով երկրի սահմանները նա սկսում է իր փխրուն կայսրության միավորման գործընթացը։ Նախևառաջ, Ալեքսանդրը երկիրը բաժանում է առանձին վարչական միավորների՝ սատրապությունների, և ապա նշանակում տեղական կառավարիչներ (սատրապներ): Ալեքսանդրը փորձում էր մշակութային նման բազմազանությունների մեջ ստեղծել միասնական պետություն։ Այս ամենի վառ ապացույցն են Ալեքսանդրի ամուսնություններ տարբեր ազգություններ ունեցող կանանց հետ։ Այսպիսով նրա կանայք էին Բակտրիայի արքայադուստր Ռոքսանան, Դարեհի դուստր Ստատիրան ու Արտաքսերքսեսի դուստր Փարիսատը։ Իր ընկերներից և բարեկամներից շատերին ևս Ալեքսանդրն ամուսնացնում էր պարսից ազնվականական ընտանիքներից սերող աղջիկների հետ։ Այսպիսով՝ Արիանոսի հավաստմամբ շուրջ 10 հազար մակեդոնացի տղամարդիկ Ալեքսանդրի օժանդակությամբ ամուսնանում են պարսիկ կանանց հետ։ Որպես երախտագիտության նշան՝ արքան բոլոր այդ ընտանիքներից ուղարկում էր զանազան ընծաներ և պարգևներ։

Ալեքսանդր Մակեդոնացին լուրջ բարեփոխումներ է կատարում ռազմական ոլորտում։ Նա վերազինում է երկրի բանակը և մակեդոնական փաղանգը համալրում շուրջ 30 հազար ասիացի երիտասարդներով (այդ զինվորները հավաքագրված էին Ասիա աշխարհամասի գրավված տարածքներից): Տեղական ազնվականները դառնում էին հեծելազորի ուղեկցորդներ։ Այս ամենով Ալեքսանդրը փորձում էր ստեղծել միատարր և համերաշխ տիրակալություն, որը հիմնված կլիներ բոլոր ազգերի հավասարության վրա, մինչդեռ այս բարեփոխումներին զուգընթաց հույներն ու մակեդոնացիները փորձում են պահպանել իրենց առաջնային դիրքերը աշխարհակալ կայսրությունում։ Մակեդոնական արքունիքը Ալեքսանդրին մեղադրում է դավաճանության մեջ՝ նրան անվանելով օտարամոլ։ Իրադրությունն այնքան է սրվում, որ մակեդոնական պահակազորի զինվորները համարձակվում են արքային մեղադրել դավաճանության մեջ։ Մ․թ․ա․ 324 թվականի օգոստոսին տեղի է ունենում հելլենների առաջին ապստամբությունն Ալեքսանդր Մեծի դեմ, որը սակայն հեշտությամբ ճնշվում է։

Մ․թ․ա․ 323 թվականի փետրվարին Ալեքսանդրը հաստատվում է մայրաքաղաք Բաբելոնում, որտեղից էլ նա պատրաստվում է նոր նվաճողական պատերազմների։ Նախ և առաջ, Ալեքսանդրը նպատակ ուներ գրավել քոչվոր արաբներով բնակեցված Արաբական թերակղզին, իսկ մոտ ապագայում ծովային արշավանք կազմակերպել դեպի Կարթագեն (ժամանակակից Թունիս պետության տարածք): Նախքան այդ՝ նա կառուցում է նավահանգիստներ և ջրանցքներ, բանակը համալրում նոր ռազմիկներով և ընդունում դեսպաններ։

Ալեքսանդրի մահ

Հիմնական հոդված՝ Ալեքսանդր Մակեդոնացու մահ

Ալեքսանդր Մակեդոնացու բուժումը վստահված էր հույն բժիշկ Փիլիպոսին (նկարիչ՝ Հ․Սեմիրադսկի, 1870)

Մերձավոր Արևելքի անապատային շրջաններում բնակվող արաբների դեմ նախատեսվող արշավանքի սկսվելուց հինգ օր առաջ Ալեքսանդր Մակեդոնացին ծանր հիվանդանում է։ Հիվանդությունն արագորեն տարածվում է և արդեն հունիսի 7-ին «մեծ արքա»-ն չէր կարողանում ոչ մի բառ արտաբերել։ Տաս օրվա ընթացքում կատաղի համաճարակը «աշխարհի կեսի տիրակալին» զրկում է կյանքից։ Անժառանգ Ալեքսանդր Մեծը մահանում է մ․թ․ա․ 323 թվականի հունիսի 13-ին իր ընդարձակ տիրակալության նոր քաղաքամայր Բաբելոնում՝ ընդամենը 32 տարեկան հասակում։ Հայտնի է, որ իր մահվանից մեկ ամիս հետո Ալեքսանդրը կնշեր իր 33-րդ տարելիցը։ Ժամանակակից պատմագիտության մեջ առավել տարածված է արքայի բնական մահվան տարբերակը։ Այնուամենայնիվ, մինչ օրս նրա մահվան իրական պատճառը հայտնի չէ։ Սակայն ընդունելի է այն տարբերակը, որ վերջինս մահացել է ճահճային տենդախտից (մեր օրերում հայտնի է «մալարիա» անվանումով): Ըստ ամենատարածված վարկածի՝ Ալեքսանդրի օրգանիզմը թուլացել էր ամենօրյա ռազմարշավներից, որի պատճառով էլ չկարողացավ դիմակայել միաժամանակ վրա հասած երկու կործանարար հիվանդություններին։ Մալարիայից բացի ենթադրաբար Ալեքսանդրի մոտ նկատվել է թոքերի բորբոքում։ Մալարիայի ներգործմամբ կյանքի վերջին օրերին նկատելիորեն նվազում է Ալեքսանդրի արյան հեմոգլոբինի քանակը, ինչն էլ առաջ է բերում սակավարյունություն։

Ըստ մեկ այլ վարկածի, Ալեքսանդրը հիվանդացել է ոչ թե մալարիայով, այլ արևմտանեղոսյան համաճարակով։ Ենթադրվում է նաև, որ արքայի մահվան հնարավոր պատճառ կարող է հանդիսանալ նաև քաղցկեղը կամ սակավարյունությունը։ Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ իր ուղեկիցներից և ոչ ոք այդ շրջանում լրջորեն չի հիվանդացել, կարելի է բացառել որևէ վարակիչ հիվանդության տարբերակը։ Պատմաբանները ուշադրություն են դարձրել այն փաստին, որ Ալեքսանդրի առողջությանը լրջորեն կարող է վնասած լինել արշավանքներից հետո իր գեներալների հետ հաճախակի խմելու հակումը։ Հետազոտողները չեն բացառում նաև այն վարկածը, որ Ալեքսանդրի մահվան պատճառ է դարձել արքայի կողմից որպես լուծողական օգտագործվող ղանձլամեր թունավոր բույսի մեծ չափաբաժինը։ Ըստ մեզ հայտնի տվյալների՝ Ալեքսանդրի հիվանդությունն արտահայտվել է փսխումների, ցնցումների և մկանային թուլության տեսքով, որոնք ինքին թունավորման նախանշաններ են։ Ղանձլամեր թունավոր մեղրատու բույսը հին հույներն բացառապես օգտագործում էին բժշկական նկատառումներով։ Կա վարկած առ այն, որ Ալեքսանդրին թունավորել է Անտիպատրոսը, ով արքայի կողմից նոր էր նշանակվել Մակեդոնիայի սատրապի պաշտոնում։ Վերջին տարբերակը գիտական որևէ հիմք կամ սկզբնաղբյուր չունի։

Հին հույն նշանավոր պատմիչ և աշխարհագրագետ Լուցիոս Փլաբիոս Արիանոսն իր «Ալեքսանդրի Անաբասիս» աշխատությունում արքայի մահը մեկնաբանել է հետևյալ կերպ․

Ալեքսանդրի կյանքի վերջին շրջանը լի էր բարոյապես կործանարար իրադարձություններով, անձնական կորուստներով, հիասթափություններով։ Նրա բնածին տաքարյունությունը, բացառիկ ինքնավստահությունն ու ավտորիտար հակումները, զուգակցված ռազմական նվաճումների խելահեղ կրքով և իր աստվածային ծագման ու անմահության վերաբերյալ անսասան հավատով, այն աստիճան քայքայեցին նրա առողջությունը, որ տեղաճարակ տենդի վարակը դարձավ նրա հանկարծահաս վախճանի պատճառը։ - Արիանոս, «Ալեքսանդրի Անաբասիս»

Ալեքսանդր Մեծի կայսրության բաժանումը

Դիոգենես Սինոպացու հետ հանդիպումից հետո Ալեքսանդրն այցելում է Դելփի սրբատեղի։ Մոտալուտ պատերազմների հավանական ելքը և զանազան կնճռոտ հարցերի պատասխաններն իմանալու նպատակով Ալեքսանդրը դիմում է Դելփիք քաղաքի Ապոլլոնի տաճարի պատգամախոսը՝ Պյութիա քրմուհին, ում Դելփյան պատգամախոս էին անվանում։ Պյութիան գուշակությունից առաջ խմում Էր Կասոտիդա աղբյուրի ջուրը, ծամում դափնու տերև, նստում ոսկյա եռոտանու վրա և որպես Ապոլլոն աստծո կամքի արտահայտիչ, պատրանքների մեջ զանազան ձայներ հանում։ Քրմերն այդ ձայները մեկնում էին մշուշապատ ու երկիմաստ։ Հանդիպելով մեծ արքային՝ քրմերը հրաժարվում են ընդունել նրան, պատճառաբանելով, որ ընտրված օրը գուշակության համար նպատակահարմար չէ։ Սակայն Ալեքսանդրը գտնում է Պյութիա քրմուհուն՝ պահանջելով կանխատեսել իր ճակատագիրը։ Ի պատասխան սրա՝ տաճարականը բացականչում է․ «Որդի՛ս, դու անպարտելի ես»։

Ծանոթագրություններ

Աղբյուրներ

Մեդիա ֆայլեր

Վիքիպահեստ նախագծում կարող եք այս նյութի վերաբերյալ հավելյալ պատկերազարդում գտնել O'micron/Ալեքսանդր Մակեդոնացի կատեգորիայում։

Ալեքսանդր Մակեդոնացի   Կենսագրություն   Պատմություն