Zeventiende iew

zèstiende iew -- zeventiende iew -- achtiende iew

De zeventiende iew vaan de christeleke jaortèlling leep vaan 1601 t/m 1700. Dees iew maak deil oet vaan de Vreugmodernen Tied. De ierste hèlf vaan de iew woort gekinmerk door hel religieus oorloge in Europa, 't gevolg vaan oontwikkelinge in d'n iew daoveur. Aon d'n aandere kant waor 't d'n tied tot in Europa de kunste en wetensjappe ziech hel oontwikkelde (barok) en boe-in de kolonisatie vaan de Nuie Wereld doorgóng. In Nederland kint me dezen tied es de gouwen iew, veural door de zier groete bleuj vaan Nederlandse kuns, wetensjap en militair mach in deen tied.

Groete gebäörtenisse

Kèrkrewien in Jamestown, de ierste geslaogde Ingelse kolonie in Amerika.

Nederlandse en Spaonse oonderhandelere teikene hun deil vaan de Vrei vaan Munster. Sjèlderij vaan Gerard Terborch.

Oonderhandelinge veur de Vrei vaan Karlowitz, die de mach vaan 't Osmaans Riek sterk trökdroong.

Zuug ouch: Tachtegjaoregen Oorlog

1602: Opriechting vaan de V.O.C., die in naom vaan de Rippubliek in Oos-Indië maag handel drieve en oorlog veure.
1603: Keuning Zjaak VI vaan Sjotland weurt ouch keuning vaan Ingeland. De personeel unie zal definitief blieke.
1603: Tokugawa Ieyasu weurt tot shogun beneump. De Tokugawa-dynastie zal Japan twie'nhaven iew regere (zoegeneumden Edotied).
1607: Mèt Jamestown stiech Ingeland zien ierste blievende neerzètting in de Nuie Wereld. De kolonie geit Virginia hete.
1609-1621: Twelfjaoreg bestand in d'n Tachtegjaoregen Oorlog.
1618: De Boheemsen adel kump in opstand tege de keizer vaan 't Heileg Roems Riek; begin Daartegjaoregen Oorlog.
1621: De W.I.C. weurt opgeriech veur de Nederlandsen handel in Amerika. Veurnaamste bronne vaan verdeenste weure de slavehandel en de sokkerbouw.
1624: Stiechting vaan Nui-Nederland, boe-oet ouch Nui-Amsterdam zal voortkoume.
1630: De W.I.C. pak noordelek Brazilië vaan de Portugeze. Nederlands-Brazilië zal tot 1654 blieve bestoon.
1632: Frederik Hendrik vaan Oranje vereuvert achterein Venlo, Remund, Zittert en Mestreech. De lèste stad kump definitief in Staotse han.
1634: De Hollenders pakke Curaçao vaan de Spanjole. 't Eiland kump daomèt definitief oonder Nederlands bestuur.
1641: De Japanse regering wijs 't eilendsje Dejima es handelspos aon de V.O.C. touw. De koumende 200 jaor mage allein de Hollenders mèt Japan handele.
1644: Keizer Chongzhen vaan China pleeg zelfmaord en beïndeg zoe de Mingdynastie. Dao-op woort de minderjaorege Mantsjoe-prins Fulin geïnstalleerd es keizer Shunzhi, de stiechter vaan de Qingdynastie.
1648: De Vrei vaan Munster weurt geslote.
- Spaanje erkint de Rippubliek es soeverein euver de Noordeleke Nederlen. Deze staot trejt daomèt ouch formeel oet 't Heileg Roems Riek.
- Protestantse en kathelieke voorstedomme in 't Riek beslete tot vreizaam coëxistentie.
- 't Zwitsers Eidgenoetsjap stap oet 't Heileg Roems Riek.
1649: Keuning Sjarel I weurt oonthoof. Lord Oliver Cromwell nump es 'Lord Protector' de mach euver.
1652: Jan van Riebeeck stiech de Kaapkolonie, de groondslaag veur 't later Zuid-Afrika.
1656: De V.O.C. vereuvert Colombo en heet daomèt Ceylon vaan de Portugeze gepak.
1660: De monarchie in Ingeland weurt herstèld: Sjarel II kump op d'n troen.
1664: De Ingelse pakke Nui-Nederland. De hoofstad zal later weure umgeduip tot New York.
1667: De Rippubliek pak Suriname vaan Ingeland.
1672: Ingeland, Fraankriek, Kölle en Munster valle de Rippubliek aon (Rampjaor).
1674: De Vrei vaan Nimwege beïndeg d'n oorlog tösse de Rippubliek en zien aonvallers. Fraankriek annexeert e deil vaan Vlaondere.
1683: De Osmaanse Turke belègke Wene veur d'n twiede kier. Ze weure euvertuigend verslage.
1699: Vrei vaan Karlowitz: 't Osmaans Riek moot Kroatië en Hongarije aon de Habsbörgers aofstoon, de Peloponnesus aon Venetië en Azov aon Rusland.

Wetensjap

Oontdèkkingsreize

'ne Replica vaan de *Duyfken*, 't sjeep boemèt in 1606 Australië woort oontdèk.

De groetste oontdèkkinge waore al in de vieftiende en zèstienden iew gedoon, meh de wereldkaart vertuinde nog väöl witte vlekke. Australië woort oontdèk, zoewel bij touwval es in 'n zeuktoch nao 't Zuidland. Oonderwijl verkóste en koloniseerde de Russe Siberië. N.B.: Alle oontdèkkinge zien vaanoet Europees perspecief.

1601: 'n Expeditie oonder Olivier van Noort veurt es ierste Nederlander um de wereld.
1606: 't Sjeep de Duyfken oonder bevel vaan Willem Jansz oontdèk Australië.
1620: De pelsjeger Demid Pjanda oontdèk de Lena.
1632: De Russe stiechte Jakoetsk, daan wiedoet de oosteleke Russische plaots in Siberië.
1638: 'n Expeditie oonder Ivan Moskvitin bereik de Zie vaan Ochotsk. Daomèt is 't de Russe gelök Siberië gans te doortrèkke.
1642: Abel Tasman oontdèk Tasmanië en Nui-Zieland.
1652: De Portugesen aventureer António Raposo Tavares kump bij de Amazone aon. Heer is veer jaor ieder oet São Paulo vertrokke en gans door 't binneland gereis.
1675: D'n Ingelsmaan Anthony de la Roché stik es ierste door 't Zuidpoolfroont.

Natuurwetensjappe

Galileo Galilei, oontdèkker vaan maone bij Jupiter en aonhenger vaan 't heliocentrisch wereldbeeld.

1609: Johannes Kepler publiceert de ierste twie vaan zien drei wètte. De daarde vint heer jaore later; ze weurt in 1619 gepubliceerd.
1610: Galileo Galilei oontdèk veer maone bij Jupiter.
1655: Christiaan Huygens oontdèk Titan, de groetste maon vaan Saturnus.
1676: Anthonie van Leeuwenhoek oontdèk de bacterië. In de veurgoonde en naovolgende jaore deit heer nog väöl mie microbiologische oontdèkkinge.
1687: Isaac Newton bringk de ierste editie vaan Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica oet. Hei-in publiceert heer zien idee vaan de zwuurtekrach, verbint die mèt de Wètte vaan Kepler, en stiech de klassieke mechanica.

Wiskunde

1653: Blaise Pascal formuleert de binomiaol verdeiling.
1684: Gottfried Wilhelm Leibniz publiceert es ierste euver integraol- en differentiaolrekening. Ouch Isaac Newton heel ziech t'rzelfdertied daomèt bezeg.

Minswetensjappe

1625: Hugo de Groot publiceert, in ballingsjap in Fraankriek, zie hoofwerk De jure belli ac pacis.
1647: De Nederlander Marcus Zuerius van Boxhorn sjrijf es ierste euver de Indo-Germaanse taole, die heer Scytisch neump. Zie werk, wat heer tot zienen doed zal voortzètte, is zienen tied wied veuroet.

Filosofie

1637: René Descartes formuleert in Discours de la méthode veur 't iers 't Cartesiaans theorema ('iech dink, dus iech bin').
1670: Spinoza publiceert zie Tractatus theologico-politicus, boe-in heer stèlt tot de Biebel minsewerk moot zien (en gein direkte goddeleke revelatie).

Oetvindinge

1608: telescoop
1619: microscoop
1620: duukboot
1657: slingerklok
1700: piano

Religie

1608: De Ziewse predikant Willem Teellinck riech ziech mèt zie tractaot Philopatris op de rol die 't geluif in 't leve vaan de geluivege moot höbbe. Zien lier is vaan groet belaank veur de Naoder Rifformatie, meh ouch veur 't puritanisme en 't piëtisme, liere die later in respectievelek Groet-Brittannië en Noord-Duitsland opkoume.
1618: In Dordrech begint de Dordtse Synood. Hei-op weurt oonder mie 't remonstrantisme aofgeweze en opdrach gegeve tot de Staotevertaoling.
1633: De Roems-Kathelieke Kèrk dwingk Galileo Galilei aof te zien vaan zien heliocentrische visie.
1637: De Staotevertaoling is veerdeg en weurt gedrök.
1640: Cornelius Jansen zie book Augustinus weurt postuum gepubliceerd; oontstoon vaan 't jansenisme, 'n streng, protestants-echtege lier.
1685: In 't Edik vaan Fontainebleau weurt 't protestantisme in Fraankriek verboje. De Hugenote goon oondergroonds of wieke oet nao Ingeland, de Rippubliek of de Duitse len.

Kunste

1605: Diego Cervantes sjrijf Don Quijote, d'n ierste groete roman.
1607: Claudio Monteverdi sjrijf L'Orfeo, zienen iersten opera.
1626: De Pieterskèrk in Roeme weurt gewijd.
1642: Rembrandt van Rijn sjèldert De Nachwach in opdrach vaan 't Amsterdams stadsbestuur.
1664: Pieter Post bouwt 't Raodhoes vaan Mestreech aof.
1670: Molière zie speul Le Bourgeois gentilhomme geit in premièr, mèt meziek vaan Jean-Baptiste Lully.
1682: Lowie XIV trèk in 't Peleis vaan Versailles. De bouw is daan al jaore bezeg en zal nog tot in de volgenden iew doorgoon.

Sport

Wat veer sport neume bestoont in de zeventienden iew koelek. Sommege speule die v'r noe es groete sporte kinne, woorte toen evels al gedoon.

1611: D'n ierste bekinde cricketmatch tösse twie dörper weurt gespäöld.
1689: D'n Turksen hings Byerley Turk weurt veur 't iers in Britse bronne geneump. Heer is de ajdste vaan de drei oosterse peerd die aon de basis vaan 't Ingels volblood en de Britse peerdsrentraditie stoon.
1697: In Sussex vint 'ne cricketmatch plaots tösse twie èlftalle mèt goodbetaolde speulers.

Persoenelekhede

Lowie XIV, de keuning dee Fraankriek in de zeventienden iew mechteger es oets maakde.

Christiaan Huygens, 'ne väölzijege natuurwetensjapper.

Politici

Wetensjappers en filosofe

Kunstenere

Jaore

Jaore 1600	1601	1602	1603	1604	1605	1606	1607	1608	1609	1610
Jaore 1610	1611	1612	1613	1614	1615	1616	1617	1618	1619	1620
Jaore 1620	1621	1622	1623	1624	1625	1626	1627	1628	1629	1630
Jaore 1630	1631	1632	1633	1634	1635	1636	1637	1638	1639	1640
Jaore 1640	1641	1642	1643	1644	1645	1646	1647	1648	1649	1650
Jaore 1650	1651	1652	1653	1654	1655	1656	1657	1658	1659	1660
Jaore 1660	1661	1662	1663	1664	1665	1666	1667	1668	1669	1670
Jaore 1670	1671	1672	1673	1674	1675	1676	1677	1678	1679	1680
Jaore 1680	1681	1682	1683	1684	1685	1686	1687	1688	1689	1690
Jaore 1690	1691	1692	1693	1694	1695	1696	1697	1698	1699	1700