Indôneziana (vahoaka)
Ny Indôneziana dia ny olom-pirenena na olona teratanin' i Indônezia, na inona na inona fiaviany ara-poko na ny fivavahany. Amin' ny fiteny indôneziana izy ireo dia atao hoe orang Indonesia. Misy foko maherin' ny 1 300 ny ao Indônezia, ka mahatonga azy ho firenena ahitana kolontsaina maro isan-karazany sy fiteny ary finoana ara-pivavahana be dia be. Ny isan' ny mponin' i Indônezia dia 270,2 tapitrisa araka ny fanisana tamin' ny taona 2020. Ny 56 % no mipetraka ao amin' ny nosy Java, nosy be mponina indrindra eran-tany. Indôneziana teratany (navondrona amin' ny anarana hoe "Pribumi" taloha) ny 95 % amin' ny Indôneziana, indrindraindrindra ny taranaky ny Aostrôneziana sy Melaneziana, ka ny Javaney (40 %) sy ny Sondaney (15 %) no maro anisa, raha ny 5 % hafa kosa dia Indôneziana manana razambe avy any ivelany toy ny Indôneziana arabo, ny Indôneziana sinoa, ny Indôneziana indiana ary ny Indô.
Ny mponina
[hanova | hanova ny fango]Tamin' ny taona 2020, ny Indôneziana dia 3,4 % amin' ny fitambaran'ny mponina eran-tany ary i Indônezia no firenena fahefatra be mponina indrindra aorian' i Sina sy i India ary i Etazonia.
Na dia eo aza ny fandaharan' asa fandrindram-pianakaviana izay efa napetraka hatramin' ny taona 1967, nandritra ny folo taona, nifarana tamin' ny 2020, dia 1,1 % ny fitombon' ny mponina ao Indônezia. Amin' izany taha izany, ny mponina ao Indônezia dia vinavinaina hihoatra ny isan' ny mponina any Etazonia ankehitriny ary - raha tsy mitombo ny isan' ny mponina any Etazonia amin' izao fotoana izao - ho lasa fahatelo lehibe indrindra eran-tany aorian' i Sina sy i India amin' ny taona 2043. Efa naverina indray ny fandrindram-pianakaviana izay mifototra amin' ny fandaharan' asa tamin' ny taona 1967 mba tsy haha firenena fahatelo be mponina indrindra eran-tany an' i Indônezia.
Mahatonga an' i Java ho fonenan' ny 56 % amin' ny mponina indôneziana ny mponina miisa 151,6 tapitrisa ao aminy, ary izy no nosy be mponina indrindra eto an-tany. Ny nosy lehibe hafa any Indônezia dia i Sumatra, i Kalimantan, i Sulawesi ary i Ginea Vaovao, izay fonenan' ny 49 %n' ny mponina indôneziana. Misy ihany koa ny nosy kely maro be mponina toa an' i Bali, i Bangka, i Madura, i Nias, i Maluku, ny nosy Sunda Kely, ny nosy Riau sy ny hafa.
Foko
[hanova | hanova ny fango]
Misy foko 1 300 mahery ny any Indônezia. Io isa io no mahatonga an' i Indônezia ho anisan' ny firenena ahitana kolontsaina maro isan-karazany indrindra eran-tany. Avy amin' ny razambe indôneziana tompontany ny 95 % amin' ireo (Pribumi).
Ny vondrom-poko lehibe indrindra any Indônezia dia ny Javaney izay efa ho ny 40 % amin' ny fitambaran' ny mponina ao. Monina ao amin' ny nosy Java ny ankamaroan' ny Javaney fa olona an-tapitrisany no nifindra monina any amin' ny nosy hafa manerana ny vondronosy noho ny fandaharan' asa fifindra-monina any amin' ny nosy tsy nisy olona. Ny Sondaney, izay 15 % amin' ny mponina ao Indônezia, dia foko iray mitambatra fizaran-tany amin' ny Javaney, mipetraka any amin' ny tapany andrefan' i Java ny ankamaroan' ny Sondaney. Ny Maley, ny Batàka, ny Madorey, ny Betaoy ary ny Minangkabao no vondrona lehibe manarakaraka ao amin' ilay firenena. Vondrom-poko maro, indrindra any Kalimantan sy any amin' ny faritany Papua, no tsy misy afa-tsy olona an-jatony. Ao amin' ny fianakaviam-piteny aostrôneziana ny ankamaroan' ny fiteny eo an-toerana, na dia betsaka ihany ny vahoaka mampiasa fiteny ao amin' ny vondrom-piteny papoa, indrindra fa any amin' ny nosy Maluku sy any Ginea Andrefana. Latsaky ny 1 % amin' ny fitambaran' ny mponina indôneziana ny Indôneziana sinoa (Tionghoa) araka ny fanisam-bahoaka tamin' ny taona 2000. Miteny fiteny sinoa isan-karazany, indrindra fa ny fiteny hôkiena sy ny fiteny hakà, ny sasany amin' ireo Indôneziana manam-piaviana sinoa ireo.
Tsy hentitra ny fanasokajiana ny foko ao Indônezia ary amin' ny toe-javatra sasany dia tsy mazava noho ny fifindra-monina sy ny kolontsaina ary ny fiteny; ohatra, mety heverin' ny sasany ho mpikambana ao amin' ny foko javaney ny Ôsingy sy ny Tsirebôney, na izany aza, ny sasany kosa milaza fa foko samy hafa izy ireo satria samy manana ny fiteniny manokana. Mitovy amin' izany ihany koa ny Badoy izay tena zana-pokon' ny Sondaney nefa indraindray heverina ho foko misaraka. Ohatra iray amin' ny foko mifangaro ny Betaoy, tsy avy amin' ny fanambadian' ny olona samy hafa ao Indônezia ihany fa avy any ivelany ihany koa toa ny Arabo sy ny Sinoa ary ny Indiana mpifindra monina hatramin' ny andron' i Batavia faha fanjanahantany (Jakarta).
Fiteny
[hanova | hanova ny fango]Ny fiteny indôneziana no fiteny ôfisialin' i Indônezia. Karazana fiteny malay nampanarahim-penitra izy io. Anisan' ny fiteny aostrôneziana izay nampiasaina ho lingua franca ao amin' ny Vondronosy Indôneziana nandritra ny taonjato maro io fiteny io. Miteny ny iray amin' ny fiteny teratany maherin' ny 700 koa ny ankamaroan' ny Indôneziana.
Ny ankamaroan' ny Indôneziana, ankoatry ny fitenenana ny fitenim-pirenena, dia mampiasa fitenim-paritra hafa (ohatra ny fiteny javaney, ny fiteny sondaney sy ny hafa), izay matetika ampiasaina ao an-trano sy eo amin' ny fiarahamonina eny ifotony. Atao amin' ny fiteny indôneziana ny ankamaroan' ny fampianarana ara-dalàna, ary saika ny haino aman-jerim-pirenena sy ny endri-pifandraisana hafa rehetra. Any Timor Atsinanana, izay faritany indôneziana nanomboka tamin' ny taona 1975 ka hatramin' ny 1999 dia eken' ny lalàmpanorenana ho anisan' ny fiteny roa enti-miasa ny fiteny indôneziana (ny iray hafa dia fiteny anglisy), miaraka amin' ny fiteny tetoma sy ny fiteny pôrtogey izay fiteny ôfisialy.
Fivavahana
[hanova | hanova ny fango]
Fanjakana laîka i Indônezia araka ny lalàmpanorenana sy ny foto-pitsipika voalohany ao amin' ny fototra filôzôfika indôneziana, atao hoe Pancasila, dia ny "finoana an' Andriamanitra tokana". Fivavahana maro samihafa no hita ao amin' ilay firenena, ary manan-danja tokoa ny fiantraikan' izy ireo miaraka eo amin' ny fiainana ara-pôlitika sy ara-toekarena ary ara-kolontsaina ao amin' io firenena io. Miantoka ny fahalalahan' ny fivavahana ny lalàmpanorenan' i Indônezia. Ny fivavahana ôfisialy enina ihany anefa no eken' ny fanjakana (silamo, prôtestantisma, katôlisisma, hindoisma, bodisma ary kônfosianisma). Misy fivavahana tsy ôfisialy miisa 245 eo ho eo ao Indônezia. Ny lalàna indôneziana dia mandidy ny olom-pirenena indôneziana tsirairay hanana kara-panondro izay anondroan' io olona io ny iray amin' ireo fivavahana enina ireo, na dia azon' ny olom-pirenena atao aza ny mameno amin' ny teny hoe "mpino" ao amin' io faritry ny kara-panondro io raha toa ka manaraka fivavahana hafa ankoatr' ireo fivavahana enina ireo ilay olona na mamela an' io faritra io ho banga. Tsy manaiky ny agnôstisma sy ny ateisma (tsy finoana an' Andriamanitra) i Indônezia, ary melohin' ny lalàna ny fitenenan-dratsy an' Andriamanitra (blasfemia). Manana mpino silamo be indrindra eran-tany i Indônezia tamin' ny fanisam-bahoaka indôneziana natao tamin' ny taona 2018, ka ny 86,7 % amin' ny Indôneziana dia nilaza fa Mozilmana (Sonita ny 99 %, Siita ny 1 %, Ahmady ny 0,2 %), 7,6 % ny Prôtestanta, 3,12 % ny Katôlika, 1,74 % ny Hindo, 0,77 % ny Bodista, 0,03 % ny Kônfosiana, ary 0,04 % ny manaraka fivavahana hafa na tsy manana fivavahana.
Nanana anjara toerana lehibe teo amin' ny fifandraisan' ny foko, na tsara na ratsy, ny fitarihana ara-pôlitika indôneziana, amin' ny fampiroboroboana ny fifanajana amin' ny alalan' ny fanamafisana ny Pancasila nefa koa amin' ny fampiroboroboana ny fandaharan' asam-pifindra-monina, izay niteraka disadisa maro tany amin' ny tapany atsinanan' ilay firenena.