Philippi
Philippi jew Filippi (pronunzja: /fɪˈlɪpaɪ, ˈfɪləˌpaɪ/; bil-Grieg: Φίλιπποι, Phílippoi) kienet belt Griega ewlenija fil-Majjistral tal-gżira ta' Thasos fil-qrib. L-isem oriġinali tagħha kien Crenides (bil-Grieg: Κρηνῖδες, Krēnĩdes li tfisser "Funtani")[1] wara li ġiet stabbilita mill-kolonjalisti ta' Thasos fit-360/359 Q.K. Il-belt ingħatat l-isem attwali minn Filippu II tal-Maċedonja fit-356 Q.K. u ġiet abbandunata fis-seklu 14 wara l-ħakma tal-Ottomani. Il-villaġġ attwali ta' Filippoi jinsab qrib il-fdalijiet tal-belt antika u huwa parti mir-reġjun tal-Lvant tal-Maċedonja u tat-Traċja f'Kavala, il-Greċja. Is-sit arkeoloġiku tniżżel bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-2016 minħabba l-arkitettura Rumana eċċezzjonali tiegħu, il-konfigurazzjoni urbana tiegħu bħala riflessjoni iżgħar ta' Ruma stess, u l-importanza tiegħu fil-Kristjaneżmu bikri.[2]
Storja
[immodifika | immodifika s-sors]Stabbiliment
[immodifika | immodifika s-sors]
Il-kolonjalisti ta' Thasos stabbilew insedjament fi Crenides fit-Traċja fit-360/359 Q.K. qrib id-daħla tal-Baħar Eġew taħt il-Muntanja ta' Orbelos, issa magħrufa bħala l-Muntanja ta' Lekani, madwar 13-il kilometru (8.1 mili) fil-Majjistral ta' Kavalla, fil-fruntiera tat-Tramuntana tal-art bassasa li fi żmien il-qedem kienet tiksi l-pjanura kollha u b'hekk kienet tisseparaha mill-Għoljiet ta' Pangaion fin-Nofsinhar. Fit-356 Q.K., ir-Re Filippu II tal-Maċedonja ħakem il-belt u semmiha Philippi.
Il-ħakkiema mill-Maċedonja kellhom l-għan li jaħtfu l-kontroll tal-minjieri tad-deheb fil-qrib u li jistabbilixxu gwarniġjon f'punt strateġiku: is-sit kien jikkontrolla r-rotta bejn Amphipolis u Neapolis, li kienet parti mir-rotta rjali l-kbira mil-Lvant għall-Punent tul il-Maċedonja, li r-Repubblika Rumana għamlet rikostruzzjoni tagħha fis-seklu 2 Q.K. bħala parti mill-Via Egnatia. Filippu II saħħaħ il-belt b'fortifikazzjonijiet importanti, li parzjalment imblukkaw il-passaġġ bejn l-art bassasa u l-Muntanja ta' Orbelos, u bagħat lill-kolonjalisti biex jokkupawha. Filippu ordna li jsir drenaġġ parzjali tal-art bassasa, skont attestazzjoni tal-kittieb Theophrastus (li twieled għall-ħabta tat-371 – li miet għall-ħabta tal-287 Q.K.). Philippi ppreservat l-awtonomija tagħha fi ħdan ir-renju tal-Maċedonja u kellha l-istituzzjonijiet politiċi tagħha stess (l-Assembla tad-demos). L-iskoperta ta' minjieri ġodda tad-deheb qrib il-belt, f'Asyla, tat kontribut kbir għall-ġid tar-renju u Filippu stabbilixxa zekka hemmhekk. Il-belt saret integrata għalkollox fir-renju matul l-aħħar snin tar-renju (mill-221 sal-179 Q.K.) ta' Filippu V tal-Maċedonja jew tar-renju ta' Perseus tal-Maċedonja.[3]
Meta r-Rumani qerdu d-dinastija Antigonida tal-Maċedonja fit-Tielet Gwerra tal-Maċedonja (168 Q.K.), huma qasmu r-renju f'erba' stati separati (merides). Amphipolis (minflok Philippi) saret il-belt kapitali tal-istat tal-Lvant tal-Maċedonja.[4]
Mhu magħruf kważi xejn dwar il-belt f'dan il-perjodu, iżda l-fdalijiet arkeoloġiċi jinkludu s-swar, it-teatru Grieg, il-pedamenti ta' dar taħt il-forum Ruman u tempju żgħir iddedikat għall-qima ta' eroj. Dan il-monument li jkopri l-qabar ta' ċertu Exekestos, x'aktarx li jinsab fl-agora u huwa ddedikat lil κτίστης (ktístēs), l-eroj tal-istabbiliment tal-belt.
Żmien ir-Rumani
[immodifika | immodifika s-sors]
Il-belt terġa' tissemma fis-sorsi matul il-gwerra ċivili tal-Liberaturi (43–42 Q.K.) wara l-qtil ta' Ġulju Ċesri fl-44 Q.K. Il-werrieta ta' Ċesri Marku Antonju u Ottavjanu ffaċċjaw il-qawwiet tal-qattiela Marcus Junius Brutus u Gaius Cassius Longinus fil-Battalja ta' Philippi fuq il-pjanura fil-Punent tal-belt f'Ottubru 42 Q.K. Marku Antonju u Ottavjanu rebħu din il-battalja kontra l-partiġjani tar-Repubblika. Huma ħelsu wħud mis-suldati veterani tagħhom, x'aktarx mil-Leġjun XXVIII, biex jikkolonizzaw il-belt, li ġiet stabbilita mill-ġdid bħala l-Colonia Victrix Philippensium. Mit-30 Q.K., Ottavjanu stabbilixxa l-kontroll tal-istat Ruman, u sar l-Imperatur Ruman mis-27 Q.K. Huwa organizza l-kolonja mill-ġdid u stabbilixxa iktar insedjaturi hemmhekk, flimkien ma' veterani (x'aktarx mill-Gwardja Pretorjana) u Taljani oħra. Il-belt ingħatat l-isem ta' Colonia Iulia Philippensis, u mbagħad ta' Colonia Augusta Iulia Philippensis wara Jannar 27 Q.K., meta Ottavjanu ngħata t-titlu ta' Awgustu mis-Senat Ruman.
Wara din it-tieni tismija, u x'aktarx wara l-ewwel waħda, it-territorju ta' Philippi ġie "ċenturjat" (jiġifieri maqsum f'irqajja' kwadri) u tqassam bejn il-kolonjalisti. Il-belt żammet is-swar tal-Maċedonja tagħha, u l-pjanta ġenerali tagħha ġiet immodifikata parzjalment biss permezz tal-kostruzzjoni ta' forum, ftit lejn il-Lvant tal-agora Griega. Kienet qisha "minjatura ta' Ruma", taħt id-dritt muniċipali ta' Ruma, u kienet immexxija minn żewġ uffiċjali militari, id-duumviri, li nħatru direttament minn Ruma, b'mod simili għall-kolonji Rumani.
Il-kolonja rrikonoxxiet id-dipendenza tagħha fuq il-minjieri li tawha l-pożizzjoni privileġġata tul il-Via Egnatia. Bosta monumenti jixhdu l-ġid partikolarment imponenti li kellha meta wieħed iqis id-daqs ċkejken taż-żona urbana: il-forum, stabbilit fuq żewġ terrazzi fuq iż-żewġ naħat tat-triq prinċipali, inbena f'diversi fażijiet bejn ir-renji tal-Imperaturi Claudius (41–54 Q.K.) u Antoninus Pius (138–161), u t-teatru ġie mkabbar u mwessa' biex jospita l-logħob Ruman. Abbundanza ta' kitbiet imnaqqxa bil-Latin tixhed il-prosperità tal-belt.
Żmien Kristjan Bikri
[immodifika | immodifika s-sors]It-Testment il-Ġdid tal-Bibbja jirrakkonta żjara lejn il-belt mill-appostlu Pawlu matul it-tieni vjaġġ missjunarju tiegħu (x'aktarx fid-49 jew fil-50 W.K.).[5] Abbażi tal-Atti tal-Appostli[6] u l-ittra lill-Filippini,[7] il-Kristjani bikrin ikkonkludew li Pawlu kien stabbilixxa l-komunità tagħhom. Akkumpanjat minn Silas, minn Timotju u x'aktarx minn Luqa (l-awtur tal-Atti tal-Appostli), huwa maħsub li Pawlu pprietka għall-ewwel darba f'territorju Ewropew f'Philippi,[8] u wassal għall-konverżjoni u għall-magħmudija tal-merkant vjola, Lidja ta' Thyatira. Skont it-Testment il-Ġdid, Pawlu żar il-belt darbtejn oħra, fis-56 u fis-57 W.K. L-Epistola lill-Filippini tmur lura għall-ħabta tal-61–62 u ġeneralment huwa maħsub li turi l-effetti immedjati tat-tagħlim ta' Pawlu.
L-iżvilupp tal-Kristjaneżmu f'Philippi ġie indikat permezz ta' ittra minn Polikarpju ta' Smyrna indirizzata lill-komunità ta' Philippi għall-ħabta tal-160 W.K. u minn kitbiet imnaqqxa fuq il-lapidi.
L-ewwel knisja deskritta fil-belt hija binja żgħira li x'aktarx oriġinarjament kienet dar żgħira għat-talb. Din il-Bażilika ta' Pawlu, li ġiet identifikata permezz ta' kitba fil-mużajk tal-art, tmur lura għall-ħabta tat-343 meta ssemmiet mill-Isqof Porfirju, li attenda li l-Kunsill ta' Serdika dik is-sena stess.
Minkejja li Philippi kellha waħda mill-eqdem kongregazzjonijiet fl-Ewropa, attestazzjoni ta' veskovat saret biss lejn is-seklu 4.
Il-prosperità tal-belt fis-sekli 5 u 6 ġiet attribwita lil Pawlu u t-tagħlim tiegħu. Bħal fi bliet oħra, bosta binjiet ekkleżjastiċi ġodda nbnew f'dak iż-żmien. Seba' knejjes differenti nbnew f'Philippi bejn nofs is-seklu 4 u tmiem is-seklu 6, u wħud minnhom kienu jħaqquha bħala daqs u tiżjin mal-isbaħ binjiet f'Tessaloniki, jew ma' dawk ta' Kostantinopli. Ir-rabta tal-pjanta u tat-tiżjin arkitettoniku tal-Bażilika B mal-Hagia Sophia u ma' Sant'Irene f'Kostantinopli, wasslet biex din il-knisja jkollha post privileġġat fl-istorja tal-arti Kristjana bikrija. Il-kumpless tal-katidral li ħa post il-Bażilika ta' Pawlu fi tmiem is-seklu 5, u li nbena madwar knisja ottagonali, kien iħaqqaqha wkoll mal-knejjes ta' Kostantinopli.
Fl-istess żmien, l-Imperu reġa' bena l-fortifikazzjonijiet tal-belt sabiex jiddefendiha aħjar min-nuqqas ta' stabbiltà li dejjem kienet qed tiżdied fil-Balkani. Fl-473 it-truppi Ostrogotiċi ta' Teodoriku Strabo assedjaw il-belt; għalkemm ma rnexxielhomx jeħduha, taw in-nar lill-villaġġi tal-madwar.
Diġà mdgħajfa mill-invażjonijiet Slavi fl-aħħar tas-seklu 6 – li qerdu l-ekonomija agrarja tal-Maċedonja – u x'aktarx anke mill-Pesta ta' Ġustinjanu fil-547, il-belt inqerdet kważi għalkollox minn terremot għall-ħabta tas-619, u qatt ma rkuprat minnu. Kien hemm ftit attività hemmhekk fis-seklu 7, iżda l-belt saret ftit iktar minn villaġġ.
L-Imperu Biżantin x'aktarx li żamm gwarniġjon hemmhekk, iżda fit-838 il-Bulgari taħt il-kavhan Isbul ħadu l-belt u ċċelebraw ir-rebħa tagħhom b'kitba monumentali fuq l-istilobat fil-Bażilika B, li issa jinsab parzjalment fi stat ta' fdalijiet. Is-sit ta' Philippi tant kien importanti strateġikament li l-Biżantini ppruvaw jerġgħu jaħtfuha għall-ħabta tat-850. Diversi siġilli ta' uffiċjali ċivili u ta' uffiċjali Biżantini oħra, li jmorru lura għall-ewwel nofs tas-seklu 9, juru li kien hemm il-preżenza tal-armati Biżantini fil-belt.
Għall-ħabta tad-969, l-Imperatur Nicephorus II Phocas reġa' bena l-fortifikazzjonijiet fuq l-akropoli u f'parti mill-belt. Gradwalment dawn għenu biex idgħajfu s-setgħa tal-Bulgari u biex isaħħu l-preżenza Biżantina fl-inħawi. Fl-1077 l-Isqof Basil Kartzimopoulos reġa' bena parti mis-sistemi tad-difiża fi ħdan il-belt. Il-belt reġgħet bdiet tiffjorixxi għal darb'oħra, kif iddokumentat mill-ġeografu Għarbi Al Idrisi, li jsemmi li kienet ċentru kummerċjali u tal-produzzjoni tal-inbid għall-ħabta tal-1150.
Wara okkupazzjoni qasira mill-Franki wara r-Raba' Kruċjata u l-ħakma ta' Kostantinopli fl-1204, il-belt inħatfet mis-Serbi. Minkejja dan, baqgħet fortifikazzjoni notevoli tul ir-rotta antika tal-Via Egnatia; fl-1354, eredi potenzjali tat-tron Biżantin, Matthew Cantacuzenus, inħataf hemmhekk mis-Serbi.
Il-belt ġiet abbandunata f'data mhux magħrufa. Meta l-vjaġġatur Franċiż Pierre Belon żar l-inħawi fis-snin 40 tas-seklu 16, ma kien għad fadal xejn għajr fdalijiet, li ntużaw mit-Torok bħala barriera. Isem il-belt inżamm – l-ewwel bħala isem villaġġ Tork fil-pjanura fil-qrib, Philibedjik (Filibecik, "Filibe Żgħir" bit-Tork), li mbagħad għeb, u mbagħad bħala isem villaġġ Grieg fil-muntanji.
Skavi arkeoloġiċi
[immodifika | immodifika s-sors]
Għalkemm is-sit jissemma fil-qosor minn xi vjaġġaturi bikrin, l-ewwel deskrizzjoni arkeoloġika moderna, ibbażata fuq żjara fl-1856, ġiet ippubblikata fl-1860 minn Georges Perrot.[9] Din ġiet segwita minn investigazzjonijiet iktar estensivi tal-Missjoni Arkeoloġika Franċiża tal-Maċedonja fl-1861, immexxijin mill-arkeologu Léon Heuzey u mill-arkitett Honoré Daumet.[10] L-iskavi mill-École française d'Athènes bdew fis-sajf tal-1914, iġġeddu fl-1920 wara interruzzjoni minħabba l-Ewwel Gwerra Dinjija, u komplew sal-1937.[11] Matul dan iż-żmien it-teatru Grieg, il-forum, il-Bażiliki A u B, il-banjijiet, u s-swar ġew skavati. Wara t-Tieni Gwerra Dinjija, l-arkeologi Griegi reġgħu lura fis-sit. Mill-1958 sal-1978, is-Soċjetà Arkeoloġika ta' Ateni, segwita mis-Servizz Arkeoloġiku Grieg u mill-Università ta' Tessaloniki, żvelaw il-kwartier tal-isqof u l-knisja ottagonali, residenzi privati kbar, bażilika ġdida ħdejn il-mużew, u tnejn oħra fin-nekropoli fil-Lvant tal-belt.
Referenzi
[immodifika | immodifika s-sors]- ^ "1911 Encyclopædia Britannica/Philippi - Wikisource, the free online library". en.wikisource.org (bl-Ingliż). Miġbur 2024-04-22.
- ^ Centre, UNESCO World Heritage. "Archaeological Site of Philippi". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2024-04-22.
- ^ Hatzopoulos, Miltiade (1993). "Décret pour un bienfaiteur de la cité de Philippes". Bulletin de correspondance hellénique (bil-Franċiż). 117: 315–326.
- ^ "Philippi - Smart Travel". Philippi - Smart Travel. Miġbur 2024-04-22.
- ^ Atti 16:9–10.
- ^ Atti 16:12.
- ^ Filippini 1:1.
- ^ Atti 16:12–40.
- ^ Perrot, Georges (1860). "Daton, Néopolis, les ruines de Philippes". Revue archéologique. 1860: 45–52, 67–77.
- ^ Heuzey, Léon; Daumet, Honoré (1876). Mission Archéologique de Macédoine. Paris: Didot. pp. 1–124.
- ^ Collart, Paul (1937). Philippes, ville de Macédoine, depuis ses origines jusqu'à la fin de l'époque romaine. Paris: Boccard. pp. 25–36.