Artikulatschoonsstied
1. Exo-labial, 2. Endo-labial, 3. Dental, 4. Alveolar, 5. Post-alveolar, 6. Pre-palatal, 7. Palatal, 8. Velar, 9. Uvular, 10. Pharyngeal, 11. Glottal, 12. Epiglottal, 13. Radikal, 14. Postero-dorsal, 15. Antero-dorsal, 16. Laminal, 17. Apical, 18. Sub-apical
In’r artikulatorisken Phonetik is de Artikulatschoonsstied (Artikulatschoonssteed), auk Artikulatschoonstelle , de Punkt wo de aktive Artikulater (faken de Tunge), dür dat Anrögen van’n passiven Artikulater (de Artikulatschoonstied), de Luftstroom iut den Lungen an’n Vörankumen hinnert oder auk gans up höllt, un so eun Konsonant vörbringt.
To de Artikulatschoonsstied seggt man auk dat’t eun passiven Artikulater is. Os de aktive Artikulater betekent man de Artikulatschoonsorganen
Dür de Artikulatschoonsstied, de Artikulatschoonsmaneer, de Artikulationsorgan un of dor dat Phoon niu stimmhebbend is oder nich, kann man eunen Konsonanten in eunen iutreckend Mote bestemmen un defineern.
Phone met de sülvigen Artikulatschoonsstied, os to’n Exempel [p] un [m] , nöömt man homorgaansk oder homorgan.
De Artkulatschoonsstieden
Passive Artikulaters
De passiven Artikulatschoonsstieden sind de nich röögboren Stellen wo dür eun Anrögen de Konsonanten tuigt werrt. Düsse Stieden köönt ollerwegens van den Nebben (Lippen), den Tähn, de Böhn bet to de Strott un den Strottenhöövd sien. Düsse Stellen geuht in euns ineunanner övert un dor sind nich so rechte Snoten iuttomaken sind. To’n Bispill gifft’t männje Sproken, os Fransk oder Spaansk, wo de Tunge eun derbe grauten Deul van de böveren Tähne un auk de gansen Alveolen anröögt, un man de Konsonanten in düssen Spraken dorümme auk os denti-alveolar betekent. Liekers man maakt man eunen Unnerscheud twisken düssen Stieden, as de passiven Artikulaters:
- Eun Labial tuigt man man mit de böveren Nebben. Bi eunen bilabialen Liut werrt de Luftstrom dür beude Nebben unner broken.
- Beispiele: Labial: de Plosive [b] und [p] in’n Plattduitsken; Bilabial: [β] in eun poor plattduitksen Dialekten de v/b -Liut twisken tweu Vokalen, in’n Austwestfölsken auk bi de Hiattilgen "biwwen" [bɪβn̩] (buen)
- Eun Dental werrt tuigt dür en Hinnern van’r Tange an’n Tähnen (lat. dentes).
- Eunen Alveolar tuigt man böveren Riege van’n Alveolen, wat de Damm achter den Tähnen is.
- Eeunen Postalveolar werrt dür eun Hinnern achter den Alveolen billt (lat. "post" achtern)
- Bispille: [ʃ] (sch) os in den meusten plattduitsken Dialekten un as auk in’n Haugduitksen, man nich os in’n Mönsterländsken, dor is da [sχ].
- Eunen Prä-Palatal werrt vör dür eun Hinnern van’r Tungen vör de Böhn vörbracht. Dor siuert faken retroflexe Phone, os in’n Hindi, bi riut.
- Eun Palatal werrt an’n vörderen Deel van’n Böhn, den harten Böhn, billt.
- Bispille: dat [j, [ʝ] oder dat [ç] (de ch-Liut no hellen Vokalen) in’n Plattduitsken
- Eun Velar tuigt man an Böhnsail (lat. velum palatinum), auk sachten oder weken Böhn nöömt.
- Eun Uvular werrt an den Hiuk billt Beteiligung des Gaumenzäpfchens (lat. uvula) gebildet.
- Eun Pharyngal werrt in’n Strott (lat.Pharynx) billt.
- Bispille: [ʕ] un [ħ], in’r Araabsken Sproke.
- Eun Epiglottal tuigt man dür eun Hinnern van’n Luftstroom an’r Strottklappe (auk Kehlklappe) (lat. Epiglottis) billt.
- Beispiele: [ʢ] und [ʡ]
- Eun Glottal werrrt dür de Stimmritz (de Glottis) billt.
Aktive Artikulaters
De aktiven Artikulaters sind de Deule in’n Mund un Hals, de röögsamer sind os de fasten passiven Artikulaters. Dat sind meest de Tunge un de Nebben. Anster os de passiven Artikulaters, de in eunen Kontinuum ineunanner över löppt, gifft et fiev aparte aktive Arikulaters: De Nebben (labiale Konsonanten), de röögsame Top van’r Tungen(koronale Konsonanten: laminal, apical, un subapical), de Böversiede van’r Tungen, auk de Tungenrüggen nöömt (dorsale Konsonanten), de Tungen öhre Wortel tohaupe mit de Strottklappe (pharyngeale oder radikale Konsonanten) un de Stimmritz (glottale Konsonanten). Blaut bi de Unnerdeulen van den verschlen koroanlen Artikulatschonen os laminal, apical un subapical sind de Snoten auk nich gans akroot iut tomaken, so dat auk düsse in eunnnaer över löppt.
Koartikulatschoon
In veulen Sproken gift’t Phone, wo de Luftstoom iut den Lungen toglieks an tweu Stieden an’n Vörankumen hinnert werrt. Eun Bispill dorför is dat [w], os in’n engelsken Woord water [ˈwɑɾɚ] (AE) oder [ˈwɔːtʰə] (BE) vörkümmt. Bi düssen Phoon hinnert de Nebben den Luftstrom un boven up röögt de Tuge dat Böhnsail an. Dorümme is dat eun labio-velaren Liut.
Van den koartikuleerten Konsonanten sind de labio-velaren de eunzigen, de eun recht grauten Tahl van Sproken finnt. Plosive os [k͡p], [ɡ͡b] finnt man faken in den Sproken in West- un Zentralafrika. Eun beten rarer, man liekers auk in veulen afrikaansken Sproken to finnen is dat Phoon [ŋ͡m]. Annere Kombinatschoonen sind unbannig selten un raar un extisteert blaut in eun gans poor Sproken up’r Werlt. To’n Bispill is Yele Sproke in Papua-Nüjjguinea de eunzige Sproke, wo man de labio-alveolar Plosive [t͡p], [d͡b] un den labio-aveolar Nasal n͡m], os Phoneme in gifft. In’r Somali Sproke gifft’t up to eunen raren uvular–epiglottalen Polsiv [q͡ʡ].
Kük auk bi
Litaratiur
- PeterLadefoged, Blackwell, Oxford: Vowels and Consonants: An Introduction to the Sounds of Languages, 2001 ISBN=1405124598 (engelsk)
- Peter Ladefoged: Elements of Acoustic Phonetics; University of Chicago Press, Chicago, 1996 ISBN=0226467643 (engelsk)
- Peter Ladefoged un Ian Maddieson: The Sounds of the World's Languages; Blackwell Publishing, Oxford,1996 ISBN=0631198156 (engelsk)
- Jörg Mayer: Einführung in die Phonetik,Ms, Potsdam, 2005 (duitsk)
- Bernd Pompino-Marschall, Einführung in die Phonetik,Walter de Gruyter; Berlin, New York, 2003 ISBN=3110180200 (haugduitsk)
- Henning Reetz, 2001: Artikulatorische und akustische Phonetik, Wissenschaftlicher Verlag Trier, Trier ISBN=3110180200 (haugduitsk)