Epistemologia

L’epistemologia es la disciplina qu'estúdia l'istòria, lu metòdes e lu principis dei sciéncias e de la conoissença scientifica en general. Totun, es un tèrme polisemic car l'epistemologia cuèrbe d'apròchis fòrça diferents que depèndon dau sieu objècte d'estudi (una sciéncia ò un ensemble de sciéncias), dau sieu objectiu (estudi de l'evolucion, dei valors, etc.) e de la sieua portada scientifica e filosofica. Ensinda, se l'epistemologia èra a l'origina mai que mai l'estudi de l'istòria dei sciéncias, a fòrça evoluït per venir una branca de la filosofia ò, principalament dins lu país anglosaxons, una teoria de la conoissença.

Istòria dau mòt e definicions

Etimologia e evolucion dau mòt

Lo tèrme « epistemologia » vèn dau grèc ancian ἐπιστήμη/epistếmê (« conoissença, capacitat de faire, art, abiletat, competéncia professionala, sciéncia ») e λόγος/lógos (« discors »). Epistemologia pòu donc èstre literalament traduch per l'expression discors sus la sciéncia. Es un neologisme apareissut en lo 1847 dins un article anonime consacrat a l'escrivan alemand Jean Paul (1763-1825). Èra probablament destinat a tradurre lo mòt alemand Wissenschaftslehre (« doctrina de la sciéncia ») que designava un trabalh filosofic de Johann Gottlieb Fichte (1762-1814). Un roman de Jean Paul, Titan, citava aqueu trabalh, cen qu'explica aqueu besonh de traduccion.

En lo 1901, Bertrand Russell (1872-1970) utilizèt lo mòt epistemologia dins un obratge intitulat Ensage sus lu fondaments de la geometria. Li donèt lo sens d'analisi rigorosa dei discors scientifics per examinar lu mòdes de rasonament e descriure li sieui estructuras formali. Lo tèrme passèt en francés (pi, en occitan) per lo mejan d'una correspondància entre Russell e lo matematician Louis Couturat (1858-1914). Totun, coma Couturat avia un mestritge limitat de l'anglés, donèt una definicion erronea de l'epistemologia coma una teoria de la conoissença fondada sus l'estudi critic dei sciéncias. Aquò es a l'origina de la vision de l'epistemologia coma estudi de l'istòria dei sciéncias, fòrça influenta dins l'espaci francofòne (e donc en Occitània).

Definicions de l'epistemologia

En Occitània, li a mai d'una definicion de l'epistemologia. Dins lo sens anglosaxon, es una teoria de la conoissença que lo sieu objectiu es l'estudi de la natura de la conoissença e de la sieua relacion emb lo monde. Dins aquela vision, l'epistemologia pòu s'aplicar a d'objèctes non scientifics. Un sens vesin, mas pus reduch, es aqueu de filosofia dei sciéncias. Dins aqueu cas, l'epistemologia estúdia unicament d'objèctes scientificas. Totun, s'interèssa a d'elements similars coma lo metòde scientific, li formas logiqui, lu mòdes d'inferéncia, lu principis fondamentals, etc. per determinar li sieuis originas, valors e portadas. Enfin, mai que mai en França, l'epistemologia es vista coma l'istòria dei sciéncias.

De definicions son estadi prepausadi per conciliar aqueli visions diferenti. Totun, non aguèron un succès important e li definicions diferenti coexistísson generalament sensa problema important.

Istòria de l'epistemologia

L'aparicion dei basas dau metòde scientific

Immanuel Kant (1724-1804), sovent presentat coma lo fondator de l'epistemologia.

De filosòfes grècs si questionèron sus la natura dau saber tre l'Antiquitat. Lo pus important es probablament Parmenides d'Elèa († sègle V avC) que presentèt de règlas d'epistemologia dins la primiera partida dau sieu Poema. Totun, aqueli premícias foguèron gaire desvolopadi fins a l'aparicion dau metòde scientific. Aqueu metòde es lo resultat de la convergéncia entre lo racionalisme cartesian e l'empirisme. Desvolopat per Descartes e Leibniz, lo racionalisme es una teoria de la conoissença fondada sus l'intellècte. L'experimentacion li es unicament utilizada per validar ò refutar una ipotèsi. L'empirisme, promogut per Bacon, Locke ò Berkeley, postula lo contrari. Per eu, la conoissença vèn de l'experiéncia e es necessari d'amassar d'informacions, d'observacions e de fachs mesurables per n'extraire una lèi. Totun, l'oposicion entre li doi visions non èra totala. Tre lo començament dau sègle XVII, Francis Bacon suggerissèt ensinda de conciliar pensada racionala e experimentacion per tornar fondar li sciéncias.

Immanuel Kant (1724-1804) afinèt lo quadre eissit de l'empirisme e dau racionalisme. Segon eu, l'origina de la conoissença si situa dins lo subjècte e non dins la realitat. Ensinda, la conoissença comença unicament emb l'experiéncia. De mai, la natura vertadiera de l'objècte demòra desconoissuda car l'experiéncia permet d'observar solament lu fenomènes. Aquela vision marquèt prefondament l'istòria dei sciéncias e Kant es sovent considerat coma lo fondator de l'epistemologia.

Lu desvolopaments dau sègle XIX

L'idealisme alemand e li sciéncias de l'esperit

Durant la primiera partida dau sègle XIX, lu filosòfes foguèron lo motor principau de l'estudi dei sciéncias. Schelling (1775-1854) e Hegel (1770-1831) prepausèron un sistematizacion dei sciéncias qu'es expausada dins l'Enciclopèdia dei sciéncias filosofiqui publicada en 1817 per lo segond. Aquò permetèt la formacion d'una « sciéncia de l'esperit ». Totun, per lu filosòfes inspirats per lo romantisme, lo sistèma enciclopedic d'Hegel non permetiá de comprendre la natura dei sciéncias.

Wilhelm Dilthey (1833-1911) es probablament la figura pus importanta d'aqueu corrent. Per començar, repilhèt l'oposicion aristoteliciana entre la « sciéncia » e « l'istòria » e sotalinhèt li diferéncias entre li doi disciplinas. D'efècte, segon eu, a causa de la singularitat dei eveniments istorics, l'istòria èra dirigida per de concèptes diferents dei concèptes determinant l'organizacion dei sciéncias. De mai, lo comportament uman, expression d'una individualitat unica e situada dins l'istòria, devia èsser comprés e non explicat coma lu fenomènes observats dins la natura. Dilthey opausèt ensinda li sciéncias dau « comprendre » e li sciéncias de « l'explicar ». Aqueu dualisme aguèt una influéncia prefonda sus la filosofia alemanda que foguèt repilhat per Heidegger e Gadamer.

Lo positivisme francés

Auguste Comte (1798-1857), paire dau positivisme.

En França, totjorn durant la premiera mitat dau sègle XIX, lo filosòfe francés Auguste Comte (1798-1857) desvolopèt una vision dei sciéncias qu'es generalament qualificada de « positivisme ». Definissèt tres estats istorics correspondent a un esperit diferent de l'èstre uman :

• dins l'estat teologic, l'esperit uman cèrca d'explicar lu fenomènes naturals per d'agents sobrenaturals.
• dins l'estat metafisic, l'explicacion es fondada sus de fòrças naturali encara personificadi.
• dins l'estat positiu, l'esperit non cèrca d'explicar lu fenomènes per li sieui cauas, mas s'edifica sus de fachs constatables e mesurables.

Lo positivisme insistisse sus la qualitat predictiva dei sciéncias, sus la cèrca dei cauas e sus la necessitat de l'accion. L'engenharia li es vista coma la « man » dei sciéncias. Coma l'òbra de Dilthey, aquela vision aguèt una influéncia importanta sus lo desvolopament ulterior de la filosofia dei sciéncias.

La filosofia contemporanea

Despí lo començament dau sègle XX, mai d'una teoria novèla de l'epistemologia es estada prepausada per de filosòfes coma Moritz Schlick (1882-1936), Karl Popper (1902-1994) e Jean Piaget (1896-1980). Permetèron lo desvolopament de visions novèli e un enriquiment important dei doctrinas relativi a la filosofia dei sciéncias.

Lo positivisme logic

Article detalhat: Positivisme logic.

Lo positivisme logic (ò neopositivisme) si formèt a partir dau 1923 a l'entorn de Schlick. Lo sieu projècte èra de crear una filosofia dei sciéncias novèla en donant la prioritat a la rigor e en excluent tota consideracion metafisica. Aqueu movement es dich cercle de Viena a causa de l'origina dei sieus autors iniciaus. Totun, l'aveniment dau nazisme entraïnèt l'emigracion de la màger dei sieus membres ai Estats Units d'America e au Reiaume Unit. Mas, aquò li permetèt de difusar pus facilament li sieui idèas. Per lo cercle, la filosofia alemanda dau sègle XIX èra tròp idealista. En plaça, revendiquèron un apròchi analitic ò sintetic a posteriori, totjorn verificable per l'experiéncia. L'existéncia de fachs sintetics a priori es refusat e lu enonciats etics e metafisics son donc exclús de la teoria dei conoissenças car non verificables. Aquela conclusion es a l'origina d'una dicotomia fòrça marcada entre lu « fachs » e li « valors » qu'es totjorn fòrça influenta dins la pensada modèrna.

La critica dau positivisme logic

Karl Popper (1902-1994), un dei critics principals dau positivisme logic.

La critica dau positivisme logic ocupa una plaça importanta de la filosofia dei sciéncias modèrnas. Aquò entraïnèt una remessa en causa parciala de la separacion clara establida entre fachs e valors e l'aparicion de corrents novèus au sen de l'epistemologia. Tre lo 1934, una promiera critica foguèt emessa per Karl Popper (1902-1994). Definissèt lu concèptes de « refutabilitat », caracteristic dei sciéncias dei teorias scientifiqui de si sometre a de metòdes critics estrictes, e « d'infalhibilitat » caracteristic dei teorias metafisiqui, psicanalitiqui, politiqui e astrologiqui. Dins aquela teoria, la refutabilitat venguèt ensinda lo critèri permetent de definir la sciéncia e la non sciéncia. Popper critiquèt finda l'unicitat de la sciéncia e, per eu, l'existéncia d'un sistema dei sciéncias non èra possibla. Lo sieu corrent epistemologic es dich « evolucionista »

En lo 1951, una autra critica foguèt emessa per Willard Van Orman Quine (1908-2000) qu'ataquèt la distincion entre veritats analitiqui e sintetiqui. Segon eu, li a de proposicions que son verificadi independentament dei fachs, es a dire sensa verificacion per l'experiéncia. Quine fondèt donc una « epistemologia naturalizada » basada sus l'idèa que la filosofia dei sciéncias es una activitat scientifica corregida per li autri sciéncias. En lo 1967, Jean Piaget (1896-1980) desvolopèt una vision novèla qu'es dicha « constructivista ». Aquela escòla considerèt la sciéncia coma una construccion realizada per un scientific a partir d'idèas e d'ipotèsis. L'experiéncia permet solament de verificar la validitat d'aqueli construccions. Aquò menèt a la formulacion de tres questions fondamentali per l'epistemologia : qu'es la conoissença e qu'es lo sieu mòde d'investigacion (gnoseologia) ? Coma la conoissença es constituida ò engendrada (metodologia) ? Coma mesurar la sieua valor ò la sieua validitat (scientificitat) ? Aqueli questions inspirèron fòrça lu epistemologistas de la fin dau sègle XX.

Nocions principali

La produccion dei conoissenças scientifiqui

La deduccion

Article principal : Deduccion (logica).

Lo metòde ipoteticodeductiu es basat sus la formulacion d'una ipotèsi per ne'n dedurre li consequéncias futuri (prevision) ò passadi (retroduccion) que permèton de determinar la validitat de l'ipotèsi. Aquela tecnica es a la basa de l'acaminament experimental, en particular dins lo domeni de la recèrca aplicada que consistisse a resòlver de problemas.

L'induccion

Article principal : Induccion (logica).

L'induccion es fondada sus l'observacion de cas singulars per justificar una teoria generala. Es ensinda l'operacion que consistisse a passar dau particular au general. Aquel acaminament a una importanta dimension probabilista. Un exemple d'induccion es lo sillogisme estatistic : s'una proporcion Q de la populacion P a l'atribut A e s'un individú X es un membre de P, alora li a una probabilitat, que correspònde a Q, que X siegue possessor de l'atribut A.

La validacion dei conoissenças scientifiqui

La question de la validacion dei conoissenças scientifiqui es un debat central de l'epistemologia. D'efècte, es un element que mòstra li diferéncias entre cada corrent filosofic. Per lo cercle de Viena, la verificabilitat dei enonciats singulars, s'èran pron nombrós, permetiá de verificar la validitat dei teorias generali de la sciéncia. Karl Popper contestèt aquela vision. En particular, critiquèt lu rasonaments inductius. Segon eu, an unicament una valor psicologica e non logica. Per exemple, 1 000 observacions de cignes blancs non permèton d'afirman que toi lu cignes son blancs. Per còntra, l'observacion d'un unic cigne negre es sufisenta per afirmar que toi lu cignes son pas blancs. Popper pensèt donc que li teorias scientifiqui son en realitat injustificabli. Per descriure aqueu principi, avancèt lo concèpte de « refutabilitat » : toti li teorias scientifiqui son pusleu consideradi coma « non invalidadi » fins a la sieua refutacion.

La refutabilitat de Karl Popper aguèt un certan succès au sen de la comunautat scientifica e li ocupa encara una plaça centrala. Totun, foguèt pauc a pauc criticada. Lo desvolopament de la mecanica quantica, que trebolèt li règlas usuali dei sciéncias, foguèt un dei vectors d'aquela contestacion. La critica principala es aquela dau « relativisme » que foguèt emessa per Paul Feyerabend. Segon eu, li a un nombre important de metòdes, adaptats a de contèxtes scientifics ò socials diferents, que permèton de verificar un fach scientific. Aquela vision es pauc partejada per lu scientifics car lo relativisme denega lo ròtle dei sciéncias coma basa dau saber legitime.

L'evolucion e la dinamica dei conoissenças

La question de l'evolucion e de la dinamica dei conoissenças es un autre ensemble d'elements centrals de l'epistemologia.

La continuitat e la discontinuitat dau progrès scientific

La question de la continuitat e de la discontinuitat dau progrès scientific es un promier element important de l'evolucion e de la dinamica dei conoissenças. S'interèssa au ritme dau progrès. D'efècte, l'istòria dei sciéncias es jalonada de periòdes marcats per un ritme « normal » e de « revolucions » marcadi per un cambiament rapide dei conoissenças. La descubèrta de la teoria de la relativitat es un exemple recent de « revolucion » qu'aguèt de consequéncias importanti dins mai d'un domeni tecnic, scientific, cultural e social. L'estudi d'aquelu periòdes s'interèssa donc mai que mai a la natura dei descubèrtas per ensajar de determinar la natura de la conoissença e dau trabalh scientific.

L'internalisme e l'externalisme dau progrès

L'internalisme e l'externalisme son de mòdes diferents d'estudi dei idèas scientifiqui. La vision internalista s'interèssa unicament a l'istòria dei idèas en considerant lo monde scientific coma un espaci separat de la societat. Permet ensinda de si concentrar sus li etapas dau progrès e dau rasonament. La vision externalista ensaja pusleu d'establir de ligams entra la sciéncia e lo contèxte economic, cultural e social d'una epòca donada. Permet de vèire mièlhs li influéncias d'aqueu contèxte sus lo trabalh scientific.

Annèxas

Ligams extèrnes

• (en) Epistemologia L'análisis de la teoria de la natura, de las originas, e dels limits de la coneissença de l'Enciclopedia Catolica. Una resenha istorica remonta la contribucion de grèc ancian, de crestian, e de filosòfs modèrnes a l'epistemologia.

Bibliografia

• Hervé Barreau, L'épistémologie, Presses universitaires de France, coll. « Que sais-je ? », 2013.
• Jean-Michel Besnier, Les théories de la connaissance, Presses universitaires de France, coll. « Que sais-je ? » (no 3752), 2005.
• Jean Dhombres e Angèle Kremer-Marietti, L'épistémologie : état des lieux et positions, Éditions Ellipses, coll. « Philo », 2006.
• Dominique Folscheid (dir.), La philosophie allemande de Kant à Heidegger, Presses universitaires de France, coll. « Premier Cycle », 1993.
• Robert Nadeau, Vocabulaire technique et analytique de l'épistémologie, Presses universitaires de France, 1999.