Łopian

Łopian
	; Łopian mniejszy
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	astrowce
Rodzina	astrowate
Podrodzina	Carduoideae
Rodzaj	łopian
	Nazwa systematyczna
	Arctium L.; Sp. Pl. 816. 1 Mai 1753
	Typ nomenklatoryczny
	Arctium lappa L.
Synonimy
	Anura (Juz.) Tschern.; Arcion Bubani; Bardana Hill; Hypacanthium Juz.; Lappa Scop.; Schmalhausenia C.Winkl.;
	Anura (Juz.) Tschern.; Arcion Bubani; Bardana Hill; Hypacanthium Juz.; Lappa Scop.; Schmalhausenia C.Winkl.;
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Łopian (Arctium L.) – rodzaj roślin należący do rodziny astrowatych. W tradycyjnym ujęciu liczył 6 gatunków, które jednak były zagnieżdżone w rodzaju Cousinia, a różnice między tymi rodzajami były nieostre. Proponowano dołączanie do rodzaju Arctium kolejnych gatunków (do ok. 10) lub wskazywano na celowość scalenia tych rodzajów. W wyniku badań molekularnych w XXI wieku ustalono podział gatunków między problematycznymi rodzajami, zaliczając do rodzaju Arctium ok. 40 gatunków. Występują one jako rośliny rodzime w Europie, północno-zachodniej Afryce i na rozległych obszarach Azji, a jako introdukowane i zadomowione także w Ameryce Północnej, Południowej i w Australii.

Rośliny wyróżniają się ostrymi i haczykowatymi listkami okrywy otaczającej kwiatostany, łatwo przyczepiającymi się do tkanin i futer, co jest głównym sposobem rozprzestrzeniania owoców tych roślin. Okrywy te zaplątane w sierść psów, owiec i innych zwierząt bywają bardzo problematyczne do usunięcia^[5]. Użytkowe znaczenie ma łopian większy A. lappa, który uprawiany jest w Japonii dla jadalnych korzeni spichrzowych. Młode liście tego gatunku spożywane są w sałatkach w Japonii, Skandynawii i Kanadzie. Ten gatunek, a także łopian mniejszy A. minus, wykorzystywane są także jako rośliny lecznicze^[6].

Rozmieszczenie geograficzne

Zasięg rodzaju obejmuje całą Europę, północno-zachodnią Afrykę (Maroko i Algieria) oraz rozległe obszary Azji – bez wschodnich krańców Rosyjskiego Dalekiego Wschodu, Półwyspu Arabskiego, Indyjskiego i Archipelagu Malajskiego^[4]. Szeroki zasięg mają jednak niemal wyłącznie gatunki z sekcji Arctium, tj. kilka gatunków tradycyjnie zaliczanych do rodzaju łopian. Pozostałe mają na ogół niewielkie zasięgi ograniczone do obszarów górskich Azji Środkowej lub Zachodniej, wiele gatunków to endemity gór Tienszan i Pamiro-Ałaju^[7].

Szeroko rozprzestrzenione gatunki łopianów są też gatunkami inwazyjnymi w Ameryce Północnej, Południowej i w Australii^[4]^[5]

W Polsce występują na stanowiskach naturalnych cztery gatunki^[8]:

łopian gajowy (Arctium nemorosum Lej.)
łopian mniejszy (Arctium minus (Hill) Bernh.)
łopian pajęczynowaty (Arctium tomentosum Mill.)
łopian większy (Arctium lappa L.)

Morfologia

Pokrój: Rośliny dwuletnie i byliny o korzeniu palowym, pędzie kolczastym lub nieuzbrojonym, czasem drewniejącym u nasady^[7], osiągającym od kilkudziesięciu cm do ok. 3 m wysokości^[5].
Liście: Dolne skupione w rozecie przyziemnej, łodygowe podobne z kształtu, ale zmniejszające się ku górze pędu. Dolne ogonkowe, górne siedzące. Blaszka całobrzega, ząbkowana, klapowana do pierzasto podzielonej lub wcinanej, liście czasem skórzaste^[7].
Kwiaty: Wszystkie jednakowe, obupłciowe, rurkowate, o takiej samej lub zbliżonej budowie, zebrane w koszyczki kulistawe lub jajowate, tworzące kwiatostan złożony wiechowaty, groniasty lub w postaci podbaldachu. Listki okrywy nagie lub pajęczynowato owłosione, u nasady dachówkowato ułożone, w górze odgięte, zakończone ostrym końcem, haczykowatym, wygiętym lub wyprostowanym. Dno koszyczka pokryte sztywnymi lub miękkimi plewinkami. Puch kielichowy łatwo odpada. Korona kwiatu rurkowato-dzwonkowata, biała, żółta, różowa lub fioletowa, naga lub owłosiona^[7].
Owoce: Niełupki nagie, jajowate lub podługowate, często nieco spłaszczone, na powierzchni gładkie, pomarszczone lub podłużnie bruzdowane^[7].

Systematyka

Rodzaj Arctium opisany został po raz pierwszy zgodnie z obowiązującymi zasadami naukowej nomenklatury botanicznej przez Karola Linneusza w 1753 roku. Jednak w XVIII i XIX wieku wciąż wielu botaników używało „przedlinneuszowskiej” nazwy Lappa Scop. na określenie tych roślin. Rodzaj wyróżniających się w Europie roślin okazał się kłopotliwy do oddzielenia od opisanych w XIX wieku rodzajów azjatyckich rodzajów, zwłaszcza obfitującego w gatunki Cousinia, ale też Schmalhausenia, czy wyróżnionych w XX wieku rodzajów Anura i Hypacanthum. Cała ta grupa rodzajów określana jest mianem kompleksu Arctium-Cousinia. Wśród propozycji rozwikłania problemów w jej klasyfikacji padały i takie, by wszystkie 5 rodzajów i ponad 500 gatunków połączyć jako jeden rodzaj Arctium^[7] lub Cousinia^[9]. W latach 90. XX wieku rodzaj Arctium powiększono o kilka gatunków z podgatunku Cousinia subg. Cynaroides, dołączając rośliny o haczykowatych listkach okrywy. Nadal rodzaj tak wyróżniany nie miał jednak charakteru monofiletycznego i był zagnieżdżony w Cousinia. Analizy molekularne w XXI wieku pozwoliły ustalić, że cały kompleks Arctium-Cousinia rozpada się na dwa monofiletyczne klady. Jeden liczący ok. pół tysiąca gatunków zachowano pod nazwą Cousinia, a drugi obejmujący 6 gatunków tworzących tradycyjnie rodzaj Arctium, 20 gatunków z Cousinia subg. Cynaroides, 10 gatunków z subg. Hypacanthodes, dwa gatunki z rodzaju Hypacanthium i monotypowe rodzaje Anura i Schmalhausenia połączono w szeroko ujmowany rodzaj Arctium^[7].

Pozycja systematyczna

Rodzaj Arctium należy do rodziny astrowatych Asteraceae, podrodziny Carduoideae, plemienia Cardueae i podplemienia Carduinae^[9].

Wykaz gatunków^[4]

Arctium abolinii (Kult. ex Tscherneva) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
Arctium alberti (Regel & Schmalh.) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
Arctium × ambiguum (Celak.) Nyman
Arctium amplissimum Kuntze
Arctium anomalum (Franch.) Kuntze
Arctium arctiodes Kuntze
Arctium atlanticum (Pomel) H.Lindb.
Arctium aureum Kuntze
Arctium chloranthum (Kult.) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
Arctium dolichophyllum (Kult.) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
Arctium × dualis (Juz.) Duist.
Arctium echinopifolium (Bornm.) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
Arctium egregium (Juz.) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
Arctium elatum (Boiss. & Buhse) Kuntze
Arctium evidens (Tscherneva) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
Arctium fedtschenkoanum (Bornm.) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
Arctium grandifolium (Kult.) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
Arctium haesitabundum (Juz.) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
Arctium horrescens (Juz.) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
Arctium karatavicum (Regel & Schmalh.) Kuntze
Arctium korolkowii Kuntze
Arctium korshinskyi (C.Winkl.) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
Arctium lappa L. – łopian większy
Arctium lappaceum (Schrenk) Kuntze
Arctium × leiobardanum Juz. & C.Serg. ex Stepanov
Arctium leiospermum Juz. & Ye.V.Serg.
Arctium × maassii Rouy
Arctium macilentum (C.Winkl.) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
Arctium medians (Juz.) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
Arctium minus (Hill) Bernh. – łopian mniejszy
Arctium × mixtum (Simonk.) Nyman
Arctium nemorosum Lej. – łopian gajowy
Arctium nidulans (Regel) Sennikov
Arctium × nothum (Ruhmer) J.Weiss
Arctium palladinii (Marcow.) R.E.Fr. & Soderb.
Arctium pallidivirens (Kult.) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
Arctium pentacanthoides (Juz. ex Tscherneva) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
Arctium pentacanthum (Regel & Schmalh.) Kuntze
Arctium pseudarctium (Bornm.) Duist.
Arctium pterolepidum (Kult.) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
Arctium radula Juz. & Ye.V.Serg.
Arctium refractum (Bornm.) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
Arctium sardaimionense Rassulova & B.A.Sharipova
Arctium schmalhausenii Kuntze
Arctium tomentellum (C.Winkl.) Kuntze
Arctium tomentosum Mill. – łopian pajęczynowaty
Arctium triflorum Kuntze
Arctium ugamense (Karmysch.) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
Arctium umbrosum (Bunge) Kuntze
Arctium vavilovii (Kult.) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
Arctium × zalewskii (Dybowski.) Arènes

Zobacz też

Velcro – tkanina, której wynalezienie było zainspirowane okrywami koszyczków łopianu.

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-15] (ang.).
↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-01-20].
↑ ^a ^b ^c ^d Arctium L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-04-20].
↑ ^a ^b ^c Arctium Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-04-20].
↑ David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 69, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Sara López-Vinyallonga, Kostyantyn Romaschenko, Alfonso Susanna, Núria Garcia-Jacas. Systematics of the Arctioid group: Disentangling Arctium and Cousinia (Cardueae, Carduinae). „Taxon”. 60, 2, s. 539-554, 2011. DOI: 10.1002/tax.602020.
↑ ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 35, ISBN 978-83-62975-45-7 .
↑ ^a ^b Genus Arctium L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2022-04-20].

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-15] (ang.).

[A-3] Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-01-20].

[powo-4] Arctium L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-04-20].

[america-5] Arctium Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-04-20].

[mabb-6] David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 69, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .

[sara-7] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Sara López-Vinyallonga, Kostyantyn Romaschenko, Alfonso Susanna, Núria Garcia-Jacas. Systematics of the Arctioid group: Disentangling Arctium and Cousinia (Cardueae, Carduinae). „Taxon”. 60, 2, s. 539-554, 2011. DOI: 10.1002/tax.602020.

[checklist-8] ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 35, ISBN 978-83-62975-45-7 .

[grin-9] Genus Arctium L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2022-04-20].

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]