Przejdź do zawartości

Hurma

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Hurma
Ilustracja
Diospyros lotus
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

wrzosowce

Rodzina

hebankowate

Rodzaj

hurma

Nazwa systematyczna
Diospyros L.
Sp. Pl. 1057. 1 Mai 1753[3]
Typ nomenklatoryczny

Diospyros lotus L.[4]

Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Kwiaty hurmy wschodniej
Owoce hurmy wschodniej
Pokrój owocującej hurmy wschodniej

Hurma, hebanek, hebanowiec[5][6], kaki, sharon, szaron, szarona, persymona (Diospyros L.) – rodzaj roślin drzewiastych z rodziny hebankowatych. Obejmuje ok. 740 gatunków[3]. Występują one w strefie międzyzwrotnikowej, głównie w Azji (zwłaszcza w południowych Chinach[7]) i na obu kontynentach amerykańskich o klimacie tropikalnym i subtropikalnym[8]. Niektóre gatunki sięgają stref umiarkowanych rosnąc w Argentynie i Chile, południowo-wschodniej części Stanów Zjednoczonych, w rejonie Kaukazu i w Azji Wschodniej[9][3]. Występują w różnych siedliskach i formacjach, zwykle w lasach i na terenach skalistych[10], w klimacie wilgotnym lub okresowo suchym, zwykle na terenach nizinnych lub na średnich wysokościach[9].

Szereg gatunków ma duże znaczenie użytkowe. Dla jadalnych owoców rozprzestrzenione w uprawie zostały zwłaszcza hurma wschodnia D. kaki i hurma kaukaska D. lotus[10]. Cenionego surowca drzewnego, zwanego hebanem lub drewnem hebanowym[11], dostarcza zwłaszcza hurma hebanowa D. ebenum[10], ale też inne gatunki z tego rodzaju[11].

Morfologia

[edytuj | edytuj kod]
Pokrój
Duże krzewy i drzewa osiągające do 25 m wysokości[10]. Kora zwykle ciemna – ciemnobrązowa do czarnej[10]. Końce części gałązek czasem rosną w formie cierni[7].
Liście
Skrętoległe, sezonowe lub zimozielone. Blaszka pojedyncza, jajowata, całobrzega[10]. Nierzadko drobno punktowana (zawiera przejrzyste lub wgłębione gruczołki)[7], często skórzasta i błyszcząca, czasem, zwłaszcza od spodu owłosiona[9]. Ogonki liściowe nierzadko ogruczolone[9].
Kwiaty
Zwykle rozdzielnopłciowe[7][10] (rośliny są dwupienne lub poligamiczne – na tych samych okazach występują zarówno kwiaty obu płci, jak i obupłciowe)[7]. Kwiaty męskie wyrastają zebrane po kilka–kilkanaście w wierzchotkach, kwiaty żeńskie są zwykle pojedyncze[9]. Kwiaty są drobne i zwisają osadzone na krótkich szypułkach[10]. Działki kielicha są cztery, zielone, powiększają się wraz z rozwojem owocu[10]. Płatki korony są rozpostarte lub zrośnięte w dolnej części, na końcach odgięte do tyłu[8][10], barwy białej, żółtej lub czerwonobrązowej[10]. Pręcików jest 8–20. Zalążnia powstaje z 8 zrośniętych owocolistków, na których rozwija się jeden lub dwa zalążki[10].
Owoce
Jagody soczyste lub mączyste do skórzastych, zawierające zwykle 1–10 spłaszczonych nasion[7] (na roślinach żeńskich rosnących bez okazów męskich w sąsiedztwie owoce są zwykle pozbawione nasion[10]). Dojrzałe owoce u różnych gatunków mają barwę żółtą, pomarańczową, czerwoną, fioletową, brązową lub czarną[9].

Anatomia i cechy fitochemiczne

[edytuj | edytuj kod]

Rośliny o bardzo twardym drewnie[9].

Niedojrzałe owoce hurmy zawierają taninę szibuol[12], która ulega polimeryzacji przy kontakcie z kwasem. W razie spożycia dużych ilości (w przypadku człowieka około 1 kg)[13][14], polimeryzacja taka może nastąpić w żołądku i doprowadzić do powstania bezoaru[15]. Ponad 85% fitobezoarów (diospyrobezoarów) powstaje po spożyciu niedojrzałych owoców hurmy[16][17][18]. Depolimeryzację diospyrobezoaru pod wpływem Coca-Coli zgłosili japońscy naukowcy[19]. Padnięcia z powodu zjedzenia dużej ilości owoców rejestrowano w przypadku wielu gatunków ptaków i ssaków, w tym rzadko także koni[20].

Nazewnictwo

[edytuj | edytuj kod]

Naukowa nazwa rodzaju pochodzi od słów Διός Dios, dopełniacza od Ζεύς Zeus[21], oraz πυρός pyros, oznaczającego pszenicę[22] – tak starożytni Grecy określali owoc miejscowej hurmy kaukaskiej. Niekiedy bywa ona błędnie tłumaczona jako „ogień Zeusa” (przez podobieństwo do stgr. πῦρ pyr „ogień”[23]). Angielska nazwa hurmy, persimmon – spolszczona jako „persymona” – wywodzi się z języka Algonkinów, Indian północnoamerykańskich, i oznacza „suchy owoc”[24].

Systematyka

[edytuj | edytuj kod]
Synonimy[25]

Cargillia R. Br., Cavanillea Desr., Ebenus Kuntze, Embryopteris Gaertn., Guaiacana Duhamel, Idesia Scop., Maba J. R. Forst. & G. Forst., Mabola Raf., Macreightia A. DC., Noltia Thonn., Paralea Aubl., Pimia Seem., Rhaphidanthe Hiern ex Gürke, Ropourea Aubl., Royena L., Tetraclis Hiern

Pozycja systematyczna według APweb (2001...)

Rodzaj należący do rodziny hebankowatych Ebaceae Gürcke in Engl. & Prantl, która wraz z kladem siostrzanym pierwiosnkowatymi Primulaceae należą do rzędu wrzosowców (Ericales), kladu astrowych (rosids)[2].

Wykaz gatunków

Rodzaj obfituje w gatunki, przy czym w zależności od ujęcia zawiera różną ich liczbę i taksonów niższego rzędu. Według „The Plant List” rodzaj liczy 742 gatunki o zaakceptowanych nazwach, a łącznie nazw gatunków (włączając synonimy) zarejestrowano 1257[26]. Według bazy „The Plants of the World online” gatunków jest 739[3].

 Osobny artykuł: Lista gatunków z rodzaju hurma.

Zastosowanie

[edytuj | edytuj kod]
Diospyros virginiana

Drzewo owocowe

[edytuj | edytuj kod]

Owoce kilku gatunków hurmy są jadalne: Diospyros kaki, D. digyna, D. lotus i D. virginiana.

Najbardziej rozpowszechnione w uprawie i ofercie handlowej są owoce pochodzącej z Chin, a współcześnie szeroko rozprzestrzenionej w uprawie, hurmy wschodniej D. kaki – występujące pod nazwą handlową „kaki” albo „sharon”. Owoc jest czerwonopomarańczowy, o średnicy od 1,5 do 9 cm i przypomina pomidor, z czterema listkami po spodniej stronie. Miąższ jest lekko twardawy, bardzo słodki i ma konsystencję galaretowatą. Owoce są jadalne zanim w pełni dojrzeją, ale pełnię smaku uzyskuje się, dopiero gdy zmiękną po zerwaniu. Owoce kultywaru hurmy wschodniej D. kaki ‘Triumph’ nazywane są „owocem Szarona” (od równiny Szaron w Izraelu, skąd wywodzi się ten kultywar). Regularna konsumpcja tego owocu ma obniżyć ryzyko arteriosklerozy i ataków serca[27].

Hurma kaukaska Diospyros lotus, pochodzi z południowo-zachodniej Azji i południowo-wschodniej Europy. Owoc tego gatunku był znany już wśród starożytnych Greków jako „owoc bogów” („Dios pyros”). Jest bardzo słodki zwłaszcza spożywany po wysuszeniu[10].

Hurma amerykańska (Diospyros virginiana) pochodzi z rejonu środkowo-wschodniej Ameryki Północnej. Ma większą zawartość wapnia i witaminy C niż odmiany azjatyckie[28].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-03-12] (ang.).
  3. ↑ a b c d Diospyros L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2021-08-31].
  4. ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2010-03-10].
  5. ↑ Encyklopedia Powszechna PWN. T. 2. G-M. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1974, s. 178.
  6. ↑ Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989. ISBN 83-09-00256-4.
  7. ↑ a b c d e f Diospyros Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-08-31].
  8. ↑ a b Geoffrey Burnie i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.
  9. ↑ a b c d e f g Diospyros Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-08-31].
  10. ↑ a b c d e f g h i j k l m n Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 178. ISBN 0-333-73003-8.
  11. ↑ a b Daniela i Stanisław Tałałajowie: Dziwy świata roślin. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1974, s. 34.
  12. ↑ Fumiaki Nakatsubo, Kenichi Enokita, Koji Murakami, Keizo Yonemori, Akira Sugiura, Naoki Utsunomiya, Suranant Subhadrabandhu: „Chemical structures of the condensed tannins in the fruits of Diospyros species.” Journal of Wood Science, 2005, 48 (5), 414-418; DOI: 10.1007/BF00770702/.
  13. ↑ Persimmonpudding.com.
  14. ↑ Altinli E., Saribeyoglu K., Uras C: „Laparoscopic extirpation of a large gastric diospyrobezoar.” Case Rep Clin Pract Rev, 2004, 5, 503–505.
  15. ↑ Verstanding AG, Bauch K, Bloom R, Hadas I, Libson E: „Small-bowel phytobezoars: detection with radiography.” Radiology, 1989;172:705-707.
  16. ↑ C. W. Delia: „Phytobezoars (diospyrobezoars). A clinicopathologic correlation and review of six cases.” Arch Surg. 1961, Apr (82), 579-583.
  17. ↑ The Merck Manuals Online Medical Libraries,Section: Gastrointestinal Disorders, Subject: Bezoars and Foreign Bodies, Topic: Bezoars.
  18. ↑ Merck Manual, Rahway, New Jersey, Sixteenth Edition, Gastrointestinal Disorders, Section 52, page 780.
  19. ↑ Hayashi, Kazuki; Ohara, Hirotaka; Naitoh, Itaru; Okumura, Fumihiro; Andoh, Tomoaki; Itoh, Takafumi; Nakazawa, Takahiro; Joh, Takashi (2008). „Persimmon bezoar successfully treated by oral intake of Coca-Cola: a case report”. Cases Journal, 2008, 1, 385. doi:10.1186/1757-1626-1-385.
  20. ↑ C. A. Cummings, K. J. Copedge, A. W. Confer. Equine Gastric Impaction, Ulceration, and Perforation Due to Persimmon (Diospyros Virginiana) Ingestion. „J Vet Diagn Invest”. 9, s. 311-313, 1997. DOI: 10.1177/104063879700900315. 
  21. ↑ Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, Διός [online], www.perseus.tufts.edu [dostęp 2021-02-28].
  22. ↑ πυρός – WordSense Dictionary [online], www.wordsense.eu [dostęp 2021-02-28] (ang.).
  23. ↑ πῦρ – WordSense Dictionary [online], www.wordsense.eu [dostęp 2021-02-28] (ang.).
  24. ↑ Mish, Frederic C., Editor in Chief Webster’s Ninth New Collegiate Dictionary Springfield, Massachuetts, U.S.A.:1984--Merriam-Webster Page 877.
  25. ↑ Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-03-10].
  26. ↑ The Plant List (2010). Version 1. Published on the Internet; http://www.theplantlist.org/ (accessed 18th June).
  27. ↑ Sharon fruit reduce heart attacks by James Chapman, Daily Mail.
  28. ↑ Według badań amerykańskiego instytutu USDA Nutrient Data Laboratory (poszukiwać „persimmon”).
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Hurma&oldid=72985948”