Oryks

Oryks
	Oryx
	de Blainville, 1816
	; Oryks szablorogi (O. dammah)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Infragromada	łożyskowce
Rząd	parzystokopytne
Podrząd	przeżuwacze
Infrarząd	Pecora
Rodzina	wołowate
Podrodzina	antylopy
Plemię	antylopowce
Rodzaj	oryks
	Typ nomenklatoryczny
	Antilope oryx Pallas, 1777 (= Capra gazella Linnaeus, 1758)
Synonimy
	Onyx: J.E. Gray, 1821; Aegoryx Pocock, 1918; Sivoryx Pilgrim, 1939; Praedamalis Dietrich, 1950; Aeotragus Dietrich, 1950;
	Onyx: J.E. Gray, 1821; Aegoryx Pocock, 1918; Sivoryx Pilgrim, 1939; Praedamalis Dietrich, 1950; Aeotragus Dietrich, 1950;
Gatunki
	8 gatunków (w tym 4 wymarłe) – zobacz opis w tekście
	8 gatunków (w tym 4 wymarłe) – zobacz opis w tekście
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Oryks^[7] (Oryx) – rodzaj ssaków z podrodziny antylop (Antilopinae) w obrębie rodziny wołowatych (Bovidae). Oryksy znane były już starożytnym Egipcjanom, którzy często przedstawiali ich wizerunki na reliefach.

Zasięg występowania

Rodzaj obejmuje gatunki występujące w Afryce i na Półwyspie Arabskim^[8]^[9]^[10].

Morfologia

Długość ciała 153–235 cm, długość ogona 37–60 cm, długość ucha 197–23 cm, długość tylnej stopy 47–52 cm, wysokość w kłębie 81–125 cm; długość rogów 70–150 cm; masa ciała samic 54–210 kg, samców 65–240 kg^[9]^[11]. Wzór zębowy: I ${\tfrac {0}{3}}$ C ${\tfrac {0}{1}}$ P ${\tfrac {3}{3}}$ M ${\tfrac {3}{3}}$ (x2) = 44^[9].

Systematyka

Rodzaj zdefiniował w 1816 roku francuski zoolog i anatom Henri Marie Ducrotay de Blainville w artykule poświęconym gatunkom przeżuwaczy, opublikowanym na łamach Bulletin de la Société philomathique de Paris^[1]. De Blainville wymienił kilka gatunków – Antilope gazella Pallas, 1766, Antilope equina É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1803, †Antilope leucophaea Pallas, 1766, Antilope oryx Pallas, 1777 (= Capra gazella Linnaeus, 1758) i Antilope leucoryx Pallas, 1777 – z których gatunkiem typowym jest (absolutna tautonimia) Antilope oryx Pallas, 1777 (oryks południowy).

Etymologia

Oryx (Onyx): gr. ορυξ orux, ορυγος orugos ‘antylopa o spiczastych rogach’^[12].
Aegoryx: gr. αιξ aix, αιγος aigos ‘koza, kozioł’^[13]; ορυξ orux, ορυγος orugos ‘antylopa o spiczastych rogach’^[14]. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): Cemas algazel Oken, 1816 (= Antilope dammah Cretzschmar, 1827).
Sivoryx: Siwalik, Indie^[15]; rodzaj Oryx de Blainville, 1816. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): †Sivoryx cautleyi Pilgrim, 1939 (= †Antilope sivalensis Lydekker, 1878).
Praedamalis: łac. prae ‘zanim, przed’^[16]; rodzaj Damalis J.E. Gray, 1846 (sasebi). Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): †Praedamalis deturi Dietrich, 1950.
Aeotragus: gr. αιων aiōn ‘okres istnienia, generacja’^[17]; τραγος tragos ‘kozioł’^[18]. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): †Aeotragus garussi Dietrich, 1950 (= †Praedamalis deturi Dietrich, 1950).

Podział systematyczny

W zależności od ujęcia systematycznego do rodzaju zalicza się 4^[19]^[11] lub 6 (wyodrębnione z O. beisa – O. gallarum i O. callotis)^[9]^[8] występujących współcześnie gatunków; tutaj klasyfikacja za Mammals Diversity Database i All the Mammals of the World (2023)^[19]^[11]:

Gatunek	Autor i rok opisu	Nazwa zwyczajowa^[7]	Podgatunki^[9]^[8]^[11]	Rozmieszczenie geograficzne^[9]^[8]^[11]	Podstawowe wymiary^[9]^[11]^[b]	Status IUCN^[20]
Oryx beisa	(Rüppell, 1835)	oryks pręgoboki	3 podgatunki	obecnie występuje głównie w Etiopii, północnej i wschodniej Kenii, północno-wschodniej Tanzanii i niewielka populacja w Sudanie Południowym (Park Narodowy Boma)	DC: 153–170 cm DO: 45–50 cm MC: 116–209 kg	EN
Oryx gazella	(Linnaeus, 1758)	oryks południowy	gatunek monotypowy	strefa sucha w Namibii, większości Botswany, Południowej Afryce (Prowincja Przylądkowa Północna, nieznacznie dalej na wschód i południe), Zimbabwe oraz południowo-zachodniej Angoli (gdzie prawdopodobnie wymarł)	DC: 180–195 cm DO: 48–52 cm MC: 190–240 kg	LC
Oryx dammah	(Cretzschmar, 1827)	oryks szablorogi	gatunek monotypowy	pierwotnie występował na północnym i południowym krańcu pustyni Sahara; reintrodukowany w Czadzie, Tunezji i Senegalu	DC: 159–175 cm DO: 37–44 cm MC: 180–200 kg	EN
Oryx leucoryx	(Pallas, 1777)	oryks arabski	gatunek monotypowy	wymarły na wolności do 1972 r.; wolno żyjące zwierzęta zostały ponownie wprowadzone w Izraelu, Jordanii, południowo-zachodniej Arabii Saudyjskiej, Zjednoczonych Emiratach Arabskich i środkowo-zachodnim Omanie	DC: 153–235 cm DO: 45–60 cm MC: 54–75 kg	VU

Kategorie IUCN: LC – gatunek najmniejszej troski, VU – gatunek narażony, EN – gatunek zagrożony.

Opisano również kilka gatunków wymarłych:

Oryx deturi (Dietrich, 1950)^[5] (plejstocen)
Oryx eleulmensis Arambourg, 1979^[21] (plejstocen)
Oryx howelli (Vrba & Gatesy, 1994)^[22] (pliocen)
Oryx sivalensis (Lydekker, 1878)^[23] (miocen)

Uwagi

↑ Niepoprawna późniejsza pisownia Oryx de Blainville, 1816.
↑ DC – długość ciała; DO – długość ogona; MC – masa ciała

Przypisy

↑ ^a ^b H.M.D. de Blainville. Sur plusieurs espèces d’animaux mammifères, de l’ordre des ruminans. „Bulletin de la Société philomathique de Paris”. Année 1816, s. 75, 1816. (fr.).
↑ J.E. Gray. On the Natural Arrangment of Vertebrose Animals. „The London Medical Repository”. 15, s. 307, 1821. (ang.).
↑ R.I. Pocock. On some External Characters of Ruminant Artiodactyla. — Part III. The Bubalinæ and Oryginæ. „The Annals and Magazine of Natural History”. Ninth series. 2, s. 221, 1918. (ang.).
↑ G.E. Pilgrim. The fossil Bovidae of India. „Memoirs of the Geological Survey of India, Palaeontologia Indica”. 26, s. 73, 1939. (ang.).
↑ ^a ^b Dietrich 1950 ↓, s. 30.
↑ Dietrich 1950 ↓, s. 38.
↑ ^a ^b Nazwy zwyczajowe za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 181. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 2: Eulipotyphla to Carnivora. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 350. ISBN 978-84-16728-35-0. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g C. Groves, D. Leslie, B. Huffman, R. Valdez, K. Habibi, P. Weinberg, J. Burton, P. Jarman & W. Robichaud: Family Bovidae (Hollow-horned Ruminants). W: D.E. Wilson & R.A. Mittermeier (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 2: Hoofed Mammals. Barcelona: Lynx Edicions, 2011, s. 689–692. ISBN 978-84-96553-77-4. (ang.).
↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Genus Oryx. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2021-05-02]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 614. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).
↑ T.S. Palmer. Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. „North American Fauna”. 23, s. 485, 1904. (ang.).
↑ Jaeger 1959 ↓, s. 8.
↑ Jaeger 1959 ↓, s. 178.
↑ Jaeger 1959 ↓, s. 240.
↑ Jaeger 1959 ↓, s. 206.
↑ Jaeger 1959 ↓, s. 11.
↑ Jaeger 1959 ↓, s. 269.
↑ ^a ^b N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, J. Zijlstra & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.13) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2024-07-27]. (ang.).
↑ Home. The IUCN Red List of Threatened Species. [dostęp 2024-07-27]. (ang.).
↑ C. Arambourg: Vertébrés villafranchiens d’Afrique du Nord (artiodactyles, carnivores, primates, reptiles, oiseaux). Paris: Fondation Singer-Polignac, 1979, s. 82. ISBN 978-29-00-92704-5. (fr.).
↑ E.S. Vrba & J. Gatesy. New antelope fossils from Awash, Ethiopia, and phylogenetic analysis of Hippotragini (Bovidae, Mammalia). „Palaeontologia africana”. 31, s. 60, 1994. (ang.).
↑ R. Lydekker: Indian tertiary and post-tertiary vertebrata. Siwalik and Narbada Proboscidia. W: Geological Survey of India: Indian Tertiary and post Tertiary Vertebrata. T. 3. Cz. 1. Calcutta: Geological Survey Office, 1878, s. 154, seria: Memoirs of the Geological Survey of India, Palaeontologia Indica. (ang.).

Bibliografia

E.C. Jaeger: Source-book of biological names and terms. Wyd. 3 (Revised second printing). Springfield: Charles C. Thomas, 1959, s. 1–316. (ang.).
W.O. Dietrich. Fossile Antilopen und Rinder Aquatorialafrikas. (Material der Kohl-Larsen’schen Expeditionen). „Paläontographica”. Abteilung A. 99, s. 1–62, 1950. (niem.).

[2] Niepoprawna późniejsza pisownia Oryx de Blainville, 1816.

[21] DC – długość ciała; DO – długość ogona; MC – masa ciała

[Blainville-1] H.M.D. de Blainville. Sur plusieurs espèces d’animaux mammifères, de l’ordre des ruminans. „Bulletin de la Société philomathique de Paris”. Année 1816, s. 75, 1816. (fr.).

[Gray-3] J.E. Gray. On the Natural Arrangment of Vertebrose Animals. „The London Medical Repository”. 15, s. 307, 1821. (ang.).

[Pocock-4] R.I. Pocock. On some External Characters of Ruminant Artiodactyla. — Part III. The Bubalinæ and Oryginæ. „The Annals and Magazine of Natural History”. Ninth series. 2, s. 221, 1918. (ang.).

[pil-5] G.E. Pilgrim. The fossil Bovidae of India. „Memoirs of the Geological Survey of India, Palaeontologia Indica”. 26, s. 73, 1939. (ang.).

[CITEREFDietrich195030-6] Dietrich 1950 ↓, s. 30.

[CITEREFDietrich195038-7] Dietrich 1950 ↓, s. 38.

[miiz-8] Nazwy zwyczajowe za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 181. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).

[icmw-9] C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 2: Eulipotyphla to Carnivora. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 350. ISBN 978-84-16728-35-0. (ang.).

[hmw-10] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g C. Groves, D. Leslie, B. Huffman, R. Valdez, K. Habibi, P. Weinberg, J. Burton, P. Jarman & W. Robichaud: Family Bovidae (Hollow-horned Ruminants). W: D.E. Wilson & R.A. Mittermeier (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 2: Hoofed Mammals. Barcelona: Lynx Edicions, 2011, s. 689–692. ISBN 978-84-96553-77-4. (ang.).

[Wilson&Reeder-11] D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Genus Oryx. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2021-05-02]. (ang.).

[amw-12] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 614. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).

[Palmer-13] T.S. Palmer. Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. „North American Fauna”. 23, s. 485, 1904. (ang.).

[CITEREFJaeger1959[https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=wu.89043220607&seq=48_8]-14] Jaeger 1959 ↓, s. 8.

[CITEREFJaeger1959[https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=wu.89043220607&seq=218_178]-15] Jaeger 1959 ↓, s. 178.

[CITEREFJaeger1959[https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=wu.89043220607&seq=280_240]-16] Jaeger 1959 ↓, s. 240.

[CITEREFJaeger1959[https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=wu.89043220607&seq=246_206]-17] Jaeger 1959 ↓, s. 206.

[CITEREFJaeger1959[https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=wu.89043220607&seq=51_11]-18] Jaeger 1959 ↓, s. 11.

[CITEREFJaeger1959[https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=wu.89043220607&seq=309_269]-19] Jaeger 1959 ↓, s. 269.

[mdd-20] N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, J. Zijlstra & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.13) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2024-07-27]. (ang.).

[22] Home. The IUCN Red List of Threatened Species. [dostęp 2024-07-27]. (ang.).

[ara-23] C. Arambourg: Vertébrés villafranchiens d’Afrique du Nord (artiodactyles, carnivores, primates, reptiles, oiseaux). Paris: Fondation Singer-Polignac, 1979, s. 82. ISBN 978-29-00-92704-5. (fr.).

[vrba&gat-24] E.S. Vrba & J. Gatesy. New antelope fossils from Awash, Ethiopia, and phylogenetic analysis of Hippotragini (Bovidae, Mammalia). „Palaeontologia africana”. 31, s. 60, 1994. (ang.).

[lyd-25] R. Lydekker: Indian tertiary and post-tertiary vertebrata. Siwalik and Narbada Proboscidia. W: Geological Survey of India: Indian Tertiary and post Tertiary Vertebrata. T. 3. Cz. 1. Calcutta: Geological Survey Office, 1878, s. 154, seria: Memoirs of the Geological Survey of India, Palaeontologia Indica. (ang.).

[1]

[a]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[b]

[20]

[21]

[22]

[23]