Powiat wrzesiński

Powiat wrzesiński
	powiat
Herb	Flaga
Państwo	Polska
Województwo	wielkopolskie
TERC	3030
Siedziba	Września
Starosta	Anita Kraska
Powierzchnia	704,19 km²
Populacja (31.12.2019); • liczba ludności	; 77 994
• gęstość	110,8 os./km²
Urbanizacja	52,31%
Tablice rejestracyjne	PWR
	Adres urzędu:ul. Chopina 10; 62-300 Września
Szczegółowy podział administracyjny
Liczba gmin miejsko-wiejskich	4
Liczba gmin wiejskich	1
	Położenie na mapie województwa;
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Informacje w Wikipodróżach
	Strona internetowa

Zrekonstruowane przejście graniczne w Borzykowie

Powiat wrzesiński – powiat w Polsce (województwo wielkopolskie), reaktywowany w 1999 roku w ramach reformy administracyjnej. Jego siedzibą jest miasto Września.

Według danych z 31 grudnia 2021 roku^[2] powiat zamieszkiwały 77 839 osoby. Natomiast według danych z 30 czerwca 2020 roku powiat zamieszkiwało 78 089 osób^[3].

Podział administracyjny

W skład powiatu wchodzą:

gminy miejsko-wiejskie: Miłosław, Nekla, Pyzdry, Września
gmina wiejska: Kołaczkowo
miasta: Miłosław, Nekla, Pyzdry, Września

Historia

Od średniowiecza do 1818

Osobny artykuł: Powiat pyzdrski.

1818–1919

Powiat wrzesiński został utworzony w 1818 przez zaborcze władze pruskie, po czym istniał bez przerwy przez 157 lat, do 1975. W okresie tym obszar powiatu wrzesińskiego wielokrotnie i znacznie się zmieniał. W latach 1818–1918 powiat wrzesiński leżał przy zachodniej granicy Królestwa Polskiego, a w latach 1918–1919 przy zachodniej granicy Rzeczypospolitej Polskiej; we Wrześni działał okręgowy urząd celny. Od 1902 we Wrześni znajdował się także garnizon 3 batalionu 46 pułku piechoty pruskiej^[4].

1919–1939

Po odzyskaniu niepodległości powiat wrzesiński graniczył od północy z powiatami gnieźnieńskim i witkowskim (powołanym w miejsce powidzkiego), od wschodu z powiatem słupeckim (a po jego likwidacji w 1932 roku, z konińskim), od południa z powiatem jarocińskim i od zachodu z powiatem średzkim. Pierwszym polskim starostą wrzesińskim w II Rzeczypospolitej został Franciszek Czapski. Do 1932 starostą był Bronisław Chodakowski, a jego następcą został Leon Gallas, sprawujący urząd do 1934^[5]^[6]. Organem powiatowego samorządu był wstępnie sejmik powiatowy, a od 1934 roku rada powiatowa.

W 1927 roku zlikwidowano powiat witkowski a z jego terytorium 46 km² powierzchni włączono do powiatu wrzesińskiego, przez co obszar powiatu wzrósł do 608 km². W 1934 roku do powiatu wrzesińskiego przyłączono rejon Zberek z powiatu średzkiego.

1 sierpnia 1934 roku na obszarze byłego zaboru pruskiego przeprowadzono reformę administracyjną polegającą na komasacji dotychczasowych gmin jednostkowych (jednowioskowych) i obszarów dworskich w większe gminy zbiorowe (wielowioskowe). Tak więc w powiecie wrzesińskim z dotychczasowych 79 gmin utworzono 5 gmin (ponadto istniały dwie gminy miejskie – Września i Miłosław)^[7]:

gminę Borzykowo – z dotychczasowych gmin Bieganowo, Borzykowo, Budziłowo, Cieśle Małe, Cieśle Wielkie, Gałęzewice, Gorazdowo, Grabowo Królewskie, Kołaczkowo, Krzywagóra, Łagiewki, Sokolniki, Sokolniki-Kolonja, Spławie, Szamarzewo, Wszembórz i Zieliniec oraz obszarów dworskich
gminę Miłosław – z dotychczasowych gmin Białepiątkowo, Biechowo, Biechówko, Chlebowo, Czeszewo, Gorzyce, Książno, Lipie, Mikuszewo, Nowawieś Podgórna, Orzechowo, Pałczyn, Rudki, Skotniki, Szczodrzejewo i Zajezierze oraz obszarów dworskich
gminę Strzałkowo – z dotychczasowych gmin Babin, Brudzewo, Chwałkowice, Gonice, Goniczki, Graboszewo, Janowo, Katarzynowo, Kokczyn, Kornaty, Łężec, Młodziejewice, Ostrowo Kościelne, Pospólno, Skarboszewo, Strzałkowo i Szemborowo oraz obszarów dworskich
gminę Września-Południe – z dotychczasowych gmin Bardo, Bierzglin, Bierzglinek, Gozdowo, Kaczanowo, Nowawieś Królewska, Obłaczkowo, Otoczna, Podwęgierki, Sołeczno i Węgierki oraz obszarów dworskich
gminę Września-Północ – z dotychczasowych gmin Barczyzna, Chociczka, Grzybowo, Chrzanowice, Gutowo Małe, Marzenin, Mystki, Noskowo, Pakszynek, Psary Małe, Psary Polskie, Psary Wielkie, Sędziwojewo, Słomowo, Sobiesiernie, Sokołowo, Stanisławowo i Strzyżewo Czerniejewskie oraz obszarów dworskich

W 1939 roku przeprowadzono wymianę terytoriów z powiatem gnieźnieńskim w rejonie Barczyzny, co spowodowało utratę niecałych 5 km² powierzchni przez powiat wrzesiński.

1939–1954

W czasie okupacji hitlerowskiej (1939–1945) powiat wrzesiński wszedł w struktury administracyjne III Rzeszy. Zachowano wówczas przedwojenne granice oraz podział administracyjny powiatu, jednak obowiązywały zgermanizowane toponimy.

Po wkroczeniu wojsk radzieckich w styczniu 1945 roku, w powiecie wrzesińskim zawiązała się tzw. Tymczasowa Rada Narodowa, która stanowiła terenowe przedłużenie Krajowej Rady Narodowej. W latach 1945–1950 struktura władz powiatowych była oparta na zmodyfikowanym ustawodawstwie przedwojennym^[8] oraz na dekrecie KRN z 1944 roku^[9].

Na skutek reformy administracyjnej PRL w 1950 roku, dotychczasowe Starostwo Powiatowe zostało zastąpione przez Powiatową Radę Narodową z Prezydium PPRN (z przewodniczącym na czele) jako organem wykonawczym. Do 1954 roku rady narodowe nie były owocem wyborów; ich skład stanowiły osoby delegowane przez partie polityczne i organizacje społeczne.

Tuż po wojnie (podobnie jak przed wojną) powiat wrzesiński w województwie poznańskim składał się z 2 miast 5 gmin na obszarze 608 km². 1 lipca 1948 roku do powiatu wrzesińskiego przyłączono miasto Pyzdry oraz gminy Ciążeń i Dłusk^[10]. Tak więc według stanu z 1 lipca 1952 roku powiat wrzesiński składał się z 3 miast, 7 gmin i 99 gromad^[11] (liczba gromad w nawiasach)^[12]:

miasta Miłosław, Pyzdry i Września
gminy Borzykowo (14), Ciążeń (12), Dłusk (16), Miłosław (14), Strzałkowo (15), Września-Południe (14) i Września-Północ (14)

1954–1972

29 września 1954 zlikwidowano gminy a na ich miejsce wprowadzono gromady jako podstawowe jednostki podziału administracyjnego kraju^[13]. Obszar powiatu wrzesińskiego podzielono na 3 miasta i 23 gromady^[14]:

miasta Miłosław, Pyzdry i Września
gromady Brudzewo, Chwalibogowo, Ciążeń, Ciemierów Kolonia, Gozdowo, Graboszewo, Grzybowo, Kąty, Kaczanowo, Kołaczkowo, Marzenin, Mikuszewo, Miłosław, Orzechowo, Ostrowo Kościelne, Psary Polskie, Rataje, Skotniki, Sokolniki, Strzałkowo, Węgierki, Wrąbczynkowskie Holendry i Wszembórz

1 stycznia 1956 roku w województwie poznańskim reaktywowano powiat słupecki, co sprawiło, że 6 gromad z powiatu wrzesińskiego weszło w jego skład; równocześnie do powiatu wrzesińskiego przyłączono 3 gromady, które wyłączono z powiatu średzkiego^[15]:

gromady do powiatu słupeckiego: Brudzewo^[16], Ciążeń, Graboszewo^[17], Kąty^[18], Ostrowo Kościelne^[16] i Strzałkowo
gromady z powiatu średzkiego: Nekla, Podstolice i Targowagórka

1 stycznia 1960 roku w powiecie wrzesińskim zniesiono 8 gromad a utworzono 3 nowe^[14]:

ze zniesionych gromad Gozdowo i Kaczanowo utworzono nową gromadę Września Południe (siedziba we Wrześni)
ze zniesionych gromad Marzenin i Psary Polskie utworzono nową gromadę Września Północ (siedziba we Wrześni)
ze zniesionych gromad Kołaczkowo i Wszembórz utworzono nową gromadę Borzykowo
zniesioną gromadę Podstolice włączono do gromady Nekla
zniesioną gromadę Skotniki włączono do gromady Miłosław

W 1961 roku zniesiono gromadę Targowa Górka^[19] a jej obszar włączono do gromady Nekla. 1 stycznia 1962 roku zniesiono gromady Rataje i Wrąbczynkowskie Holendry a z ich obszarów utworzono nową gromadę Pyzdry; równocześnie zniesioną gromadę Chwalibogowo włączono do gromady Września Południe^[14].

1 stycznia 1972 roku zniesiono kolejne 6 gromad^[14]:

zniesioną gromadę Ciemierów Kolonia włączono do gromady Pyzdry
zniesione gromady Grzybowo i Węgierki włączono do gromady Września Południe
zniesione gromady Mikuszewo i Orzechowo włączono do gromady Miłosław
zniesioną gromadę Sokolniki włączono do gromady Borzykowo

1973–1975

Tak więc z końcem 1972 roku powiat wrzesiński składał się z 3 miast i już tylko 6 gromad: Borzykowo, Miłosław, Nekla, Pyzdry, Września Południe i Września Północ, a więc podział administracyjny powiat powoli upodabniał się do zbliżającej się reformy 1 stycznia 1973 roku, kiedy to zniesiono gromady i osiedla a w ich miejsce reaktywowano gminy. Powiat wrzesiński podzielono na 3 miasta i 5 gmin^[20]:

miasta Miłosław, Pyzdry i Września
gminy Kołaczkowo^[21], Miłosław, Nekla, Pyzdry i Września^[22]

1975–1998

Po reformie administracyjnej obowiązującej od 1 czerwca 1975 roku główną część terytorium zniesionego powiatu wrzesińskiego włączono do nowego (mniejszego) województwa poznańskiego; jedynie miasto i gmina Pyzdry znalazły się w nowym województwie konińskim^[23].

1 sierpnia 1977 roku z gminy Września wyłączono części obszaru sołectw Przyborki, Psary Polskie, Bierzglinek i Obłaczkowo i włączone je do Wrześni, natomiast z Wrześni wyłączono obszar o powierzchni 74,37 ha, który włączono do gminy Września^[24]. 1 stycznia 1988 roku z gminy Września wyłączono wieś Pakszynek i włączono ją do gminy Czerniejewo^[25]. 1 lutego 1991 roku miasto i gminę wiejską Września połączono we wspólną gminę miejsko-wiejską Września^[26]. 1 stycznia 1992 roku identycznej fuzji uległy jednoimienne miasta oraz gminy wiejskie Miłosław i Pyzdry^[27]. 1 lipca 1994 roku do gminy Miłosław przyłączono część wsi Winna Góra z gminy Środa Wielkopolska^[28].

od 1999

Wraz z reformą administracyjną z 1999 roku przywrócono w nowym województwie wielkopolskim powiat wrzesiński o identycznych granicach co z początku 1975 roku^[29].

1 stycznia 2000 roku prawa miejskie (utracone w 1793 roku) odzyskała Nekla, co sprawiło, że gminę wiejską Nekla przekształcono w gminę miejsko-wiejską^[30].

Demografia

Liczba ludności (dane z 30 czerwca 2005):

	Ogółem		Kobiety		Mężczyźni
	osób	%	osób	%	osób	%
Ogółem	73 658	100	37 633	51,09	36 025	48,91
Miasto	38 554	52,34	19 973	27,12	18 581	25,23
Wieś	35 104	47,66	17 660	23,98	17 444	23,68

Piramida wieku mieszkańców powiatu wrzesińskiego w 2014 roku^[31].

Gospodarka

W końcu września 2019 liczba zarejestrowanych bezrobotnych w powiecie wrzesińskim obejmowała ok. 1,1 tys. mieszkańców, co stanowi stopę bezrobocia na poziomie 3,1% do aktywnych zawodowo^[32].

Współpraca międzynarodowa

Powiaty partnerskie:

Powiat Wolfenbüttel, Niemcy (umowa o współpracy z 2001)^[33]
Rejon smolewicki Białoruś (umowa o współpracy z 2003)^[34]

Zabytki

Na terenie powiatu wrzesińskiego znajduje się 99 obiektów zabytkowych:^[35]

Muzea

Na terenie powiatu wrzesińskiego znajdują się 2 muzea regionalne, 1 oddział muzeum archeologicznego i 2 izby pamięci:

Sąsiednie powiaty

Przypisy

↑ Wyniki badań bieżących - Baza Demografia - Główny Urząd Statystyczny [online], demografia.stat.gov.pl [dostęp 2020-05-20] .
↑ l, Ludność. Stan, ruch naturalny i wędrówkowy ludności w roku według podziału administracyjnego (stan w dniu 31.12.2021), 31 grudnia 2021 .
↑ GUS, TABL. II. LUDNOŚĆ, RUCH NATURALNY ORAZ MIGRACJE LUDNOŚCI WEDŁUG POWIATÓW W PIERWSZYM PÓŁROCZU 2020 R., 30 czerwca 2020 .
↑ Informacje z okresu 1818-1950 pobrane z rysu historycznego (opracowanego przez Mariana Torzewskiego) w Serwisie internetowym powiatu wrzesińskiego
↑ Ruch służbowy. „Lwowski Dziennik Wojewódzki”. Nr 8, s. 126, 14 maja 1932.
↑ Marian Torzewski: Historia powiatu 1818-2011. wrzesnia.powiat.pl, 2013-07-25. [dostęp 2017-03-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-03-19)].
↑ Dz.U. z 1934 r. nr 68, poz. 622
↑ w zakresie organów wykonawczych
↑ w zakresie rad samorządowych
↑ Dz.U. z 1948 r. nr 37, poz. 261, modyfikacja w Dz.U. z 1949 r. nr 32, poz. 242
↑ mowa o gromadach sprzed reformy w 1954 roku, a więc na wzór obecnych sołectw, nie gmin
↑ Wykaz Gromad Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej według stanu z dnia 1.VII 1952 r., Polska Rzeczpospolita Ludowa, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa
↑ Dz.U. z 1954 r. nr 43, poz. 191
↑ ^a ^b ^c ^d Wstęp zbiorowy do inwentarzy zespołów: Prezydia Gromadzkich Rad Narodowych powiatu wrzesińskiego. [dostęp 2008-08-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-02-02)].
↑ Dz.U. z 1955 r. nr 44, poz. 284
↑ ^a ^b zlikwidowana w powiecie słupeckim w 1971 roku przez włączenie do gromady Strzałkowo
↑ zlikwidowana w powiecie słupeckim w 1960 roku przez włączenie do gromady Strzałkowo
↑ zlikwidowana w powiecie słupeckim w 1961 roku przez włączenie do gromady Słupca
↑ zmiana pisowni z Targowagórka Targowa Górka nastąpiła 22 listopada 1958 roku – M.P. z 1958 r. nr 89, poz. 496
↑ Polska – Zarys encyklopedyczny. PWN, 1974
↑ z gromady Borzykowo
↑ z gromad Września Południe i Września Północ
↑ Dz.U. z 1975 r. nr 17, poz. 92
↑ Dz.U. z 1977 r. nr 24, poz. 103
↑ M.P. z 1987 r. nr 33, poz. 291
↑ Dz.U. z 1991 r. nr 3, poz. 12
↑ Dz.U. z 1991 r. nr 87, poz. 397
↑ Dz.U. z 1994 r. nr 72, poz. 314
↑ Dz.U. z 1998 r. nr 103, poz. 652
↑ Dz.U. z 1999 r. nr 110, poz. 1268
↑ Powiat wrzesiński w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-21] , liczba ludności na podstawie danych GUS.
↑ GUS, Bezrobotni zarejestrowani i stopa bezrobocia. Stan w końcu września 2019 r. [online], stat.gov.pl [dostęp 2019-12-12] (pol.).
↑ Powiat wrzesiński. Współpraca międzynarodowa: Wolfenbüttel (Niemcy)
↑ Powiat wrzesiński. Współpraca międzynarodowa: Smolewicze (Białoruś)
↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo wielkopolskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024, s. 252-257 [dostęp 2012-06-22] .

[populacja2019-1] Wyniki badań bieżących - Baza Demografia - Główny Urząd Statystyczny [online], demografia.stat.gov.pl [dostęp 2020-05-20] .

[2] , Ludność. Stan, ruch naturalny i wędrówkowy ludności w roku według podziału administracyjnego (stan w dniu 31.12.2021), 31 grudnia 2021 .

[3] GUS, TABL. II. LUDNOŚĆ, RUCH NATURALNY ORAZ MIGRACJE LUDNOŚCI WEDŁUG POWIATÓW W PIERWSZYM PÓŁROCZU 2020 R., 30 czerwca 2020 .

[4] Informacje z okresu 1818-1950 pobrane z rysu historycznego (opracowanego przez Mariana Torzewskiego) w Serwisie internetowym powiatu wrzesińskiego

[5] Ruch służbowy. „Lwowski Dziennik Wojewódzki”. Nr 8, s. 126, 14 maja 1932.

[6] Marian Torzewski: Historia powiatu 1818-2011. wrzesnia.powiat.pl, 2013-07-25. [dostęp 2017-03-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-03-19)].

[7] Dz.U. z 1934 r. nr 68, poz. 622

[8] w zakresie organów wykonawczych

[9] w zakresie rad samorządowych

[10] Dz.U. z 1948 r. nr 37, poz. 261, modyfikacja w Dz.U. z 1949 r. nr 32, poz. 242

[11] wa o gromadach sprzed reformy w 1954 roku, a więc na wzór obecnych sołectw, nie gmin

[12] Wykaz Gromad Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej według stanu z dnia 1.VII 1952 r., Polska Rzeczpospolita Ludowa, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa

[13] Dz.U. z 1954 r. nr 43, poz. 191

[inwentarz-14] Wstęp zbiorowy do inwentarzy zespołów: Prezydia Gromadzkich Rad Narodowych powiatu wrzesińskiego. [dostęp 2008-08-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-02-02)].

[15] Dz.U. z 1955 r. nr 44, poz. 284

[autonazwa1-16] zlikwidowana w powiecie słupeckim w 1971 roku przez włączenie do gromady Strzałkowo

[17] zlikwidowana w powiecie słupeckim w 1960 roku przez włączenie do gromady Strzałkowo

[18] zlikwidowana w powiecie słupeckim w 1961 roku przez włączenie do gromady Słupca

[19] zmiana pisowni z Targowagórka Targowa Górka nastąpiła 22 listopada 1958 roku – M.P. z 1958 r. nr 89, poz. 496

[zarys-20] Polska – Zarys encyklopedyczny. PWN, 1974

[21] z gromady Borzykowo

[22] z gromad Września Południe i Września Północ

[23] Dz.U. z 1975 r. nr 17, poz. 92

[24] Dz.U. z 1977 r. nr 24, poz. 103

[25] M.P. z 1987 r. nr 33, poz. 291

[26] Dz.U. z 1991 r. nr 3, poz. 12

[27] Dz.U. z 1991 r. nr 87, poz. 397

[28] Dz.U. z 1994 r. nr 72, poz. 314

[29] Dz.U. z 1998 r. nr 103, poz. 652

[30] Dz.U. z 1999 r. nr 110, poz. 1268

[populacja2016-31] Powiat wrzesiński w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-21] , liczba ludności na podstawie danych GUS.

[32] GUS, Bezrobotni zarejestrowani i stopa bezrobocia. Stan w końcu września 2019 r. [online], stat.gov.pl [dostęp 2019-12-12] (pol.).

[33] Powiat wrzesiński. Współpraca międzynarodowa: Wolfenbüttel (Niemcy)

[34] Powiat wrzesiński. Współpraca międzynarodowa: Smolewicze (Białoruś)

[35] Rejestr zabytków nieruchomych – województwo wielkopolskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024, s. 252-257 [dostęp 2012-06-22] .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

Miasta na prawach powiatu	Kalisz Konin Leszno Poznań (siedziba)
Powiaty	chodzieski czarnkowsko-trzcianecki gnieźnieński gostyński grodziski jarociński kaliski kępiński kolski koniński kościański krotoszyński leszczyński międzychodzki nowotomyski obornicki ostrowski ostrzeszowski pilski pleszewski poznański rawicki słupecki szamotulski średzki śremski turecki wągrowiecki wolsztyński wrzesiński złotowski
Inne zagadnienia	Podział administracyjny Herb Flaga

Miasta	Miłosław Nekla Pyzdry Września
Gminy miejsko-wiejskie	Miłosław Nekla Pyzdry Września
Gminy wiejskie	Kołaczkowo

Przynależność wojewódzka	woj. poznańskie (II RP) (1919-39) woj. poznańskie (1945-75)
Miasta (1919-75)	Miłosław Pyzdry (← od 1948) Września
Gminy wiejskie zbiorowe (1934-54 i 1973-75)	Borzykowo (do 1954) Ciążeń (← 1948-54) Dłusk (← 1948-54) Kołaczkowo (od 1973) Miłosław Nekla (od 1973) Pyzdry (od 1973) Strzałkowo (do 1954) Września (od 1973) Września-Południe (do 1954) Września-Północ (do 1954)
Gromady (1954-72)	Borzykowo (1960-72) Brudzewo (1954-55 →) Chwalibogowo (1954-61) Ciążeń (1954-55 →) Ciemierów Kolonia (1954-71) Gozdowo (1954-59) Graboszewo (1954-55 →) Grzybowo (1954-71) Kaczanowo (1954-59) Kąty (1954-55 →) Kołaczkowo (1954-59) Marzenin (1954-59) Mikuszewo (1954-71) Miłosław (1954-72) Nekla (← 1956-72) Orzechowo (1954-71) Ostrowo Kościelne (1954-55 →) Podstolice (← 1956-59) Psary Polskie (1954-59) Pyzdry (1962-72) Rataje (1954-61) Skotniki (1954-59) Sokolniki (1954-71) Strzałkowo (1954-55 →) Targowagórka (← 1956-61) Węgierki (1954-71) Wrąbczynkowskie Holendry (1954-61) Września-Południe (1960-72) Września-Północ (1960-72) Wszembórz (1954-59)