Powoń

Powoń
	; Gethyllis linearis
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	liliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rząd	szparagowce
Rodzina	amarylkowate
Rodzaj	powoń
	Nazwa systematyczna
	Gethyllis L.; Sp. Pl.: 442 (1753)
	Typ nomenklatoryczny
	Gethyllis afra L.
Synonimy
	Abapus Adans.; Klingia Schönland; Papiria Thunb.;
	Abapus Adans.; Klingia Schönland; Papiria Thunb.;
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Powoń (Gethyllis R.Br.) – rodzaj roślin z rodziny amarylkowatych, obejmujący 31 gatunków, występujących naturalnie w południowej Afryce, na obszarze Republiki Południowej Afryki, Namibii i Botswany^[3]. Niektóre gatunki są wykorzystywane jako rośliny lecznicze. Owoce G. afra są jadalne i służą do produkcji brandy kukumakranka, popularnego w południowej Afryce środka na kolkę i niestrawność^[5].

Morfologia

Pokrój: Wieloletnie rośliny zielne, rosnące w skupiskach^[5].

Pęd: Niemal kulista cebula chroniona łuskami zewnętrznymi^[5].

Liście: Liście odziomkowe, u większości gatunków liczne, wąskie, często spiralnie skręcone, u niektórych szerokie i płasko przylegające do gruntu. Kilka gatunków tworzy wydatną pochwę, która wyrasta ponad poziom gruntu i utrzymuje liście w ciasnej wiązce. Pochwy liściowe są często atrakcyjnie zdobione czerwono-brązowymi plamami (np. G. britteniana) lub mają frędzlowate brzegi (u G. verticillata). Liście powoni są często owłosione. Włoski są proste i równomiernie rozmieszczone lub mają kształt litery T i są skupione^[5].

Kwiaty: Powoń różni się od większości amarylkowatych tym, że tworzy pojedynczy, słodko i mocno pachnący kwiat w każdym sezonie. Okwiat jest biały do kremowego lub różowego, często ciemnoróżowo prążkowany. Pręciki w kwiatach powoni różnią się między gatunkami liczbą główek. Niektóre gatunki (np. G. ciliaris) mogą mieć do 30 pylników, a inne (np. G. verticillata) tylko sześć. Pylniki są wydatne, jasnożółte, początkowo są długie i proste, po przekwitnięciu zwijają się. Zalążnia dolna, z szyjką słupka zmienną u poszczególnych gatunków pod względem długości i położenia. U niektórych gatunków jest prosta i tęga, zakończona małym, niezróżnicowanym znamieniem, u innych smukła i zakrzywiona z widocznym, szerokim znamieniem na końcu^[5].

Owoce: Podobne do jagód, długości palca, rosną blisko ziemi i mają różny kształt, barwę i aromat, gdy są dojrzałe. Najbardziej znane są mięsiste owoce niektórych gatunków (np. G. afra) o barwie żółtej do różowej, pachnące nieco truskawkami. U innych gatunków występują mniej rzucające się w oczy smukłe owoce o cienkiej skórce, które pozostają blade, czasami nakrapiane i bezwonne. Po osiągnięciu dojrzałości ścianki owocu rozpadają się i uwalniają liczne, okrągłe, kremowe do czerwonawych nasiona^[5].

Biologia

Rozwój: Geofity cebulowe. Rośliny kwitną przelotnie w środku lata, owocują jesienią i wypuszczają liście zimą, po czym części naziemne wysychają i rośliny wchodzą w okres wiosennego spoczynku. Nasiona kiełkują natychmiast po uwolnieniu, ale przetrwanie siewek zależy od odpowiednich i terminowych opadów. Zapylanie powoni nie zostało jeszcze dokładnie zbadane. Głównymi zapylaczami są prawdopodobnie pszczoły, które przyciąga ogromna ilość pyłku w dużych, często licznych pylnikach. Obecność roślin w kępach sugeruje, że nasiona opadają bezpośrednio obok rośliny matecznej, pozwalając sadzonkom pozostać w siedliskach, które sprzyjały przetrwaniu w przeszłości. Znaczenie ciasno skręconych liści nie jest w pełni zrozumiałe, ale zwarty układ może zapobiegać utracie wody, szczególnie w połączeniu z owłosionym pokryciem^[5].

Siedlisko: Większość gatunków powoni występuje na obszarach opadów zimowych, w Karru i fynbosie. Jedynie G. transkarooica i G. longistyla występują w regionie letnich opadów Nama Karoo. Siedliska rozciągają się od obszarów przybrzeżnych do wysoko położonego płaskowyżu śródlądowego. W większości przypadków rośliny preferują tereny otwarte, wolne od konkurencji ze strony krzewów i traw. Większość gatunków preferuje siedliska półpustynne, ale kilka gatunków przylądkowych (G. afra i G. kaapensis) zasiedla okresowo wilgotne miejsca wśród roślinności nizinnej fynbosu^[5].

Genetyka: Liczba chromosomów 2n = 12^[6].

Systematyka

Pozycja systematyczna: Rodzaj z plemienia Haemantheae, podrodziny amarylkowych Amaryllidoideae z rodziny amarylkowatych Amaryllidaceae^[7].

Wykaz gatunków^[3]

Gethyllis afra L.
Gethyllis barbarae G.D.Duncan
Gethyllis barkerae D.Müll.-Doblies
Gethyllis britteniana Baker
Gethyllis campanulata L.Bolus
Gethyllis cavidens D.Müll.-Doblies
Gethyllis ciliaris (Thunb.) Thunb.
Gethyllis fimbriatula D.Müll.-Doblies
Gethyllis grandiflora L.Bolus
Gethyllis gregoriana D.Müll.-Doblies
Gethyllis hallii D.Müll.-Doblies
Gethyllis heinzeana D.Müll.-Doblies
Gethyllis kaapensis D.Müll.-Doblies
Gethyllis lanuginosa Marloth
Gethyllis lata L.Bolus
Gethyllis latifolia Masson ex Baker
Gethyllis linearis L.Bolus
Gethyllis longistyla Bolus
Gethyllis marginata D.Müll.-Doblies
Gethyllis namaquensis (Schönland) Oberm.
Gethyllis oligophylla D.Müll.-Doblies
Gethyllis oliverorum D.Müll.-Doblies
Gethyllis pectinata D.Müll.-Doblies
Gethyllis roggeveldensis D.Müll.-Doblies
Gethyllis setosa Marloth
Gethyllis spiralis (Thunb.) Thunb.
Gethyllis transkarooica D.Müll.-Doblies
Gethyllis uteana D.Müll.-Doblies
Gethyllis verrucosa Marloth
Gethyllis verticillata R.Br.
Gethyllis villosa (Thunb.) Thunb.

Nazewnictwo

Etymologia nazwy naukowej: Uważa się, że nazwa naukowa rodzaju pochodzi od greckiego słowa γεθύων (gethyon), oznaczającego gatunek pora, do którego pozorne podobieństwo wynika z obecności długich, białych łusek cebuli, wyrastających ponad poziom gruntu i otaczających nasadę liści^[5].

Nazwy zwyczajowe w języku polskim: Polska nazwa rodzaju Gethyllis: powoń, wskazana została w Ukazicielu polskich nazwisk na rodzaje królestwa roślinnego Antoniego Wagi z 1849 r.^[8], a za nim w Słowniku nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich... Erazma Majewskiego wydanym w roku 1894^[9], w Słowniku polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin z roku 1900 Józefa Rostafińskiego^[10], a także w Słowniku języka polskiego Zdanowicza i Orgelbranda z 1861 r.^[11]

Zagrożenie i ochrona

Niektóre gatunki powoni obejmuje Czerwona Lista Roślin Południowej Afryki. Gatunek G. latifolia jest krytycznie zagrożony, a G. kaapensis zagrożony wyginięciem. 15 gatunków ma status mniejszej troski. Największym zagrożeniem jest rozwój obszarów miejskich^[12].

Zastosowanie

Owoce powoni są bardzo poszukiwane ze względu na ich zapach i właściwości lecznicze. W przeszłości suszone owoce były często używane do aromatyzowania wnętrz szafek i lnianych serwetek. Rozcieńczony napar z kwiatów G. spiralis był używany w celu złagodzenia problemów z ząbkowaniem. Skórkę owoców nakładano też na czyraki, siniaki i ukąszenia owadów^[5]. Owoce G. afra są tradycyjnie stosowane jako lekarstwo na wzdęcia, rozstrój żołądka i ból brzucha, a także drgawki, problemy z sercem, problemy żołądkowe i bezsenność. Gotowane w wodzie owoce są używane jako tradycyjny afrodyzjak przez lokalne społeczności w Namaqualand^[13].

Dojrzałe owoce G. afra są słodkie, soczyste, aromatyczne i smaczne^[13]. Współcześnie są używane do produkcji brandy kukumakranka, popularnego środka na kolkę i niestrawność^[5].

Owoce G. afra zawierają ponad 40 lotnych związków organicznych, z czego 11,2% α-pinenu i 6,4% β-pinenu, 8,5% maślanu butylu, 8,1% octanu izoamylu, 5,8% 2-metylomaślanu butylu i 5% cyneolu, które odpowiadają za ich silny, owocowy aromat.

Badania nie wykazały obecności alkaloidów w powoniach, jednak kwiaty, owoce, liście i korzenie dwóch gatunków (G. multifolia i G. villosa) wykazują działanie przeciwutleniające, przeciwzapalne, przeciwbakteryjne i mutagenne^[13].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-02-18] (ang.).
↑ ^a ^b ^c Plants of the World Online. The Royal Botanic Gardens, Kew, 2019. [dostęp 2021-02-18]. (ang.).
↑ Farr E. R., Zijlstra G. (ed.): Index Nominum Genericorum (Plantarum). Smithsonian Institution, 1996–. [dostęp 2021-02-18]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k Dee Snijman: Plantz Africa: Gethyllis. South African National Biodiversity Institute, 2004.
↑ Canio G. Vosa. Chromosome Studies in the Genus Gethyllis (Amaryllidaceae). „Caryologia”. 39 (3–4), s. 251–257, 1986. Informa UK Limited. DOI: 10.1080/00087114.1986.10797787. ISSN 0008-7114. (ang.).
↑ USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. 2020. Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy). National Germplasm Resources Laboratory, Beltsville, Maryland. [dostęp 2021-02-18]. (ang.).
↑ Jakub Waga, Antoni Waga: Flora polonica: indices. Warszawa: Drukarnia Stanisława Strąbskiego, 1849.
↑ Erazm Majewski: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich... T. 2: T. 2.: Słownik Łacińsko – Polski.... Warszawa: Druk Noskowskiego, 1894. (pol.).
↑ Józef Rostafiński: Słownik polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin, poprzedzony historyczną rozprawą o źródłach. Kraków: Akademia Umiejętności, 1900. (pol.).
↑ Aleksander Zdanowicz: Słownik języka polskiego: P-Z. T. 2. Wilno: Maurycy Orgelbrand, 1861.
↑ Red Data List of South African Plants. South Africa National Botanical Institute, Pretoria, 2010. [dostęp 2021-02-21].
↑ ^a ^b ^c Collen Musara, Alfred Maroyi. Ethnobotanical Uses, Biological and Chemical Properties of Gethyllis afra L. (Amaryllidaceae). „Journal of Pharmacy and Nutrition Sciences”. 9, s. 184–188, 2019. ISSN 2223-3806.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-02-18] (ang.).

[kew-3] Plants of the World Online. The Royal Botanic Gardens, Kew, 2019. [dostęp 2021-02-18]. (ang.).

[ing-4] Farr E. R., Zijlstra G. (ed.): Index Nominum Genericorum (Plantarum). Smithsonian Institution, 1996–. [dostęp 2021-02-18]. (ang.).

[rev-5] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k Dee Snijman: Plantz Africa: Gethyllis. South African National Biodiversity Institute, 2004.

[gen-6] Canio G. Vosa. Chromosome Studies in the Genus Gethyllis (Amaryllidaceae). „Caryologia”. 39 (3–4), s. 251–257, 1986. Informa UK Limited. DOI: 10.1080/00087114.1986.10797787. ISSN 0008-7114. (ang.).

[grin-7] USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. 2020. Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy). National Germplasm Resources Laboratory, Beltsville, Maryland. [dostęp 2021-02-18]. (ang.).

[waga-8] Jakub Waga, Antoni Waga: Flora polonica: indices. Warszawa: Drukarnia Stanisława Strąbskiego, 1849.

[majewski-9] Erazm Majewski: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich... T. 2: T. 2.: Słownik Łacińsko – Polski.... Warszawa: Druk Noskowskiego, 1894. (pol.).

[rostaf-10] Józef Rostafiński: Słownik polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin, poprzedzony historyczną rozprawą o źródłach. Kraków: Akademia Umiejętności, 1900. (pol.).

[slownik-11] Aleksander Zdanowicz: Słownik języka polskiego: P-Z. T. 2. Wilno: Maurycy Orgelbrand, 1861.

[red-12] Red Data List of South African Plants. South Africa National Botanical Institute, Pretoria, 2010. [dostęp 2021-02-21].

[etno-13] Collen Musara, Alfred Maroyi. Ethnobotanical Uses, Biological and Chemical Properties of Gethyllis afra L. (Amaryllidaceae). „Journal of Pharmacy and Nutrition Sciences”. 9, s. 184–188, 2019. ISSN 2223-3806.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]