Frane Petrić
Frane Petrić (ili Franjo Petrić ili Petris ili Petriš ili Petrišević, lat. Franciscus Patricius, ital. Francesco Patrizzi ili Patrizi, njem. Francesco Petritz, rođen 1529. u Cresu, umro 1597. u Rimu) bio je hrvatski latinista, humanista i filozof.
Rođen u plemićkoj (patricijskoj) porodici bosanskog porekla, prvo je studirao ekonomiju u Veneciji, zatim se školovao u Ingolstadtu pod pokroviteljstvom svog rođaka Matije Vlačića Ilirika, te je konačno otišao na studije medicine i filozofije u Padovi. Tu je dva puta bio izabran za predstavnika studenata iz Dalmacije.
Po završetku studija živeo je u različitim italijanskim gradovima, a zatim krenuo na putovanje po raznim evropskim zemljama, od Španije do Kipra. Najzad se nastanio u Ferrari, središtu platonizma u Italiji, gde ga je Alfonso II, Vojvoda od Ferrare postavio za načelnika katedre za filozofiju na Univerzitetu u Ferrari. Godine 1592. papa Klement VIII pozvao ga je u Rim, gde je proveo pet godina na mestu profesora platonovske filozofije.
Petrić je umro u Rimu, a sahranjen je u crkvi sv. Onofrija (Sant' Onofrio), u istoj grobnici u kojoj počiva i Torquato Tasso.
Premda je studije završio u Padovi, najvećem centru aristotelstva, ipak se priklonio "božanskom" Platonu i postao fanatični protivnik "životinje" Aristotela. Smatrajući Platonovo učenje bliskim hrišćanstvu, Petrić je u osnovi bio pristalica panteizma i neoplatonizma, po svojim pogledima blizak Telesiju i Giordanu Brunu. U latinskom delu Peripatetičke rasprave (Discussiones peripateticae, 1581) ističe predsokratovsku filozofiju prirode i nastoji obezvrediti Aristotelov značaj.
U svom glavnom delu Nova filozofija o opštem (Nova de universis philosophia, 1591) izgradio je vlastiti emanacionistički sistem ontologije plotinovskog tipa, u kojem bit sveta tvori – za razliku od aristotelovskog "kretanja" – svetlost shvaćena kao kosmičko-metafizički proces rasvetljavanja. Postanak i struktura sveta tumače se kao rezultat četiri oblika emanacije: svetlosti, sile, psihe i reda. Tome odgovara i Petrićeva podela filozofije na četiri discipline: panaugia, panarchia, panpsychia i pancosmia.
Prema Petrićevoj teoriji kosmosa, iz Boga je emanirala Svetlost, koja se prostire kroz čitav prostor i objašnjava sav razvoj. Ta Svetlost nije telesna ali je istovremeno temeljna stvarnost svih stvari. Svetlost je proizvela Toplotu i Fluidnost: ova tri elementa zajedno sa Prostorom predstavljaju elemente od kojih se sastoje sve stvari. Ova teorija kosmosa predstavlja zanimljivu kombinaciju materijalističkih i idealističkih ideja. Uticaj njegovog učitelja Berneradina Telasija (Bernardino Telasio) ipak nije bio dovoljno snažan da bi pokolebao Petrića u čvrstom uverenju da je čisto naučno objašnjenje sasvim dovoljno.
Budući da u ovom delu postanak i slika sveta bitno odudaraju od učenja sholastičkog aristotelizma, to je delo, uprkos Petrićevim nastojanjima da ga odbrani ili da barem rasvetli quaedam loca obscuriora ("neka nejasna mesta"), 1594. godine bilo zabranjeno.
U svim Petrićevim delima izbija živ, premda spekulativno nastrojen, interes za prirodne nauke, koje upravo u njegovo vreme, nakon viševekovnog zastoja, doživljavaju preporod. Petrić je pisao na italijanskom i latinskom jeziku o geometriji (O novoj geometriji = Della nuova geometria), istoriji (Della storia dieci dialoghi = Deset dijaloga o istoriji), poetici (O retorici = Della rettorica), vojnim pitanjima (Paralleli militari = Vojne usporedbe), geofizici itd. S grčkoga jezika preveo je na latinski Zaratustrino proročanstvo i Hermesa Trismegista.
- Artis historiae penus. Octodecim scriptorum tam veterum quam recentiorum monumentis. Basileae, Ex officinia Petri Paterna, 1579. (= "Hrana za istoriju umetnosti: osamnast opisa kako starih tako i novijih spomenika")
- De historia dialogi X. Con Artis historicae penus. Basel. 1579. (= "Deset dijaloga o istoriji")
- De rerum natura libri ii. priores. Aliter de spacio physico; aliter de spacio mathematico. Ferrara: Victorius Baldinus 1587. (= "Prve dve knjige o prirodi: jedna o fizičkom prostoru, druga o matematičkom prostoru")
- Discussionum Peripateticarum tomi iv, quibus Aristotelicae philosophiae universa historia atque dogmata cum veterum placitis collata, eleganter et erudite declarantur. Basileae. 1581 (= "Četiri toma peripatetičkih rasprava, koje elegantno i učeno obrazlažu celu istoriju i teoriju aristotelovske filozofije upoređene sa mišljenjima starih", tj. antičkih pisaca)
- Nova de universis philosophia. (Ad calcem adiecta sunt Zoroastri oracula cccxx. ex Platonicis collecta, etc). Ferrara. 1591, Venice 1593. (= "Nova filozofija o opštem. Na kraju je dodato 320 Zaratustrinih proročanstava prikupljenih iz platonističkih spisa")
- Apologia ad censuram. (= "Odbrana upućena cenzuri", tj. odbrana dela Nova filozofija o opštem pred Katoličkom crkvom)
- Della Historia dieci dialoghi. Venetia: Appresso Andrea Arrivabene. 1560. [Preštampano u: Theoretiker humanistischer Geschichtsschreibung. Nachdr. exemplar. Texte aus d. 16 Jh. Kessler, Eckhard, comp. München, Fink, 1971.] (= "Deset dijaloga o istoriji")
- Della nuova geometria di Franc. Patrici libri XV. Ne' quali con mirabile ordine, e con dimostrazioni à marauiglia più facili, e più forti delle usate si vede che le Matematiche per via regia, e più piana che da gli antichi fatto non si è, si possono trattare. Ferrara, Vittorio Baldini 1587 [ponovo štampano u istom izdanju sa: Quattro Libri Geometrici di Silvio Belli Vecentino. Venecija, 1595.] (= "Petnaest knjiga o novoj geomrtriji, u kojima se vidi da se matematika može obrađivati u savršenom redu i s čudesno lakšim primerima i s boljom upotrebom i na kraljevski način, što stari nisu činili")
- Della poetica. ed. critica a cura di D. A. Barbali. Bologna, Istituto Nazionale di Studi sul Rinascimento, vol. 1-3 1969-1971. (= "O poetici")
- Della poetica la deca disputata. Ferrara. 1586. (= "Deset rasprava o poetici")
- Della retorica dieci dialoghi: nelli quali si favella dell'arte oratoria con ragioni repugnanti all'openione, che intorno a quella hebbero gli antichi scrittori. Venetia: Appresso Francesco Senese, 1562. (= "Deset dijaloga o retorici: u kojima se priča o govorničkoj veštini s teorijama koje se razlikuju od mišljenja koja su o njoj imali antički pisci")
- Difesa di Francesco Patrizi dalle cento accuse dategli dal signor Jacopo Mazzoni. [u: Discorso intorno all Risposta dal. sig. F. Patricio] Ferrara. 1587 (= "Odbrana Franje Petrića od stotinu optužbi gospodina Jacopa Mazzonija")
- La Città felice. Venice: Griffio, 1553. U: Utopisti e Riformatori sociali del cinquecento. Bologna. N. Zanichelli. 1941. (= "Srećni grad")
- L'Eridano. In nuovo verso heroico. Con i sostentamenti del detto verso. Ferrara. Appresso Francesco de Rossi da Valenza 1557. (= "Eridan. U novoj herojskom stihu, sa objašnjenjem toga stiha")
- Parere del s. Francesco Patrici, in difesa di Lodovico Ariosto. All'Illustr. Sig. Giovanni Bardi di Vernio. Ferrara 1583. (= "Mišljenje g. Franje Petrića u odbranu Ludovika Ariosta")
- Risposta di Francesco Patrizi; a due opposizioni fattegli dal sign. Giacopo Mazzoni [u: Della difesa della Comedia di Dante] Ferrara. Vitt. Baldini 1587 (= "Odgovor Franje Petrića, na dva protivljenja gosp. Giacopa Mazzonija")
- Francesco Patrizi
- Francesco Patrizi da Cherso Arhivirano 2006-12-07 na Wayback Machine-u (at East Carolina University)
- Francesco Patrizi da Cherso (at Stanford Encyclodia of Philosphy]
- Brickman, B. An Introduction to Francesco Patrizi's Nova de Universis Philosophia. New York, 1941.
- Robb, N. Neoplatonism of the Italian Renaissance. London, 1935.
- Biography from Arcipelago Adriatico Arhivirano 2007-03-12 na Wayback Machine-u in Italian.
