Jump to content

Dheu

Përpunoni lidhje
Nga Wikipedia, enciklopedia e lirë
Uji sipërfaqësor u zhvillua në akullnajat deri në Irlandën e Veriut

Dheu është një përzierje e lëndës organike, mineraleve, gazeve, lëngjeve dhe organizmave që së bashku mbështesin jetën e bimëve dhe organizmave të tokës. Disa përkufizime shkencore dallojnë papastërtitë nga dhe duke kufizuar termin e mëparshëm në mënyrë specifike për tokën e zhvendosur.

Vështrim

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Dheu përbëhet nga një fazë e ngurtë e mineraleve dhe lëndëve organike (matrica e tokës), si dhe nga një fazë poroze që mban gazrat (atmosfera e tokës) dhe uji (tretësira e tokës). [1] [2] Prandaj, toka është një sistem me tre gjendje të ngurtë, lëngjeve dhe gazeve. [3] Dheu është produkt i disa faktorëve: ndikimi i klimës, relievi (lartësia, orientimi dhe pjerrësia e terrenit), organizmat dhe materialet mëmë të tokës (mineralet origjinale) që ndërveprojnë me kalimin e kohës. [4] Ai vazhdimisht i nënshtrohet zhvillimit nëpërmjet proceseve të shumta fizike, kimike dhe biologjike, të cilat përfshijnë erozionin e shoqëruar. [5] Duke pasur parasysh kompleksitetin e saj dhe lidhjen e fortë të brendshme, ekologët e tokës e konsiderojnë tokën si një ekosistem . [6]

Shumica e dherave kanë një dendësi të madhe të thatë (dendësia e tokës duke marrë parasysh zbrazëtitë kur janë të thata) midis 1.1 dhe 1.6 g/cm 3, megjithëse dendësia e grimcave të tokës është shumë më e lartë, në intervalin 2,6 deri në 2,7 g/cm 3 . [7] Pak nga toka e planetit Tokë është më e vjetër se Pleistoceni dhe asnjë nuk është më e vjetër se Cenozoiku, [8] edhe pse tokat e fosilizuara ruhen që nga periudha e lashtë si arkeani . [9]

Së bashku, trupi i dheut të tokës quhet pedosferë . Pedosfera ndërlidhet me litosferën, hidrosferën, atmosferën dhe biosferën . [10] Dheu ka katër funksione të rëndësishme:

  • si mjet për rritjen e bimëve
  • si një mjet për ruajtjen, furnizimin dhe pastrimin e ujit
  • si një modifikues i atmosferës së Tokës
  • si habitat për organizmat

Të gjitha këto funksione, nga ana e tyre, modifikojnë tokën dhe vetitë e saj.

Shkenca e tokës ka dy degë bazë të studimit: edafologjinë dhe pedologjinë . Edafologjia studion ndikimin e dherave në gjallesat. [11] Pedologjia fokusohet në formimin, përshkrimin (morfologjinë) dhe klasifikimin e dherave në mjedisin e tyre natyror. [12] Në terma inxhinierikë, dheu përfshihet në konceptin më të gjerë të regolitit, i cili gjithashtu përfshin materiale të tjera të lirshme që shtrihen mbi shkëmbinj, siç mund të gjenden në Hënë dhe objekte të tjera qiellore . [13]

Proceset

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Dheu është një komponent kryesor i ekosistemit të Tokës . Ekosistemet e botës ndikohen në mënyra të gjera nga proceset që kryhen në tokë, me efekte që variojnë nga varfërimi i ozonit dhe ngrohja globale deri te shkatërrimi i pyjeve tropikale dhe ndotja e ujit . Në lidhje me ciklin e karbonit të Tokës, toka vepron si një rezervuar i rëndësishëm karboni, [14] dhe është potencialisht një nga më reaguesit ndaj shqetësimeve njerëzore [15] dhe ndryshimeve klimatike. [16] Ndërsa planeti ngrohet, është parashikuar që tokat do të shtojnë dioksid karboni në atmosferë për shkak të rritjes së aktivitetit biologjik në temperatura më të larta, një reagim pozitiv (përforcim). [17] Megjithatë, ky parashikim është vënë në pikëpyetje duke marrë parasysh njohuritë më të fundit mbi qarkullimin e karbonit në tokë. [18]

Dheu vepron si një mjedis inxhinierik, një habitat për organizmat e tokës, një sistem riciklimi për lëndët ushqyese dhe mbetjet organike, një rregullator i cilësisë së ujit, një modifikues i përbërjes atmosferike dhe një mjedis për rritjen e bimëve, duke e bërë atë një ofrues shumë të rëndësishëm të shërbimeve të ekosistemit . . [19] Meqenëse dheu ka një gamë të madhe hapash dhe habitatesh të disponueshme, ajo përmban një pjesë të spikatur të diversitetit gjenetik të Tokës. Një gram tokë mund të përmbajë miliarda organizma, që u përkasin mijëra specieve, kryesisht mikrobike dhe kryesisht ende të paeksploruara. [20] [21] Dheu ka një densitet mesatar prokariotik prej afërsisht 10 8 organizmash për gram, [22] ndërsa oqeani nuk ka më shumë se 10 7 organizma prokariotikë për mililitër (gram) ujë deti. [23] Karboni organik i mbajtur në tokë përfundimisht kthehet në atmosferë përmes procesit të frymëmarrjes që kryhet nga organizmat heterotrofikë, por një pjesë e konsiderueshme ruhet në tokë në formën e lëndës organike të tokës; lëvrimi zakonisht rrit shkallën e frymëmarrjes së tokës, duke çuar në varfërimin e lëndës organike të tokës. [24] Meqenëse rrënjët e bimëve kanë nevojë për oksigjen, ajrimi është një karakteristikë e rëndësishme e tokës. Ky ventilim mund të realizohet nëpërmjet rrjeteve të poreve të ndërlidhura të tokës, të cilat gjithashtu thithin dhe mbajnë ujin e shiut duke e bërë atë lehtësisht të disponueshëm për t'u thithur nga bimët. Meqenëse bimët kërkojnë një furnizim pothuajse të vazhdueshëm me ujë, por shumica e rajoneve marrin reshje sporadike, kapaciteti i tokës për të mbajtur ujin është jetik për mbijetesën e bimëve. [25]

Dherat mund të heqin në mënyrë efektive papastërtitë, [26] të vrasin agjentët e sëmundjes, [27] dhe të degradojnë ndotësit, kjo pronë e fundit quhet zbutje natyrore . [28] Në mënyrë tipike, tokat mbajnë një absorbim neto të oksigjenit dhe metanit dhe i nënshtrohen një çlirimi neto të dioksidit të karbonit dhe oksidit të azotit . [29] Tokat u ofrojnë bimëve mbështetje fizike, ajër, ujë, moderim të temperaturës, lëndë ushqyese dhe mbrojtje nga toksinat. [30] Dherat ofrojnë lëndë ushqyese lehtësisht të disponueshme për bimët dhe kafshët duke e kthyer lëndën organike të vdekur në forma të ndryshme lëndësh ushqyese. [31]

Thuhet se dheu formohet kur lënda organike është grumbulluar dhe koloidet janë larë poshtë, duke lënë depozita argjile, humus, oksid hekuri, karbonat dhe gips, duke prodhuar një shtresë të veçantë të quajtur horizonti B. Ky është një përkufizim disi arbitrar pasi përzierjet e rërës, baltës, argjilës dhe humusit do të mbështesin aktivitetin biologjik dhe bujqësor para kësaj kohe. [32] Këta përbërës zhvendosen nga një nivel në tjetrin nga aktiviteti i ujit dhe i kafshëve. Si rezultat, në profilin e tokës formohen shtresa (horizonte). Ndryshimi dhe lëvizja e materialeve brenda një toke shkakton formimin e horizonteve dalluese të tokës . Megjithatë, përkufizimet më të fundit të tokës përfshijnë tokat pa asnjë lëndë organike, siç janë ato regolitët që u formuan në Mars [33] dhe kushtet analoge në shkretëtirat e planetit Tokë. [34]

Shih edhe

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Referime

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
  1. ^ Voroney, R. Paul; Heck, Richard J. (2007). "The soil habitat". përmbledhur nga Paul, Eldor A. (red.). Soil microbiology, ecology and biochemistry (bot. 3rd). Amsterdam, the Netherlands: Elsevier. fq. 25–49. doi:10.1016/B978-0-08-047514-1.50006-8. ISBN 978-0-12-546807-7. Arkivuar (PDF) nga origjinali më 10 korrik 2018. Marrë më 27 mars 2022. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  2. ^ Taylor, Sterling A.; Ashcroft, Gaylen L. (1972). Physical edaphology: the physics of irrigated and nonirrigated soils. San Francisco, California: W.H. Freeman. ISBN 978-0-7167-0818-6. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  3. ^ McCarthy, David F. (2014). Essentials of soil mechanics and foundations: basic geotechnics (bot. 7th). London, United Kingdom: Pearson. ISBN 9781292039398. Arkivuar nga origjinali më 16 tetor 2022. Marrë më 27 mars 2022. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  4. ^ Gilluly, James; Waters, Aaron Clement; Woodford, Alfred Oswald (1975). Principles of geology (bot. 4th). San Francisco, California: W.H. Freeman. ISBN 978-0-7167-0269-6. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  5. ^ Huggett, Richard John (2011). "What is geomorphology?". Fundamentals of geomorphology. Routledge Fundamentals of Physical Geography Series (bot. 3rd). London, United Kingdom: Routledge. fq. 148–150. ISBN 978-0-203-86008-3. Marrë më 16 tetor 2022. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)[lidhje e vdekur]
  6. ^ Ponge, Jean-François (2015). "The soil as an ecosystem". Biology and Fertility of Soils. 51 (6): 645–648. doi:10.1007/s00374-015-1016-1. Marrë më 3 prill 2022. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  7. ^ Yu, Charley; Kamboj, Sunita; Wang, Cheng; Cheng, Jing-Jy (2015). "Data collection handbook to support modeling impacts of radioactive material in soil and building structures" (PDF). Argonne National Laboratory. fq. 13–21. Arkivuar (PDF) nga origjinali më 4 gusht 2018. Marrë më 3 prill 2022. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  8. ^ Buol, Stanley W.; Southard, Randal J.; Graham, Robert C.; McDaniel, Paul A. (2011). Soil genesis and classification (bot. 6th). Ames, Iowa: Wiley-Blackwell. ISBN 978-0-470-96060-8. Arkivuar nga origjinali më 22 prill 2023. Marrë më 3 prill 2022. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  9. ^ Retallack, Gregory J.; Krinsley, David H.; Fischer, Robert; Razink, Joshua J.; Langworthy, Kurt A. (2016). "Archean coastal-plain paleosols and life on land" (PDF). Gondwana Research. 40: 1–20. Bibcode:2016GondR..40....1R. doi:10.1016/j.gr.2016.08.003. Arkivuar (PDF) nga origjinali më 13 nëntor 2018. Marrë më 3 prill 2022. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  10. ^ Chesworth, Ward, red. (2008). Encyclopedia of soil science (bot. 1st). Dordrecht, The Netherlands: Springer. ISBN 978-1-4020-3994-2. Arkivuar (PDF) nga origjinali më 5 shtator 2018. Marrë më 27 mars 2022. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  11. ^ "Glossary of terms in soil science". Agriculture and Agri-Food Canada. 13 dhjetor 2013. Arkivuar nga origjinali më 27 tetor 2018. Marrë më 3 prill 2022. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  12. ^ Amundson, Ronald. "Soil preservation and the future of pedology" (PDF). CiteSeerX 10.1.1.552.237. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 12 qershor 2018. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  13. ^ Küppers, Michael; Vincent, Jean-Baptiste. "Impacts and formation of regolith". Max Planck Institute for Solar System Research. Arkivuar nga origjinali më 4 gusht 2018. Marrë më 3 prill 2022. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  14. ^ Amelung, Wulf; Bossio, Deborah; De Vries, Wim; Kögel-Knabner, Ingrid; Lehmann, Johannes; Amundson, Ronald; Bol, Roland; Collins, Chris; Lal, Rattan; Leifeld, Jens; Minasny, Buniman; Pan, Gen-Xing; Paustian, Keith; Rumpel, Cornelia; Sanderman, Jonathan (27 tetor 2020). "Towards a global-scale soil climate mitigation strategy" (PDF). Nature Communications (në anglisht). 11 (1): 5427. Bibcode:2020NatCo..11.5427A. doi:10.1038/s41467-020-18887-7. ISSN 2041-1723. PMC 7591914. PMID 33110065. Marrë më 3 prill 2022.
  15. ^ Pouyat, Richard; Groffman, Peter; Yesilonis, Ian; Hernandez, Luis (2002). "Soil carbon pools and fluxes in urban ecosystems". Environmental Pollution. 116 (Supplement 1): S107–S118. doi:10.1016/S0269-7491(01)00263-9. PMID 11833898. Marrë më 3 prill 2022. Our analysis of pedon data from several disturbed soil profiles suggests that physical disturbances and anthropogenic inputs of various materials (direct effects) can greatly alter the amount of C stored in these human "made" soils. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  16. ^ Davidson, Eric A.; Janssens, Ivan A. (2006). "Temperature sensitivity of soil carbon decomposition and feedbacks to climate change" (PDF). Nature. 440 (9 March 2006): 165‒73. Bibcode:2006Natur.440..165D. doi:10.1038/nature04514. PMID 16525463. Marrë më 3 prill 2022. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  17. ^ Powlson, David (2005). "Will soil amplify climate change?". Nature. 433 (20 January 2005): 204‒05. Bibcode:2005Natur.433..204P. doi:10.1038/433204a. PMID 15662396. Arkivuar nga origjinali më 22 shtator 2022. Marrë më 3 prill 2022. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  18. ^ Bradford, Mark A.; Wieder, William R.; Bonan, Gordon B.; Fierer, Noah; Raymond, Peter A.; Crowther, Thomas W. (2016). "Managing uncertainty in soil carbon feedbacks to climate change" (PDF). Nature Climate Change. 6 (27 July 2016): 751–758. Bibcode:2016NatCC...6..751B. doi:10.1038/nclimate3071. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 10 prill 2017. Marrë më 3 prill 2022. {{cite journal}}: |hdl-access= ka nevojë për |hdl= (Ndihmë!); Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  19. ^ Dominati, Estelle; Patterson, Murray; Mackay, Alec (2010). "A framework for classifying and quantifying the natural capital and ecosystem services of soils". Ecological Economics. 69 (9): 1858‒68. doi:10.1016/j.ecolecon.2010.05.002. Arkivuar (PDF) nga origjinali më 8 gusht 2017. Marrë më 10 prill 2022. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  20. ^ Dykhuizen, Daniel E. (1998). "Santa Rosalia revisited: why are there so many species of bacteria?". Antonie van Leeuwenhoek. 73 (1): 25‒33. doi:10.1023/A:1000665216662. PMID 9602276. Marrë më 10 prill 2022. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  21. ^ Torsvik, Vigdis; Øvreås, Lise (2002). "Microbial diversity and function in soil: from genes to ecosystems". Current Opinion in Microbiology. 5 (3): 240‒45. doi:10.1016/S1369-5274(02)00324-7. PMID 12057676. Marrë më 10 prill 2022. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  22. ^ Raynaud, Xavier; Nunan, Naoise (2014). "Spatial ecology of bacteria at the microscale in soil". PLOS ONE. 9 (1): e87217. Bibcode:2014PLoSO...987217R. doi:10.1371/journal.pone.0087217. PMC 3905020. PMID 24489873. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  23. ^ Whitman, William B.; Coleman, David C.; Wiebe, William J. (1998). "Prokaryotes: the unseen majority". Proceedings of the National Academy of Sciences of the USA. 95 (12): 6578‒83. Bibcode:1998PNAS...95.6578W. doi:10.1073/pnas.95.12.6578. PMC 33863. PMID 9618454. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  24. ^ Schlesinger, William H.; Andrews, Jeffrey A. (2000). "Soil respiration and the global carbon cycle". Biogeochemistry. 48 (1): 7‒20. doi:10.1023/A:1006247623877. Marrë më 10 prill 2022. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  25. ^ Denmead, Owen Thomas; Shaw, Robert Harold (1962). "Availability of soil water to plants as affected by soil moisture content and meteorological conditions". Agronomy Journal. 54 (5): 385‒90. doi:10.2134/agronj1962.00021962005400050005x. Marrë më 10 prill 2022. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  26. ^ House, Christopher H.; Bergmann, Ben A.; Stomp, Anne-Marie; Frederick, Douglas J. (1999). "Combining constructed wetlands and aquatic and soil filters for reclamation and reuse of water". Ecological Engineering. 12 (1–2): 27–38. doi:10.1016/S0925-8574(98)00052-4. Marrë më 10 prill 2022. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  27. ^ Van Bruggen, Ariena H.C.; Semenov, Alexander M. (2000). "In search of biological indicators for soil health and disease suppression". Applied Soil Ecology. 15 (1): 13–24. doi:10.1016/S0929-1393(00)00068-8. Marrë më 10 prill 2022. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  28. ^ "Community guide to monitored natural attenuation" (PDF). Marrë më 10 prill 2022. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  29. ^ Linn, Daniel Myron; Doran, John W. (1984). "Effect of water-filled pore space on carbon dioxide and nitrous oxide production in tilled and nontilled soils". Soil Science Society of America Journal. 48 (6): 1267–1272. Bibcode:1984SSASJ..48.1267L. doi:10.2136/sssaj1984.03615995004800060013x. Arkivuar nga origjinali më 18 mars 2023. Marrë më 10 prill 2022. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  30. ^ Gregory, Peter J.; Nortcliff, Stephen (2013). Soil conditions and plant growth. Hoboken, New Jersey: Wiley-Blackwell. ISBN 9781405197700. Arkivuar nga origjinali më 22 prill 2023. Marrë më 10 prill 2022. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  31. ^ Bot, Alexandra; Benites, José (2005). The importance of soil organic matter: key to drought-resistant soil and sustained food and production (PDF). Rome: Food and Agriculture Organization of the United Nations. ISBN 978-92-5-105366-9. Marrë më 10 prill 2022. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  32. ^ Sengupta, Aditi; Kushwaha, Priyanka; Jim, Antonia; Troch, Peter A.; Maier, Raina (2020). "New soil, old plants, and ubiquitous microbes: evaluating the potential of incipient basaltic soil to support native plant growth and influence belowground soil microbial community composition". Sustainability. 12 (10): 4209. doi:10.3390/su12104209. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  33. ^ Bishop, Janice L.; Murchie, Scott L.; Pieters, Carlé L.; Zent, Aaron P. (2002). "A model for formation of dust, soil, and rock coatings on Mars: physical and chemical processes on the Martian surface". Journal of Geophysical Research. 107 (E11): 7-1–7-17. Bibcode:2002JGRE..107.5097B. doi:10.1029/2001JE001581. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  34. ^ Navarro-González, Rafael; Rainey, Fred A.; Molina, Paola; Bagaley, Danielle R.; Hollen, Becky J.; de la Rosa, José; Small, Alanna M.; Quinn, Richard C.; Grunthaner, Frank J.; Cáceres, Luis; Gomez-Silva, Benito; McKay, Christopher P. (2003). "Mars-like soils in the Atacama desert, Chile, and the dry limit of microbial life". Science. 302 (5647): 1018–1021. Bibcode:2003Sci...302.1018N. doi:10.1126/science.1089143. PMID 14605363. Marrë më 24 prill 2022. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Dheu&oldid=2556937"