Costa Rica
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Costa Rica is een Lound in Middel-Amerikoa.
Geografie
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]Loage
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]Costa Rica lait ap ju Lound-Äängte fon Middel-Amerikoa. Ätter't Wääste lait die Pazifik, ätter't Aaste ju Karibiske See, ju tou dän Atlantik heert. Uk dät Kokos-Ailound, een Pazifik-Ailound, dät unner Natuurskuts stoant, heert tou Costa Rica. Do Noaberlounde fon Costa Rica sunt Nicaragua in dät Noude un Panama in dät Suude.
Loundskup
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]Dät Rebät fon Kosta Rica is tou groote Deele flak, man dät rakt deer uk Bierich-Kätten, do tou do Middel-Amerikoanske "Cordilleras" heere. Junner rakt dät uk aktive juust so as ferläskede Vulkoane. Bekoande Vulkoane in dät Lound sunt die Turrialba, die Poás (2704 Meetere), die Arenal (1633 Meetere) un die Irazú (3432 Meetere). Die Chirripó Grande (3820 Meetere) is die hoochste Bierich fon Costa Rica.
In dät Lound rakt dät uutdiende Nasjonoalparke un Reservoate (sowät 27 % fon dät Lound stoant unner Skuts). Deerfon bestoant aan grooten Deel uut Tropisken Rienwoold. Uk wan Holtfaalere in do 1970er un 1980er Jiere sowät 80 % fon dän Rienwoold in dät Lound rooded hieden, groit deer nu wier Rienwoold ap moor as n Haaldeel fon ju Flakte fon Costa Rica. So konnen do Ienwoonere uurigens truch Öko-Tourismus fertjoonje. Ieuwenske fon dän Rienwoold rakt dät uk uur Natuur-Loundskuppe, so as Gäärslound un Mangroven-Wooldere.
Geskichte
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]Foar-Europäiske Besiedelenge
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]
Do ooldste archäologiske Funste, do een moanskelke Besiedelenge fon Costa Rica dokumentierje, wäide ju Tied twiske 12.000 un 8.000 foar Kristus toureekend. Bit do Spoaniere koomene, lieuwden fermoudelk sowät 400.000 Ljuude ap dät Rebät, dät däälich Costa Rica is.
Dät Noudwääste, dät Nicoya-Hoolichailound (Nasjonoalpark Barra Honda), waas die suudelkste Uutlooper fon dät Nahuatl, ju Sproake fon do Azteken un uur Nahua-Foulke. Ju Midde un dät suude fon't Lound wieren deerjuun fon suudelke Ienfloude bestimd, hier wuuden Chibcha-Sproaken boald, do Sproaken fon do Chibcha. Costa Rica waas mäd sien Vulkoane un Bierichkätten man uk mäd sien kustennaie Sump-Loundskuppe een Speere twiske do Hoochkultuuren fon dät Noude un do fon dät Suude, sodät der nit moor as n bitje Uuttuusk waas.
Dät Aaste druuch stäärek Suudamerikoanske Määrkmoale. Do Kariben, do deer lieuwden juust so as do Boruca un Chibcha in't Suudwääste wieren hoolichnomadiske Jeegere un Fiskere, do Yuca, Flaaskappele un Plonten-Knullen aadenden, Coca-Bleede kauden un in Täärpe mäd Palisoaden-Teenelse lieuwden. Do matriarchoalske Chibcha äntwikkelden een Sklouen-System un wieren baldoarich goude Gould-Smitte. Buppedät stoalden jo präzise foarmde Granit-Kuugeln, do Steenkuugeln fon Costa Rica häär, do uut uunbekoande Gruunde do Greeuwe an dän Río Térraba, ap dät Caño-Ailound un in't Golfito-Rebät fälle. Een Skrift äntwikkelden jo nit.
Ju grootste archäologiske Steede is Guayabo, oun do Honge fon dän Turrialba, uur 50 km aastelk fon San José. Ju existierde al fon 1000 f. Kr. bit sowät 1400, un wuude wildääge fon sowät 10.000 Ljuude bewoond. As besunners kunstful jäilde do Toonweeren un do Metall-Oarbaide. Ju Gould-Beoarbaidenge stuude al uum 600 ap aan Hööchtepunkt, besunners in't Bierichlound.
Junner lieuwden Corobicí, do in litje Hoochlound-Doale woonden, un do Nahua, do uut Mexiko uum 1500 ienwonnerden. In düsse Tied wuude dät Nicoya-Hoolichailound in ju noudwäästelke Provins Guanacaste in ju uutdiende meso-amerikoanske Kultuur-Sphäre apnuumen. Besunners do Chorotega, do ju grootste indigene Sälskup deerstoalden, weesen deerbie kulturelle Oainhaide fon hiere noudelke Noabere ap. Jo sälwen koomen in't 14. Jierhunnert uut dät Suude fon Mexiko, hieren Noome betjudt Fluchtjend Foulk. Jo bauden Stääde mäd Säntroal-Ploatse un broachten een Agrar-System mäd Boone, Turske Weete, un Flaaskappel mee. Jo hieden aan Kalänner, skreeuwen Bouke ap Pergament uut Hart-Häid un stoalden hooch äntwikkelde Keramiken juust so as anthropomorphe Figuuren häär, do däälich in't Jade-Museum fon San José stounde.
Do kriegeriske Chorotega hieden Sklouen un een fon Priestere un Oadel behäärskede, fon skäärpe Klassen-Iendeelenge känteekende Sälskup.
Äntdäkkenge truch do Europäere un Kolonioalismus
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]
Christoph Kolumbus fuur ap sien fjoode Raise in't Jier 1502 uk loangs dät Middel-Amerikoanske Fäästlound un koom deerbie uk ätter Costa Rica. Düt Lound wuude dan al in dän eersten Haaldeel fon dät 16. Jierhunnert truch do Spoaniere in Besit nuumen. Ju fon Kolumbus foarnuumene Beteekenge Costa Rica y Castillo de Oro (Rieke Kuste un Gouldene Buurich) häd sik as skiere Wonsk-Foarstaalenge ruutstoald: Dät Lound is äärm oun mineroalske Räistoffe un Eedelmetalle. Eerste fon 1560 oun wuude Costa Rica systematisk kolonisierd, do Ärooberere gruundeden in 1563 ju Stääd Cartago, ju bit 1823 Haudstääd fon Costa Rica waas. In't 17. Jierhunnerd fäästigeden do Spoaniere hiere Heerskup in dät Rebät, man daach bleeuw dät apgruunde fon sien Räistof-Äärmoud un sien uunbetjuudende strategiske Loage een minner wichtige un unneräntwikkelde Kolonie.
Uunouhongegaid fon Spanien
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]In 1821 wuude dät Rebät aan Deel fon dät uunouhongige Eerste Kaiserriek Mexiko, man die Kaiser wuude al in 1823 ousät. Fon 1823 oun heerde Costa Rica touhoope mäd Guatemala, Honduras, El Salvador un Nicaragua tou ju Säntroal-Amerikoanske Konföderatsjoon. Deeruum wuude 1823 un ju Haudstääd ätter dät domoals litje Täärp San José ferlaid, uumdät ju foarige Haudstääd Cartago tjou tou Mexiko stuude. Dät roate noch n Burgerkriech, dän do Republikoanere wunnen. Man uk ju Säntroal-Amerikoanske Konföderatsjoon waas nit fon loange Duur, in 1838 ferkloorde Costa Rica sien Uunouhongegaid fon ju Konföderatjsoon. Sänt düsse Tied is Costa Rica een ounstoundich Lound foar sik.
In 1899 roate dät do eerste demokratiske Köäre. Sänt düsse Tied hiede Costa Rica twäie mäd politiske Gewalt tou dwoon häiwed. Fon 1917 bit 1919 tou regierde die Diktoatoor Frederico Tinoco Gradados un in 1948 waas deer n litjen Buurgerkriech ätter aan striedigen Uutsleek fon een Köär. Düssen Kriech wuude wunnen truch José Figueres Ferrer, die dät Militär ouskaffede un een näi Gruundwät apstaalde. Sänt düsse Tied ferhoaldt sik Costa Rica in ju Buute-Politik moor of minner näitroal, is monken Latien-Amerikoa uk een fon do riekere Lounde, uut düsse two Gruunde beteekent me dät Lound toumäts as "ju Swaits fon Middel-Amerikoa".
Demografie
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]Befoulkenge
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]Die grootste Deel fon ju Befoulkenge (87 %) stommet fon Europäere ou, foar'n grootsten Deel fon do Spaniere. Sowät 7 Prosänt sunt Mestitzen, fon misked spoansk-indioanske Oustommenge, tjo Prosänt sunt fon afrikoanske Oustommenge un een Prosänt is Indioansk.
Sproake
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]Ju Amtssproake fon Costa Rica is dät Spoanske, dät uk fon een Moorhaid in ju Befoulkenge boald wäd. Uur Sproaken, do bruukt wäide, sunt do ienheemske Indioaner-Sproaken un Ängelsk of een Ängelsk-basierde Kreolsproake truch Befoulkengsdeele in't aastelke Kustenrebät, do fon jamaikoanske Immigranten oustomme.
Gloowe
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]Mäd 92 Prosänt is die allergrootste Deel fon ju Costa-Ricoanske Befoulkenge Ounhonger fon dät Kristendum. Monken do Kristen sunt sowät 88 % roomsk-kathoolsk.
Wällen
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]- Düssen Artikkel foutet ap ju Wäästfräiske Foatenge un in litje Deele uk ap ju Düütske.