Jump to content

Falsafai islomī

Az Википедиа
بسم الله الرحمن الرحيم
Baxşe az maçmū'ai maqolahoi:

Islom

Falsafai islomī — ilmi falsafiest, ki dar asosi kalomi islom dar afkori ideologiji asrhoi mijonai xalqhoi Şarqi Nazdiku Mijona taşakkul joftaast.

Ruşdi falsafa dar asri islomī

[viroiş | edit source]

Ibtido

[viroiş | edit source]

Hangomi vafoti Rasuli akram (s) tamomi çaziratularab zeri parcami islom bud va andake pas az vafoti on Hazrat (s) futuhoti islomī dar xoriç az çaziratul-arab oƣoz şud va dar muddati andake din dar hamai Xovarmijona va şimoli Afriqo gustariş joft va az Sunad to Andalus fath gardid va bad-in guna islom merosi azime az Iron, Junon, Rum, Misr, Hind va ƣajra ba musalmonon intiqol joft. Bo gustarişi qalamravi hukumati islomī va garoişi qavmhoi gunogun ba in oini hajotbaxş bisjori az marokizi ilmiji çahon dar qalamravī islom qaror girift va taboduli ma'lumot bajni donişmandon va taboduli kitobho bajni kitobxonaho va tarçamai onho az zabonhoi muxtalif, cun: Hindī, Forsī, Junonī, Lotinī, Sirjonī, Ibarī va ƣajra ba zaboni arabī, ki amalan zaboni bajnul-milaliji musalmonho şuda bud, ohangi ruşdi «falsafa» va ulumu fununro sur'at baxşid va az çumla kitobhoi zijode az fajlasufoni Junon va Iskandarija va digar marokizi ilmī ba arabī kam-kam bargardonda şud. To hududi jak qarn, ja'ne to avoxiri hukumati Bani Umajja harakati çiddī ba surati çarajonī baroi tarçamai mutuni ilmī va falsafī az zabonhoi digar ba arabī surat nagiriftast.

Az tarafi digar ixtiloti musalmononi arab bo mardumoni sarzaminhoi digar va luzumi tasbiti zavohiri alfoz va ahkomi qur'onī beştar himmati onhoro ba samti ulumi qur'onī va muqaddimoti on az qabili: sarf, nahv, baloƣat va ƣajra maşƣul karda bud. Tanho afrodi ma'dude ba angezahoi şaxsī ba tarçamai ba'ze az mutun mepardoxtand. Muşaxxasai tarçama dar zamoni Bani Umajja in ast, ki avvalan: Amre qoim ba fard buda va angezahoi fardī boisi ançomi on meşudaast; va tab'an bo margi on afrod in kor niz pojon mejoftaast. Sonijan: Munhasir ba tib va nuçum va kimijo budaast. Taqriban muqorin bo ufuli hukumati Bani Umajja va rei kor omadani Bani Abbos harakati çiddī va farogir baroi tarçamai mutuni «ilmī» va «falsafī» ba arabī oƣoz şud, ki istilohan «Nahzati tarçama» (harakati bargadoniji mutun) nomidaand.[1]

«Nahzati tarçama» (harakati bargardoniji mutun)

[viroiş | edit source]

Ravşan ast, ki dar tahlilu tabjini padidahoi içtimoī nametavon mudda'iji daloili jak padida şud, vale bo diqqat dar mas'alai «Nahzati tarçama» metavon illathoi pajdoişi in nahzat va angezai xulaforo dar ehtimom varzidan ba on mavoridi zerinro barşumorid:

1. Pas az fathi sarzaminhoi pahnovare cun Iron korhoi «devonī» (ba illati adami oşnoiji arab bo in umur) ba dasti ulamoi masehī, jahudī, zartuştī va ƣajra az mijoni Ironijon, Rumijon, Misrijon va millathoi digar suporida şud. Onho devonhoro ba zaboni xud tanzim karda budand, vale dar avoxiri hukumati xulafoi Bani Umajja hassosijat nisbat ba tarçamai onho ba arabī şure' şud va illati on ilova bar taassubi arabī in bud, ki xulafo mexostand nazorati beştar bar kori onho doşta boşand va in oƣozi rasmiji tarçamai mutun ba arabī bud.

2. Roh joftani pizişkoni ƣajri arab, xususan Ironī ba darbori xulafo bud, ba viƶa xulafoi Bani Abbosī, ki muqtazoi tarçamai kutub ba zaboni arabī budand.

3. Bo zavol joftani hukumati xulafoi Bani Umajja va bar taxt nişastani xulafoi Bani Abbosī , e'tiqod ba nuçum va ahkomi on va ta'siri nuçum dar havodisi zaminī quvvat girift; va in amr niz angezae baroi sur'at giriftani tarçamai kutubi nuçum ba arabī şud.

4. Intiqoli markazi xilofat az Dimişq ba Baƣdod, ki mahalli barxurdi farhanghoi muxtalif bud, lizo dar naş'at giriftani in harakat ta'siri besazoe doşt.

5. Gustarişi zaboni arabī ba unvoni zaboni rasmiji hukumati islomī ba manotiqe, ki doroi zabonhoi digar budand, omili muassire bud, to donişmandonu navisandagon kutubi ilmiji xudro ba zaboni rasmiji hukumat tarçama kunand.

6. Oşnoiji beştari musalmonon bo kitobhoi tibbī va nuçumī onhoro ba ulumi falsafī nazdiktar kard, zero dar on rezgor ulum ba surati imreza az jakdigar çudo nabud va hama tahti unvoni ommi falsafa meƣunçid va cī baso tabibonu munaççimon bisjore az masoili falsafī va mantiqiro niz medonistand va ba tarçamai kutubi mantiqī, falsafī, rijozī va ƣajra, ba arabī mepardoxtand.

7. Ba'd az inhitoti musalmonon bo aqvomu farhanghoi digar xohu noxoh mubohisotu munozirot mijoni onho darmegirift va gohe peş meomad, ki ulamoi ƣajri musalmon bo istifoda az istilohoti mantiqī va falsafī, ki az Junoni boston ba irs burda budand, musalmononro maƣlub mekardand. Ba in çihat bud, ki musalmonon baroi istifoda az silohi duşman dar muqobili bo duşman ba farogiriji istilohoti mantiqī va falsafī rej ovardand va xulafo niz bo faroham kardani imkoni tarçamai kutubi mazbur ononro dar in rosto taqvijat mekardand.

8. Aloqai şaxsī doştani barxe az xulafo ba mabohisi ilmī va aqlī, ba xusus Ma'mun, dar şiddat giriftani in harakat be ta'sir nabudaast.

9. Bo gustariş va vus'ati domanai hukumati islomī va farovoniji molijotho va amvoli «bajtul-mol», nijoz ba ilmi hisobu rijozijot beştar şud, ba hamin çihat musalmonon ilmi hisobro az hindujon girifta tarçama kardand; hamon tavre, ki ilmi handasa va me'moriro az Junon kasb kardand.

10. Hamai daloili mazkur kamu beş dar kutubi torixi falsafai islomī omadaast. Ammo haqiqate, ki mutaassifona taqriban hamai navisandagoni torixi falsafa ba on napardoxtaand - gar cī buzurgone cun Allomai Askarī va Allomai Ça'fari Murtazo dar torixhoi tahlilī ba on işora kardaand - in ast, ki: Xulafoi Abbosī xilofatro ba çang ovarda budand, az ibtido sa'j doştand imomatu vilojatro az bajn bardorand, to xajoli xudro az çonibi tanho raqiboni qudratmandi xeş osuda kunand. Ba farozi onho tarçamai kutubi falsafī va ilmī va rivoçi on dar mijoni musalmonon va taqvijati falosafa metavonist qudrati ilmī va ƣalabai inkornopaziri on hazarot bar ulamoro tahti şuo qaror dihad va zehni ummati islomiro az tavaççuh ba on buzurgvoron munsarif kunad, vale hoşo ki na tanho az in roh ba maqsudi şumi xud narasidand, balki bo taşkili çalasoti mubohisa va munozira bajni onho va ulamoi digar va ƣalabai hameşagiji in anvori tajjiba bar şuhrati onon dar mijoni ulamo va ummat afzudand.[1]

Takakkul

[viroiş | edit source]

Dar oƣoz nabudani zaboni muştarak va istilohoti mavridi ittifoq dar bajni mutarçimon va hamcunin ixtilof dar bunjodhoi «falsafa»-i şarq va ƣarb kori omeziş va paƶuhişi falsafaro duşvortar mesoxt, vale tele nakaşid, ki navobiƣe ba monandi Abu Nasri Forobī va Abu Alī ibni Sino bo taloşi pajgiri xud maçmuai afkori falsafiji on asrro omextand va bo iste'dodhoi nobiƣai xud, ki dar partavi anvori vahj va bajonoti peşvojoni dinī şukufo şuda bud, ba barrasī va guzinişi onho pardoxtand va jak nizomi falsafiji takmilşudaro arza doştand, ki ilova bar afkori Aflotun va Arastu va navaflotunijoni Iskandarija va urafoi Maşriqzamin mutazammini andeşahoi çadide bud va bartariji farovone bar har jake az nizomhoi falsafiji şarq va ƣarb doşt, gejo in ki beştarin sahm moli Arastu bud va az in re falsafai eşon rangi Arastuī (ja'ne maşşoī) doşt.

Bori digar in nizomi falsafī zeri zarrabini nuqqodi hakimone cun Ƣazzolī va Faxruddini Rozī qaror girift va az sei digar Şahobuddini Suhravardī bo bahragirī az osori hukamoi Ironi boston va tatbiqi onho bo afkori Aflotun va Ravoqijon va Navaflotunijon, maktabi çadidero ba nomi «Maktabi işroqī» pajrezī kard, ki beştar rangi Aflotunī doşt. Va bad-in tartib zaminai çadide baroi peşomadani andeşahoi falsafī va sababi ruşdi beştari onho padid omad. Qarnho siparī şud va fajlasufoni buzurge ba misli: Xoça Nasiruddini Tusī, Sajid Sadruddini Daştakī, Şajx Bahoī, Mirdomod va amsoli inho, bo andeşahoi tobnoki xud bar ƣanī şudani «falsafai islomī» afzudand, to navbat ba Sadruddini Şe'rozī rasid, ki bo nubuƣu ibtikori xud nizomi falsafiji çadidero iroa dod, ki dar on anosiri hamohangī az falsafahoi «Maşşoī» va «Işroqī» va mukoşifoti «irfonī» bo ham tarkib şuda budand va afkori ƶarfi purqimate niz bar onho afzuda şuda bud; va onro «Hikmati mutaolija» nomid.[1]

Ezoh

[viroiş | edit source]
  1. ↑ 1.0 1.1 1.2 Torixi falsafai islomī. Qismi avval./Ruşdi falsafa dar asri islomī. - Xuçand, 2018. - S.47-53 [1] Bojgonī şudaast 22 ijuni 2019  sol.

Adabijot

[viroiş | edit source]
Bargirifta az "https://tg.wikipedia.org/w/index.php?title=Фалсафаи_исломӣ&oldid=1396869"