Cawete -a

Li cawete -a, c' est ene cawete tipike do walon k' est todi metowe so on viebe.

Elle a stî foirt eployeye påzès rfondeus dispu 1995 po foirdjî des absitroets mots.

Etimolodjeye

Ele sourd del cawete latene «-ācŭlum», ki sierveut voltî a fé des nos d' usteye : «gubernāculum» (vierna), spīrāculum «spira» (lårmî, rayire).

E francès, li minme bodje etimolodjike a dné li cawete -ail (gouvernail, soupirail), mins li cogne walone a bråmint dpus d' uzaedje ki cisse-lale.

Studias

Elle aveut ddja stî rilevêye come pårmint walone pa Jules Waslet dins l' adrovaedje do Motî d' Djivet (1923).

Ele fourit ristudieye long et lådje pa Jean Lechanteur e 1983. Sacwants noûmots avou -a, askepyîs å 19inme sieke, avént passé e francès d' Walonreye (fabrica), adon scrît avou l' ortografeye -at (fabricat).

Les sinses del cawete -a

Li sinse del cawete, c' est:

• li rzultat di l' accion, copurade si c' e-st ene sacwè d' absitroet : rafiya, pinsa, tuza, rima, ratna, rastina.
• ene pitite usteye
  • sacwè nén foirt complikêye, ki fwait l' accion, u k' on fwait l' accion avou: pela, sera, capinda, sbara, spawta, astoca, hina. Dins ci uzaedje la, po des usteyes pus sûteyes, on-z a l' cawete -rece.
  • plaijhante manire di lomer les pårteyes do coir, come dins des rimas d' efant :

Li buca, les deus rwaitas, les schoûtas, li noda, l' avala (on toutche li front, les ouys, les orayes, li narene di l' efant, pus on lyi stitche li doet dins l' boke, k' est sovint ki båye.

• cron fijhaedje di l' accion.
  • drole di manire di fé l' accion, po fé rire u tuzer: mora, creva.
  • zine di fé l' accion : breya. On l' eploye adon dins ene fråze come "Il a l’ breya".
  • Maladeye, la k' on fwait l' accion sins l' voleur: tronna, tossa.
• sinsåcion k' on-z tot fjhant l' accion (no des cénk sinses): oda u noda, sawoura u rassawoura, sinta.

Mots nén clairs.

Ci pôreut esse eto des cawetes -a, mins li bodje n' est nén bén veyåve.

• trava.
• crama.

Djeyografeye del cawete -a e 20inme sieke

Li mot "rima" esteut co bén vicant e l' Årdene e 20inme sieke

• Gn a ene cåkêye di mots avou l' cawete -a e Payis d' Lidje. A. Xhignesse riclama minme ki tos les viebes povént, sins foirci, aveur on parint fwait avou l' cawete -a. Sacwants mots di ptitès usteyes fwaites avou l' cawete -a ni s' rescontrént k' e Levant: pela. Eto, les mots pol sinse del gosse (sawoura et rassawoura).
• Dins l' walon do Mitan, end a co mwints. Metans, les cis rilevés pa Waslet: ratna, oda, sbara, xhufla.
• El Basse-Årdene, i sont ddja ene miete pus råles. Mins on-z etindeut co coramint, e 20inme sieke: creva, covra, sera, pixha, rima. Li sinse di "pitite usteye" esteut sovint rimpli pal cawete -oe (sbaroe, peloe, astocoe).
• E Coûtchant walon, li cawete -a esteut bråmint pus råle. On î rescontréve co "ratna". Portant gn aveut co la des mots k' on n' troveut nén ôte pårt: pun d' capinda. Po l' sinse "marote di fé l' accion", gn a l' concorance del cawete -ant (aveur li breyant).

Noûmots askepyîs avou l' cawete -a

Les sinses k' on s' end a siervou

• Les troes cwårts do tins, les noûmots fwaits avou l' cawete -a riprindnut li sinse "absitroet rzultat d' on viebe": scrijha, fabrica, atåvla, responda, relijha, situdia, mezura, peupe-sipata, rifrancijha. On-a eto rwalonijhî rizulta, ki pout esse riwaitî come on parints di "rzulter", avou l' cawete -a.
• Dins l' sinse "drole di manire di fé l'accion", rilevans li mot clintcha. Djustumint, li "clintcha a fé des djesses k' i gn a" va permete d' askepyî des nos d' maladeyes : pita, aroedixha, hemla, tanfla.
• On s' a siervou eto di l' uzaedje ancyin po lomer les sinsåcions : toutcha, et les ôtes sintimints u capåbté do cervea: sinta, rissinta, ritna (po n' nén repeter "memwere").

Istwere des noûmots avou -a

• Li mot "fabrica" a stî askepyî e 19inme sieke, dandjreus pa des industriyels ki djåzént ddja francès, mins k' avént co totes les piceures do walon e leu tiesse.
• Droldimint assez, gn a pont d' noûmot avou l' cawete -a dins tos les noveas mots rilevés pa M. Piron dins les scrijhaedjes des fijheus d' arimés do payis d' Lidje al fén do 19inme sieke, kimince do 20inme sieke.
• Li mot pita a skepyî tot seu (dabôrd, il a stî fwait pa des cinsîs) po ene novele maladeye des veas ki n' aparexhou k' avou l' relijhaedje des tournés dins l' raece BBB. Nos dirans dins les anêyes 1960.
• Albert Lallemand a atåvlé dins les anêyes 1980 tos noûmots fwaits avou ene cawete coinrece -ia, mins kel sinse rote come si ç' sereut ene cawete -a. Bråmint di ces mots la estént foirdjî po des atuzes di rlidjon: observia ("Li Bon Diè n’ a d’ keure ki po l’ observia del lwè"); stramtia. Mins Lalmand a eto propôzé des noûmot po bouter estô des inglicisses: "voye-bribia" (èn aplacaedje tîxhon po "oto-stop"), avikia (po job). Ces noûmots la polèt esse corwaitîs come des parints avou l' cawete -a d' on viebe del troejhinme troke. Li piceure egzistêye vormint: foumer => foumyî => foumia.
• Gn a yeu ene cåkêye di noûmots avou l' cawete -a k' ont stî enondés pa les rfondeus al fén do 20inme sieke, aprume po ristoper on vûde a cåze do waire di vîs mots walons po djåzer d' absitroetès sacwès, mins eto po l' lomaedje di sacwantès maladeyes sins vî no e walon (sol modele di "creva", "mora").

Uzaedje e 21inme sieke des noûmots avou l' cawete -a

Gn a sacwants noûmots avou l' cawete -a ki cminçnut a esse eployîs foû del soce des rfondeus :

• sicrijha, copurade a cåze di l' atuze des betchfessîs scrijhas, mins eto po djåzer des letes et des trokes di letes, u des viyès ôrtografeyes. C' est on noûmot clair, eployî come li francès graphie.
• responda a stî cossemé pa l' diswalpaedje des respondas d' waloneus, u ds ôtès djins, dins des gazete come Li Rantoele. I soune mî kel calcaedje di l' inglès eterviou.
• atåvla a dipus d' må di rexhe foû di spexheur, mins on l' rescontere cobén dins les djåspinreyes e walon, po n' nén repeter trop li rfrancijha "propôzucion".
• mezura, situdia (nén si setch ki stude), codjowa, etrocla si rtrovèt co sovint so les pådjes tecnikes di l' eciclopedeye Wikipedia.
• eshonna est mo ahessant po sacwantès esplikêyes di l' esplicant motî do walon.
• Li mot peupe-sipata a stî spårdou på live Li batreye des cwate vints, come sinonime di "djenocide". Des waloneus k' i gn a l' ont critiké, nén a cåze del cawete -a, mins paski c' esteut on mot d' aplacaedje tîxhon.

Dipus d' racsegnes sol cawete -a

• Waslet, J. (1923) Vocabulaire wallon-français (dialecte givétois). E. Laroche, a Sdan.
• Lechanteur, J. (1983) Pour l’étude du suffixe -aculu en Wallonie. Les dialectes de Wallonie, 11, 5-40.
• Mahin, L. (1994) La création de néologismes en wallon (L’ askepiaedje di noûmots e walon), nén eplaidî.

Hårdêye difoûtrinne

Sacwants sustantifs avou l' cawete -a (dedja studyîs sol Wiccionaire)