跳至內容

Eng-lân ê le̍k-sú

Wikipedia (chū-iû ê pek-kho-choân-su) beh kā lí kóng...

Eng-lân ê le̍k-sú.

Kun-kù khó-kó͘ chèng-kù, siāng chá tī kin-á-ji̍t kóng ê Eng-lân tē-hng chhut-hiān ê hui hiān-tāi chéng jîn-lūi sī Homo antecessor, in sī 78 bān tang chêng ê chióng-lūi, Eng-lân chāi-tē só͘ hoat-kiàn ê kut-thâu sio̍k 50 bān tang chêng.[1]

Norfolk ê Happisburgh chng, ū hoat-kiàn chha-put-to 90 bān tang chêng chè-chok ê jîn-chō-bu̍t. Siōng-bô ū 9 pho sú-chêng jîn-kûn tùi Au-chiu lâm-pêng sóa ji̍p Eng-lân, kî-tiong siāng bóe chi̍t kûn sī tī 15,000 tang chêng ê sî seng-oa̍h tī kin-á-ji̍t ê Nottinghamshire, Norfolk kap Devon téng tē-hng. Hit-chūn ê Pak Hái iáu koh sī pêⁿ-po͘ kap nâ-á tē.[2]

Stonehenge tāi-khài tī Ch. 3000–1500 nî kan khí-siat.

Keng-kòe Ch. 4700 nî kàu Ch. 2000 nî kan ê Sin-chio̍h-khì sî-kî, Eng-lân ê jîn-kháu chiàu ko͘-sǹg chin-ka kàu 300,000 chó-iū. Tī Ch. 3000 nî ê sî, í-keng ū ēng chio̍h-thâu khí ê piah hun-keh thó͘-tē.[2]

Lô-má ê oán-cheng kap thóng-tī

[siu-kái | kái goân-sí-bé]
Siông-sè chhiáⁿ khoàⁿ: Britannia

Ch. 55 nî ê sî, Lô-má-lâng thâu chi̍t pái ji̍p-chhim Eng-lân. Caesar niá nn̄g-ê kun-thoân, kò-pia̍t tāi-khài 5 chheng lâng, hiòng Britain tē-hng chìn-peng, tāi-seng tī Deal hū-kīn chiūⁿ-hōaⁿ. Tong-sî Eng-lân pō͘-cho̍k ê chi̍t-ūi siú-léng sī Cassivellaunus. Keng-kòe chē pái chiàn-tò͘ liáu-āu, Caesar thè-kun. Chóng-sī chit chūn Britain lâm-pō͘ chi̍t kóa pō͘-cho̍k mā khai-sí Lô-má-hòa[3]

43 nî kàu 60 nî kan ê Lô-má oán-cheng.

Kàu Claudius chò Lô-má hông-tè ê sî, chiong-kun Aulus Plautius tī Āu 43 nî niá tāi-iok 2 bān lâng ê kun-tūi kòe Eng-lân. Keng-kòe tī Medway Khe Chiàn-tò͘, Caratacus só͘ chhōa-thâu ê chāi-tē kun-tūi hō͘ Lô-má phah-pāi. Liáu-āu hông-tè Claudius niá peng lâi kàu Eng-lân hiòng chāi-tē siâⁿ-chhī Camulodunum chò siāng bóe ê kong-kek. Chit kái ê chiàn-sū, hō͘ Lô-má khai-sí liáu tùi Eng-lân ê cheng-ho̍k.[3]

Āu 47 nî ê sî, Boudicca niá-chhōa ê Iceni siā hiòng Lô-má thóng-tī hoat-tōng hoán-khòng. Boudicca sī goân Iceni ông Prasutagus ê bó͘, chá-chêng Prasutagus sí āu, Lô-má hêng-séng chèng-hú chhim-hoān liáu in-ê pō͘-cho̍k. Boudicca ê kun-tūi ji̍p-chhim liáu pau-koat Lô-má ê tē-hng siú-hú Colchester chāi-lāi ê só͘-chāi. Té-bé tī Watling Tōa-ke Chiàn-tò͘, Boudicca phah-su Lô-má chiong-kun Suetonius Paulinus ê kun-tūi, liáu-kiat hoán-khòng.[3]

Keng-kòe chē pái ê Lô-má oán-cheng, goân-sú ê pō͘-chok hiòng pak-pêng thè-āu, sán-seng liáu Tyne-Solway Sòaⁿ. Tāi-khài tī 120 nî ê sî, 80 mai tn̂g ê Hadrianus ê Tn̂g-siâⁿ khí-siat. Āu--lâi koh ū chi̍t chōa khah té ê Antoninus ê Tn̂g-siâⁿ.[4]

268 nî ê sî, Eng-lân ê chóng-tok Carausius chū chheng hông-tè.[3]

Eng-lân ê káng-kháu, kim-sio̍k kap cho͘-sòe ū pang-chō͘ Lô-má siong-gia̍p ê chok-iōng. Āu--lâi chia mā sī Au-chiu ê lông-sán-tē, pí-lūn 359 nî ê sî, Iulianus hông-tè cho͘-chit chûn-tūi chū Eng-lân sàng kok-bu̍t kòe Rhine Hô tē-khu.[3]

Anglo-Saxon ê chhim-ji̍p

[siu-kái | kái goân-sí-bé]

430 nî ê sî, chi̍t kóa sió ông-kok ê liân-bêng thâu-lâng Vortigern, chhōe Saxon lâng chò iông-peng lâi tùi-khòng So͘-kat-lâng kòe--khì ê Pict lâng kap chi̍t kóa Ài-ní-lân sè-le̍k. Tong Pict lâng hòng-khì chhim-ji̍p liáu-āu, Vortigern ê tông-bêng sè-le̍k soah kī-choa̍t la̍p chìn-chêng chhiáⁿ Saxon iông-peng ê só͘-hùi, tè-bé Saxon lâng tùi Tang Anglia tē-hng khai-sí hoán-loān, hiòng Thames Valley tē-hng hoat-tián, chiàm-niá chng-siā kap chháu-tē. Saxon lâng āu--lâi koh kā in kâng cho̍k ê lâng ín--lâi. Hia sin ji̍p--lâi ê German pō͘-cho̍k chòe chú-iàu hâm Schleswig ê Angle lâng, Elbe Khe iân-chōa ê Saxon lâng, Kē-tē-kok ê Frisia lâng, kap Tan-be̍h hái-kîⁿ ê Jute lâng. Chia-ê chu pō͘-cho̍k, tī 6 sè-kí ê sî hō͘ le̍k-sú-ka thóng chheng chò "Anglo-Saxon lâng". In-ê khui-khún-chiá, hiòng Thames Khe, Trent Khe kap Humber Khe iân-sòaⁿ hoat-tián.[5]

540 nî-tāi, tùi Ai-ki̍p hiòng kui-ê Lô-má-hòa sè-kài thoân-jiám chhut chi̍t kái un-e̍k, ū-ê gián-kiù kè-sǹg hit-chūn goân-té 3, 4 pah-bān jîn-kháu kiám kah chhun 1 pah-bān chó-iū. Un-e̍k tùi chāi-tē jîn-kûn ê táⁿ-kek sī pí Anglo-Saxon khún-hō͘ koh khah giâm-tiōng, che mā sī āu--lâi Anglo-Saxon thang kè-sio̍k hiòng Eng-lân sai-pêng hoat-tián ê goân-in chi it. Kî-tiong Saxon ê chi̍t ūi thâu-lâng Ceawlin pa̍t tī 577 nî ê sîhoat-tián kàu Cirencester, Gloucester, kap Bath; i-ê sè-le̍k tè-bé koh hiòng Eng-lân tiong-ng thàng kòe, pek cháu chāi-tē ê kok-ông. Tang-tiong ia̍h ū-ê chāi-tē jîn-kûn sóa hiòng Hoat-lân-se sai-pak-pêng ê Armorica, sán-seng chi̍t kûn kiò Breton lâng ê cho̍k-hē. Breton lâng ū pō͘-hūn āu--lâi koh tòe William Cheng-ho̍k-chiá ji̍p Eng-lân.[5]

Viking lâng ê khok-tiong

[siu-kái | kái goân-sí-bé]
878 nî ê sî-chūn Eng-lân koh hong sè-le̍k tē-tô͘.

9 sè-kí chhe, Eng-lân ū Wessex, Mercia kap Northumbria 3 ê chú-iàu ông-kok, lēng-gōa koh ū Tang Anglia, Kent, Sussex kap Essex 4-ê khah sió ê ông-kok. Chá-chêng, tī 790 nî ê sî-chūn, ū chi̍t tīn Norse lâng tùi Dorset hái-hōaⁿ chhim-ji̍p Eng-lân. Sòa--lo̍h-lâi kúi tang, in chìn chi̍t pō͘ kong-kek chē-ê só͘-chāi. Té-bé koh lâi Tan-be̍h-lâng, in chú-iàu kong Kent kap Tang Anglia. Ùi Kent ê Sandwich hū-kīn, hoat-seng liáu Eng-lân siāng chá ê chi̍t pái hái-chiàn. 866 nî, Tan-be̍h-lâng chiàm-niá liáu York. Liáu-āu koh hiòng Nottingham chhim-lio̍k, kàu-bóe Northumberland kap Tang Anglia lóng siū in khòng-chè.[6]

Eng-lân ê Alfred Tāi-ông to̍h sī tī chit chūn tek-sè. Keng-kòe chē pái chiàn-su liáu-āu, i ēng chîⁿ siu-bé Tan-be̍h kun-tūi, hō͘ hia Tan-be̍h-lâng thè tńg Lûn-tun, chit-ê sî-kî Alfred sǹg sī Tan-be̍h sè-le̍k ê phoan-chú. Té-bé Alfred koh tī Chippenham chiàn-pāi, liû-bông kòe Somerset tē-hng. I ùi Athelney khí siat chi̍t chō iàu-sài. 878 nî ê chhun-thiⁿ, Alfred Tāi-ông niá Somerset, Wiltshire, kap pō͘-hūn Hampshire ê kun-tūi khì kàu chi̍t-ê hō chò "Egbert ê Chio̍h-thâu" (Egbert’s Stone) ê só͘-chāi. Tī Wiltshire ê Edington i kap Tan-be̍h thâu-lâng Guthrum ê kun-tūi khí Edington Chiàn-tò͘, tè-bé phah iâⁿ. Liáu-āu Guthrum chiap-siū kiat-kó jî-chhiá kap chē-ê chí-hui-koaⁿ siū-sé ji̍p Ki-tok-kàu.[6]

Tan-be̍h-lâng, mā hō chò Viking lâng, tī 10 sè-kí bóe oa-ná koh kè-sio̍k tī Eng-lân oa̍h-tāng. Eng-lân ê kun-chú Ethelred ūi tio̍h pó-chhî hô-pêng, tī Maldon Chiàn-tò͘ chiàn-pāi liáu-āu, chē pái hiòng Tan-be̍h-lâng ê sè-le̍k kiáu la̍p sòe-kim. Eng-lân tng loān ê sî-ki, Tan-be̍h-ông Swein Forkbeard tī 1013 nî kap i-ê hāu-seⁿ Canute chhōa chûn-tūi, in kàu-ūi liáu-āu, Danelaw, ia̍h tiō sī Tan-be̍h-lâng chi-phòe ê só͘-chāi, jîn-bîn óa hiòng Forkbeard. Chāi-tê ê Ethelred tāi-seng kòe Lûn-tun, koh cháu chhut Eng-lân, sui-bóng pat tī Swein kòe-sin ê sî tó-tńg, oa-ná phah bē-iâⁿ Canute ê sè-le̍k. Canute tè-bé tī 1016 nî tit tio̍h ông-ūi. Chit-chūn Ethelred kap hāu-seⁿ Edmund Ironside lóng sí--ah, in hit hē ông-sek mā tn̄g--khì. Canute chiūⁿ-ūi liáu-āu to̍h khai-sí thâi Eng-lân hôa-cho̍k. I mā choán sìn Ki-tok-kàu, koh chham goân-té Ethelred ê bó͘ Emma kiat-hun. Canute tī Eng-lân kiàn-li̍p tiat-sū, koh chū-chheng sī So͘-kat-lân, Ài-ní-lân kiam Ui-le̍k-sū ê kun-chú. I hi-chūn oa-ná sī Tan-be̍h kiam Nô͘-ui ê ông.[7]

1035 nî Canute kòe-sin, i-ê chi̍t tùi hāu-seⁿ, Harold Harefoot kap Harthacanute, lóng taⁿ thóng-tī té-chām. Té-bé khoân-le̍k koh thoân kàu Ethelred kap Emma ê hāu-seⁿ Edward khì, i sī Ethelred kap Emma ê hāu-seⁿ, sǹg sī pòaⁿ Eng-lân pòaⁿ Norman-hē.[7]

Edward tī 1043 nî ê koh-oa̍h-cheh siū ka-bián. Tī Norman lâng khai-sí chhim-ji̍p chìn-chêng, i to̍h siat chi̍t kóa lī-ek Normandy sè-le̍k ê chèng-chhek, chhan-chhiūⁿ pun hō͘ Rouen ê seng-lí-lâng Lûn-tun ê bé-thâu. Edward hông chheng chò sī rex Anglorum, ì-sù sī "Eng-lân-lâng ê ông". Ē-tàng kóng Eng-lân chit-ê bîn-cho̍k (nation) ê tông-it-sèng (identity) sī tī 8 sè-kí kàu 11 sè-kí che tiong-ng hoat-tián--ê. Chhan-chhhiūⁿ Beowulf téng tāi-piáu Eng-lân thoân-thóng ê bûn-ha̍k chok-phín mā ùi chit-ê sî-kî chhut-hiān.[7]

Norman lâng ê cheng-ho̍k

[siu-kái | kái goân-sí-bé]

Edward ông-ūi ê kè-sêng-chiá bô chheng-chhó, ū chi̍t khoán kóng-hoat sī i beh-sí chìn-chêng soan-pò͘ thoân hō͘ Harold, Godwin ê hāu-seⁿ. Chóng-sī chèng-thóng ê kè-sêng-jîn èng-tong sī Edgard Atheling, hit-chūn ka-ta 14 hòe. Lēng-gōa, Normandy ê kong-chiok William, mā chú-tiuⁿ Edward í-ken kā ông-ūi kau hō͘ i. Chit-ê kóng-hoat siū phó͘-phiàn ê chiap-siū, chóng-sī ū khó-lêng m̄-sī chin-si̍t--ê.[7]

1066 nî ê 6 goe̍h tiong, William í-keng tī Normandy ê Dives-sur-Mer chún-pī chiàn-sū. Siâng-sî Eng-lân-ông Harold mā phài peng siú tī Wight Tó, m̄-koh tán bô William ê kong-kek, kàu 9 goe̍h chhe 8 kái-sàn, kok-ông tó-tńg Lûn-tun. Nô͘-ui-ông Harald Hardrada soah mā tī 9 goe̍h 20 ê sî tī York lâi kàu Eng-lân, Harold chai-iáⁿ liáu-āu, hoat-peng hiòng pak-pêng. Tī 25 ji̍t Harold kap Harald ê sè-le̍k khí Stamford Bridge Chiàn-tò͘, tè-bé Harald chiàn-sí. Liáu-āu bô lōa kú William mā chhut-peng hiòng Eng-lân.[7]

1066 nî ê 9 goe̍h 28, William tùi Pevensey Bay chiūⁿ hōaⁿ.[7]

  • Ackroyd, Peter (2012). Foundation: The History of England Volume I. Macmillan. ISBN 9780330544283. 
  1. "500,000 BC – Boxgrove". Current Archaeology. Current Publishing. 20 December 2010 khòaⁿ--ê. 
  2. 2.0 2.1 Ackroyd 2012, 1. Hymns of stone
  3. 3.0 3.1 3.2 3.3 3.4 Ackroyd 2012, 2. The Roman way
  4. Bunson, Matthew (2002). "Britannia (1)". Encyclopedia of the Roman Empire, Revised Edition. Facts On File, Inc. ISBN 0-8160-4562-3. 
  5. 5.0 5.1 Ackroyd 2012, 4. Spear points
  6. 6.0 6.1 Ackroyd 2012, 5. The blood eagle
  7. 7.0 7.1 7.2 7.3 7.4 7.5 Ackroyd 2012, 7. The coming of the conquerors