Raion
Raion, raïon, neu raiion (yn Rwsieg, Wcreineg a Bwlgareg: район; yn Belarwseg: раён; yn Rwmaneg: raion; yn Aserbaijaneg: rayon; yn Latfieg: rajons; yn Jorjeg: რაიონი) yw'r term a ddefnyddir mewn sawl gwladwriaeth yn hen floc comiwnyddol Dwyrain Ewrop i ddynodi dau fath o is-adran weinyddol: israniad tiriogaethol neu israniad dinas. Daw'r term o'r gair Ffrangeg "radius" a gymerwyd yn yr ystyr geometrig o'r brif dref.[1]. Gellid dweud ei fod yn cyfateb i sir yng Nghymru.
Diffiniad
[golygu | golygu cod]Mae'r raion yn israniad tiriogaethol yn Azerbaijan , Belarus , Georgia , Latfia , Moldofa , Rwsia , Wcráin , Bwlgaria a rhai o wledydd eraill yr hen Undeb Sofietaidd. Fel is-adran weinyddol, cyflwynwyd y term gan ddiwygio gweinyddiaeth Sofietaidd 1923-1929, a drawsnewidiodd i raddau helaeth y gyfundrefn folost (volost) ac ouiezd a fodolwyd gan Ymerodraeth Rwsia yn "raion", ac yna allforio i'r gwledydd a atodwyd yn 1940-1945 a yn y gwledydd lloeren. Arhosodd yr israniad raïon yn ei le i raddau helaeth ar ôl i'r Undeb Sofietaidd chwalu. Mewn rhai gwledydd, fel Moldofa, fe'i hailsefydlwyd hyd yn oed gan y llywodraeth a ddominyddir gan Gomiwnyddol a etholwyd yn 2001, ar ôl cael ei diwygio ym 1998 gan y llywodraeth pro-Ewropeaidd flaenorol.
Israniad ail lefel yw raion fel arfer. Gall fod yn israniad:
- oblast (voblast, yn Belarws);
- oblast, krai, gweriniaeth ymreolaethol, ardal ymreolaethol neu ddinas fawr, yn Rwsia;
- gweriniaeth gyn-Sofietaidd fach (SSR), neu oblast, krai, gweriniaeth neu ddinas fawr i weriniaeth gyn-Sofietaidd fawr;
- oblast, dinas fawr, neu Crimea, Wcráin.
Yn ddamcaniaethol, roedd raïonau Sofietaidd i fod i gael rhywfaint o ymreolaeth, ar ffurf cyngor dosbarth (raisoviet) a etholwyd gan y bobl, neu bennaeth gweinyddiaeth leol, naill ai wedi'i ethol neu ei benodi. Yn ymarferol, y blaid sengl a gyflwynodd ei "ymgeiswyr", y bu'n rhaid i'r "pleidleiswyr" eu hethol bron yn unfrydol. Mae'r math hwn o arfer wedi diflannu ers 1989 mewn rhai gwledydd fel Bwlgaria, ond mae'n parhau mewn eraill fel Belarus.
Y Raion yn Ffederasiwn Rwsia
[golygu | golygu cod]Yn Ffederasiwn Rwsia, nid yw'r fframwaith gweinyddol wedi'i addasu, ond mae'r derminoleg wedi newid i adlewyrchu nodweddion lleol, megis:
- Gweriniaeth Karelia, mae'r pelydrau yn cydfodoli â'r volosts (волости). Ystyrir bod y ddau fath ar yr un lefel weinyddol.
- Gweriniaeth Sakha (Yakutia gynt), gyda'r ulus (улус).
- Gweriniaeth Tuva, gyda'r kojououn (кожуун).
Raioniaid yn Wcráin
[golygu | golygu cod]Hyd at fis Gorffennaf 2020, roedd gan De jure Wcráin 490 raion wedi’u rhannu rhwng 24 oblastiau a Crimea. Roedd eu nifer yn amrywio fesul oblast rhwng 11 ac 20. Arwynebedd ardaloedd Wcreineg ar gyfartaledd oedd 1,200 km2 (ychydig yn llai na sir Ceredigion. Eu poblogaeth ar gyfartaledd oedd 52,000.
Ar 17 Gorffennaf 2020, gostyngwyd nifer y raionau yn yr Wcrain i 136 o'r 490 blaenorol.
De facto, nid yw'r wlad yn eu rheoli i gyd oherwydd bod rhai Gweriniaeth Ymreolaethol y Crimea a Donbass yn dianc rhag llywodraeth Wcrain ac o dan reolaeth milisia lleol o blaid-Rwseg.
Raioniaid ym Moldafa
[golygu | golygu cod]De jure, mae Moldofa wedi'i rhannu'n 40 raïon o'r un dimensiynau â rhai Wcráin, a 5 bwrdeistref. De facto mae llywodraeth Moldovan yn rheoli 32 a hanner, y secessionists pro-Rwseg 4 a hanner. Ym Moldofa, mae'r gair “raïon” (swyddogol) o darddiad Rwsiaidd: yr hyn sy'n cyfateb iddo (answyddogol, sy'n golygu "cylch") yw ocol ym Rwmaneg a dolay yn Gagawgaseg.
Raioniaid Bwlgaria
[golygu | golygu cod]Mae Eurostat yn isrannu Bwlgaria yn ddau ranbarth mawr iawn sydd yn y wlad hon yn cyfateb i lefel gyntaf yr enwau o unedau tiriogaethol ystadegol: Gogledd-ddwyrain Bwlgaria (Severina i Istochna Bwlgaria) a De-orllewin a De-Ganolbarth Bwlgaria (Yugozapadna i Yuzhna Tsentralna Bulgaria).[2].
Raioniaid Jorjia
[golygu | golygu cod]Rhennir rhanbarthau Georgia yn ardaloedd, a elwir yn raïoni (yn Jorjeg: რაიონი),)[3] ar gyfer y gweriniaethau ymreolaethol (Abkhazia, Ajaria) ac ar gyfer Tbilisi; fe'u gelwir yn mounitsipalitéti (yn Sioraidd: მუნიციპალიტეტი)4 ar gyfer y rhanbarthau gweinyddol.
Gweler hefyd
[golygu | golygu cod]Cyfeiriadau
[golygu | golygu cod]- ↑ Merriam-Webster's Third New International Dictionary (1961, repr. 1981), s.v. raion.
- ↑ "copi archif". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2015-07-16. Cyrchwyd 2022-04-24.
- ↑ Nodyn:Ka რაიონი(consulté le 17 janvier 201è)
