William John Gruffydd

William John Gruffydd
W. J. Gruffydd tua diwedd ei yrfa ym Mhrifysgol Caerdydd
Ganwyd	William John Griffith 14 Chwefror 1881 Bethel, Sir Gaernarfon, Cymru
Bu farw	29 Medi 1954(1954-09-29) (72 oed)
Addysg	Ysgol Sir Caernarfon (ddaeth yn ddiweddarach yn Ysgol Syr Hugh Owen, Coleg yr Iesu, Rhydychen
Gwaith	Bardd, ysgolhaig, dramodydd, beirniad, golygydd, gwleidydd
Cyflogwr	Prifysgol Caerdydd
Gweithiau nodedig	Gweithiau llenyddol: Telynegion, Ynys yr Hud a Cherddi Eraill, Caniadau (casgliadau); Ynys yr Hud. Y Tlawd Hwn, 1914-1918: Yr Ieuainc wrth yr Hen, Gwladys Rhys, Thomas Morgan yr Ironmonger, Yr Arglwydd Rhys (cerddi unigol); Beddau'r Proffwydi (drama); Hen Atgofion (ysgrifau).
Priod	Gwenda Gruffydd
Rhieni	John Griffith, Jane Elisabeth Griffith
Gwobrau	Coron yr Eisteddfod Genedlaethol (1909)

Gweler hefyd: William John Gruffydd (Elerydd).

Bardd, ysgolhaig, dramodydd, golygydd a gwleidydd Cymreig oedd William John Gruffydd neu W. J. Gruffydd (14 Chwefror 1881 – 29 Medi 1954).

Roedd yn un o feirdd Cymraeg pwysicaf degawdau cyntaf yr ugeinfed ganrif, ac yn rhinwedd ei weithgarwch llenyddol ac ysgolheigiol, a'i duedd i fynegi ei farn yn ddi-flewyn ar dafod, roedd yn un o ffigurau cyhoeddus amlycaf bydoedd llenyddol ac ysgolheigiol Cymru rhwng y ddau ryfel byd. Bu'n Aelod Seneddol dros sedd Prifysgol Cymru o 1943 i 1950.

Bywgraffiad

Bywyd Cynnar

Ganed ef yng Nghorffwysfa, Bethel, yn fab i John a Jane Elisabeth Griffith. Chwarelwr oedd John Griffiths. Nododd Gruffydd mai gyda'i fam oedd ganddo'r berthynas gryfach. Methodistiaid Calfinaidd oedd ei rieni, a byddai Gruffydd yn gapelwr drwy'i oes.

Aeth i'r Ysgol Frytanaidd ym Methel, ac oddi yno daeth yn un o ddisgyblion cynharaf Ysgol Sir Caernarfon (fyddai'n troi'n ddiweddarach yn Ysgol Syr Hugh Owen), a chyfrannodd gerddi ac ysgrifau (yn Saesneg) at bapur newydd yr ysgol. Dechreuodd arddel y sillafiad Cymraeg o'i gyfenw yn 1895 er mwyn gwahaniaethu rhyngddo ef ac un o'i gyd-ddisgyblion.

Rhydychen: 1899-1902

Coleg yr Iesu, Rhydychen, lle bu Gruffydd yn fyfyriwr.

Roedd yn fyfyriwr disglair a'i fryd ar ddod yn awdur Saesneg, ac yn 1899 enillodd ysgoloriaeth i astudio ym Mhrifysgol Rhydychen lle byddai'n astudio llenyddiaeth Saesneg yng Ngholeg yr Iesu. Yr haf cyn iddo ymadael am Rydychen, cyfarfu â'r bardd R. Silyn Roberts, oedd ddeng mlynedd yn hŷn nag ef. Bu Silyn yn ddylanwad hynod bwysig ar y bardd ifanc: yn sgil eu partneriaeth perswadiwyd Gruffydd i farddoni yn Gymraeg, ac yn null rhamantaidd y bardd hŷn. Canlyniad yr haf hwn oedd cyhoeddi'r gyfrol Telynegion ar y cyd â Silyn, sef cyhoeddiad cyntaf y bardd ifanc yn Gymraeg. Silyn oedd prif awdur y gyfrol (nododd Gruffydd yn ddiweddarach na chafodd yntau odid ddim dylanwad ar gyfraniadau Silyn i'r gyfrol, er i Silyn fynnu gwneud nifer o newidiadau i'w gerddi ef), ac er na fu gan Gruffydd feddwl mawr o'i gyfraniadau ei hun i'r gyfrol yn ddiweddarach (ni fyddai'n cynnwys yr un ohonynt pan yn cyhoeddi detholiadau o'i farddoniaeth yn ddiweddarach), ystyriwyd y cyhoeddiad yn arwydd bod cyfnod newydd mewn barddoniaeth Gymraeg wedi cyrraedd. Gwnaeth un beirniad gymhariaeth rhwyng y gyfrol a chyhoeddi'r gyfrol Saesneg Lyrical Ballads gan William Wordsworth a Samuel Taylor Coleridge yn 1798, gyda'r ddwy gyfrol yn cynrychioli dechrau mudiad rhamantaidd barddonol newydd yn y naill iaith a'r llall.

Tra'n fyfyriwr yn Rhydychen, daeth yn gyfarwydd ag O. M. Edwards, un o ffigyrau mwyaf blaenllaw'r byd gwybyddol Cymraeg. Anfonodd cyfaill iddo hefyd gopi o Gwlad y Gân a Cherddi Eraill, cyfrol o farddoniaeth T. Gwynn Jones. Disgrifiodd Gruffydd y profiad o'i darllen fel "taranfollt", ac ysgrifennodd lythyr o ddiolch ar y bardd gan ddechrau cyfeillgarwch fyddai'n parhau am weddill ei oes. Yn 1902, ymgeisiodd yn aflwyddiannus ar gyfer y Goron yn Eisteddfod Bangor, ar y testun Trystan ac Esyllt: Silyn fu'n fuddugol, ond honnodd Gruffydd yn ddiweddarach (er heb fawr o dystiolaeth) mai 'ail agos' fu ei gerdd ei hun. Bu'r methiant hwn yn ddechrau ar ddadrithiad Gruffydd â'r Eisteddfod, a fyddai'n parhau am flynyddoedd.

Athro Ysgol: 1902-1906

Wedi iddo ymadael â Rhydychen yn 1902, ymgeisiodd yn aflwyddiannus am swydd darlithio Saesneg ym Mhrifysgol Bangor. Gweithiodd am gyfnod byr mewn ysgol yn Scarborough cyn dod yn athro yn ysgol ramadeg Biwmares yn 1904 hyd 1906. Yn ystod y cyfnod hwn, daeth yn gyfaill i ffigwr academaidd Cymraeg pwysicaf y dydd, sef John Morris-Jones, a datblygodd ei gyfeillgarwch hefyd â Gwynn Jones. Bu'r ddau'n ddylanwadol iawn ar Gruffydd, a byddai'n cyfnewid llythyrau gyda'r ddau (a Silyn hefyd) yn gyson dros y blynyddoedd nesaf.

Caerdydd a'r Rhyfel: 1906-1918

Ym 1906, llwyddodd o'r diwedd i ennill swydd academaidd pan benodwyd ef yn ddarlithydd yn adran Geltaidd Coleg y Brifysgol, Caerdydd, i gynorthwyo Thomas Powell. Y flwyddyn ganlynol, cyhoeddodd casgliad o gerddi dan ei enw ei hun yn unig, Caneuon a Cherddi. Yn 1909, ymgeisiodd eto am y Goron, gyda'i bryddest ar Yr Arglwydd Rhys; y tro hwn yn llwyddiannus. Hon fyddai ei unig fuddugoliaeth Eisteddfodol ac yn wir, byddai perthynas Gruffydd â'r sefydliad hwnnw'n bwnc llosg am lawer o weddill ei fywyd. Camodd i mewn i ffrae gyhoeddus yn y wasg Gymraeg ynghylch ei phwrpas, ei threfniadaeth, a dilysrwydd seremonïau Gorsedd y Beirdd, yn rhannol er mwyn achub cam John Morris-Jones a dderbyniasai feirniadaeth hallt am gwestiynu hynafiaeth seremonïau'r Orsedd (amheuaeth a brofwyd yn gywir yn ddiweddarach). Poenai Gruffydd fwy ynghylch swyddogaeth yr Eisteddfod a'i ddylanwad negyddol (yn ei dyb ef) ar lenyddiaeth Gymraeg. Byddai'r ddadl yn parhau am flynyddoedd ar un ffurf neu'i gilydd, ac yn sefydlu enw cyhoeddus Gruffydd fel gŵr nad oedd ganddo ofn lleisio'i farn na thramgwyddo'r rhai nad oedd yn cyd-weld ag ef.

Yn 1912 gwahoddwyd Gruffydd gan ddarlithydd arall i ysgrifennu drama Gymraeg i'w berfformio gan gymdeithas Gymraeg y coleg. Y canlyniad oedd Beddau'r Proffwydi (1913), drama pedair act am fachgen sy'n cael ei garcharu ar gam; ac er bod y ddrama wedi'i disgrifio fel un "confensiynol" ac nid oedd gan Gruffydd ei hun lawer o feddwl ohoni, ystyriwyd hi'n llwyddiant gan y wasg ar y pryd. Dilynwyd hi'r flwyddyn ganlynol gan Dyrchafiad Arall i Gymro, dychan gwleidyddol.

Yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf, ymunodd â'r Royal Naval Reserve, gan weithio ar longau'n clirio ffrwydradau morol. Penderfyniad bwriadol oedd hwn: nid oedd yn cytuno â'r heddychwyr oedd yn gwrthwynebu'r rhyfel yn gyfan gwbl, eto, ni theimlai y gallai ymrwymo i ladd mewn rhyfel yr ystyriai yn "felltigedig". Roedd ei waith yn y llynges yn waith na allai neb amau ei berygl, ond eto'n ddi-drais. Ysgrifennodd rhai cerddi am y rhyfel, gan gynnwys 1914-1918: Yr Ieuainc wrth yr Hen, sy'n wrth-ryfelgar yn eu neges.

Wedi'r Rhyfel: 1918-1927

Yn 1918, yn fuan wedi dychwelyd o'r rhyfel, ymddeolodd Powell, a phenodwyd Gruffydd i'r Gadair Gelteg yn ei le (pennaeth y Gymraeg yn y brifsygol, mewn effaith), lle byddai'n aros nes ei ymddeoliad yn 1946. Cyflwynodd nifer o newidiadau yn y ffordd yr addysgwyd pynciau'r adran, gan ddechrau darlithio yn Gymraeg ac ar lenyddiaeth y bedwaredd ganrif oedd hyd hynny wedi'i anwybyddu'n llwyr ar gyrsiau'r Brifysgol. Yn 1922 daeth yn olgydd ar gylchgrawn newydd Y Llenor - yr unig olygydd a gafodd y cylchgrawn yn ei fodolaeth - lle ymddangosodd nifer sylweddol o weithiau creadigol a beirniadol Gruffydd dros y degawdau nesaf, ynghyd â chyfraniadau gan ystod o brif ffigyrrau beirniadol a llenyddol eraill yr oes. Bu'n lwyfan i lawer o drafodaethau beirniadaol a chreadigol fawr y cyfnod yn y Gymraeg.

Saunders Lewis a Phlaid Cymru: 1927-1939

Daeth un o'r trafodaethau hyn yn berthynas oedd, mewn llawer ffyrdd, i ddiffinio oes Gruffydd o hynny ymlaen, sef ei ddadl hir â'i gyd-academydd Saunders Lewis, oedd yn gweithio ar y pryd ym Mhrifysgol Abertawe. Roedd Lewis yn ddeuddeg mlynedd yn iau na Gruffydd, ac er bod Cymru, ei llenyddiaeth a'i hiaith yn hanfodol bwysig i'r ddau ohonynt roeddynt yn wrthwyneb i'w gilydd mewn llawer ffordd: hanai Gruffydd o'r Fro Gymraeg, roedd yn Anghydffurfiwr, wedi'i addysgu yn Rhydychen, ac yn etifedd i hen draddodiad Rhyddfrydol Gymreig David Lloyd George ac O. M. Edwards. Roedd Lewis, ar y llaw arall, wedi'i fagu'n alltud yn Lerpwl, gyda thueddiadau at Gatholigiaeth a Monarchiaeth ac yn geidwadwr mewn llawer ffordd; ei prif ysbrydoliaeth gwybyddol yntau oedd traddodiadau athronwyr ceidwadol Ffrainc. Dechreuodd eu dadl o ddifri ar dudalennau'r Llenor yn 1927; roedd ei thestunnau'n niferus ond yn cynnwys crefydd, pynciau llenyddol, swyddogaeth yr Eisteddfod a llenyddiaeth yn gyffredinol, addysg, ac eraill.

Ni fyddai'r ddadl rhyngddynt bob amser yn adlewyrchu'n dda arnynt, gyda Gruffydd yn aml yn arddel safbwyntiau rhagfarnllyd, gwrth-Gatholig. Fodd bynnag, nid oedd eu perthynas yn gyfangwbl elyniaethus, gyda Gruffydd yn aml yn clodfori gweithiau llenyddol ac academaidd Lewis wrth adolygu ei lyfrau. Ymunodd Gruffydd â'r Blaid Genedlaethol - Plaid Cymru, fel y'i gelwid yn ddiweddarch - sef y blaid a sefylwyd gan Lewis yn 1935. Er dadleuodd T. Robin Chapman na fu Gruffydd erioed yn cydweld yn gryf â gwleidyddiaeth y mudiad cenedlaethol; serch hynny daethai'n is-lywydd i'r blaid y flwyddyn ganlynol. Bu'n rhan flaenllaw o'r ymgyrch yn erbyn Ysgol Fomio Penyberth a phan ddedfrydwyd Lewis a'i gyd-ymgyrchwyr yn sgil helynt y Tân yn Llŷn bu Gruffydd yn hynod weithgar wrth amddiffyn Lewis a'r lleill yn gyhoeddus, yn y wasg ac ar lwyfannau eraill; ffaith a gyfranodd at chwerwdeb yr anghydfod rhwng y ddau'n ddiweddarach.

Y Rhyfel a Senedd San Steffan: 1939-1950

Er gwaetha'i rôl flaenllaw gyda'r Blaid Genedlaethol bu Gruffydd yn anesmwyth erioed ynghylch ei chyfeiriad, gan deimlo'i bod yn ymbellhâu oddi wrth ei swyddogaeth gwreiddiol fel mudiad diwylliannol ag amddiffyn yr iaith yn brif flaenoriaeth iddi. Pan ddaeth yr Ail Ryfel Byd yn 1939, teimlai anesmwythdod pellach ynghylch polisi niwtraliaeth y Blaid: er gwaethai'i gydymdeimlad greddfol â heddychiaeth, teimlai bod syniadaeth y Natsiaid yn fygythiad i'r syniadau rhyddfrydol, dyngarol yr oedd wedi'u harddel ar hyd ei oes. Nid ymddiswyddodd erioed o'r Blaid yn swyddogol, ond rhoddodd y gorau i dalu am ei aelodaeth ar ddechrau'r rhyfel. Wrth dynnu'n groes i'r Blaid daeth Gruffydd felly'n destun dadl gyhoeddus unwaith eto, gyda chyhuddiadau a theisebau'n mynd yn ôl ac ymlaen yn y wasg.

Daeth y ddadl hon, ei berthynas gyda Saunders Lewis a bywyd cyhoeddus Gruffydd, bob un i anterth yn 1942. Daeth sedd Prifysgol Cymru yn wag yn sgil penodiad yr aelod Rhyddfrydol, Ernest Evans, yn Farnwr. A hithau'n ryfel, roedd dealltwriaeth rhwng y prif bleidiau i beidio â chystadlu am seddi gweigion; ystyriwyd felly bod gan ymgeisydd y Blaid Genedlaethol, sef Lewis, gyfle da i ennill y sedd yn absenoldeb ymgeisiydd Rhyddfrydol adnabyddus ac yn sgil y ffaith na fyddai nifer fawr o'r etholwyr - sef graddedigion y brifysgol - yn gallu pleidleisio gan eu bod gyda'r lluoedd arfog ar y pryd. Roedd union wleidyddiaeth Gruffydd erbyn hyn yn amwys, gydag un sylwebydd yn barnu nad oedd yna'r un blaid wleidyddol fyddai'n gartref iddo. Rhoddwyd pwysau ar Gruffydd i ymgeisio ar gyfer y sedd ar ran y Rhyddfrydwyr o du amryw cyfeiriadau; a chadanhaodd ei fwriad i sefyll ar Ragfyr 1af; nid ymddangosodd fel ymgeisydd rhyddfrydol ar y papurau pleidleisio fodd bynnag ac nid oedd yn ffurfiol yn aelod o'r blaid honno. Dadleua T. Robin Chapman mai sefyll yn erbyn Lewis oedd ei brif gymhelliad wrth sefyll yr etholiad. Gwrthwynebu'r Blaid Genedlaethol oedd ei brif os nad ei unig blatfform, a gyda chefnogaeth digrybwylledig neu agored y prif bleidiau gwleidyddol eraill ynghyd â llu o unigolion Cymreig blaenllaw, byddai Gruffydd yn ennill yr etholiad yn Ionawr 1943 gyda 3,098 yn erbyn 1,330 o bleidleisiau i Lewis.

Cadwodd ei sedd yn Etholiad Cyffredinol 1945 pan gollodd llawer o'i gyd-aelodau Rhyddfrydol eu seddi hwythau; er gwaethaf hyn nid oedd Gruffydd yn wleidydd wrth anian, ac nid ystyriwyd ef yn ymgeisydd am yr arweinyddiaeth. Addysg oedd prif diddordeb ei gyfraniadau fel gwleidydd; ond defnyddiodd ei gyfle hefyd i frwydro o blaid datganoli. Daliodd ei sedd hyd 1950 pan diddymwyd seddi'r Prifysgolion.

Y Blynyddoedd Olaf

Er mai yntau oedd y golygydd swyddogol o hyd, lleihaodd cyfraniadau Gruffydd i'r Llenor i bron dim byd yn dilyn y rhyfel; roedd y drwgdeimlad a'r rhwyg gywbyddol yn sgil y brwydro gwleidyddol yn ffactor allweddol yn nirywiad y cylchgrawn, gyda'r cyfraniadau gan brif lenorion eraill y cyfnod yn lleihau'n sylweddol yn ystod yr un cyfnod. Daeth y cylchgrawn i ben yn 1951, er gwaethaf rhai ymdrechion i'w barhau; a chyhoeddwyd rhifyn goffa ohoni i Gruffydd yn 1954.

Ail-gafaeloedd Gruffydd yn ei waith ysgolheigiol yn ystod ei flynyddoedd olaf, gan lunio Rhiannon, sef cyfrol sylweddol ar Gainc Cyntaf a thrydedd Gainc y Y Mabinogi (dilyniant i'w waith blaenorol Math vab Mathonwy lle trafododd y bedwaredd). Fodd bynnag erbyn 1953 roedd Gruffydd yn bur sâl, a bu farw ar 29 Medi 1954.

Gwaddol

Fel Llenor

Roedd ymddangosiad Gruffydd fel bardd ar ddechrau'r ugeinfed ganrif, ar y cyd â'i gyfoeswyr a'i gyfeillion T. Gwynn Jones ac R. Silyn Roberts, yn cynrychioli dechrau mudiad barddonol newydd; fu'n rhan bwysig o adfywiad llenyddol y cyfnod sydd wedi'i ddisgrifio fel "dadeni" ac "Welsh awakening". Cerddi yn y mesurau rhydd yw pob un o'r cerddi a gyhoeddodd ac nid yw'n hybsys iddo erioed gystadlu am y gadair; enillodd y goron yn 1909. Er ystyrir y rhanfwyaf o'i weithiau cynnar, a ymddangosodd yn Telynegion (1900) a Caneuon a Cherddi (1906) bellach yn waith prentisiol bardd ifanc, mae ei gerddi aeddfed, yn enwedig y rhai sy'n ymddangos yn Ynys yr Hud a Cherddi Eraill (1923) ac yn y dddetholiad o'i gerddi a luniodd yn 1932, Caniadau, yn dangos "llymder a sobrwydd disgybliedig" ac yn "gyfraniad gwerthfawr i farddoniaeth Gymraeg". Yn wahanol i rai o'i gyfoeswyr fel T. Gwynn Jones a T. H. Parry-Williams, ni ddatblygodd rhamantiaeth Gruffydd yn foderniaeth, a chymharol ychydig o farddoniaeth ysgrifennodd ar ôl 1930, gan droi fwyfwy at ryddiaith. Ni chwblhaodd nofel, ond casglwyd rhai o'i ysgrifau yn y gyfrol Hen Atgofion (1936).

Nid ysgrifennodd Gruffydd gorff mawr o ddramâu fel y gwnaeth Saunders Lewis, Gwenlyn Parry ac eraill. Serch hyny, oherwydd amseriad a chyd-destun eu cyfansoddi, yn enwedig ei ddrama gyntaf, Beddau'r Proffwydi, ystyrir bod ganddo ran bach ond pwysig yn hanes datblygiad y ddrama Gymraeg. Yn ogystal â Beddau'r Proffwydi a Lluniodd ddrama arall, yn 1928, a chyfieithiad o Antigone Sophocles i'r Gymraeg yn 1950.

Fel Athro, Beirniad ac Ysgolhaig

Roedd cyfraniad ysgolheigaidd Gruffydd ym maes llenyddiaeth Gymraeg yn sylweddol. Yn ei gylchgrawn, Y Llenor, cyhoeddwyd nifer fawr o weithiau beirniadol gan ffiygrau pwysicaf y cyfnod gan gynnwys Saunders Lewis, Ambrose Bebb, R. T. Jenkins, T. H. Parry-Williams, Kate Roberts ac eraill; ymysg y gweithiau llenyddol a gyhoeddwyd yn y gyfrol mae rhai o gerddi Parry-Williams ac R. Williams Parry a straeon byrion Kate Roberts, yn ogstal â llawer iawn o gerddi Gruffydd ei hun. Roedd y cylchgrawn yn "fforwm ar gyfer beirniadaeth lenyddol a rhan helaeth o ysgolheictod llenyddol y cyfnod". Defnyddiodd Gruffydd ei nodiadau golygyddol ei hun i draethu ei farn ar nifer o bynciau'r dydd. Ef oedd awdur rhai o'r astudiaethau beirniadol cynharaf o lenyddiaeth Gymraeg y bedwaredd ganrif ar bymtheg gan lunio ysgrifau ar Eben Fardd ac Islwyn ymysg eraill. Gwnaeth lawer o waith hefyd ar Bedair Cainc y Mabinogi, gan gyhoeddi Math vab Mathonwy ar y bedwaredd gainc yn 1928, a Rhiannon, trafodaeth o'r cyntaf a'r drydedd yn 1953. Yn y gweithiau hyn dadleuodd bod y Pedair Cainc wedi tyfu allan o un chwedl mwy cydlynus am Pyderi, sef yr unig gymeriad sy'n ymddangos ym mhob un o'r Pedair Cainc. Roedd ei waith academaidd ar y cyfan yn drylwyr ac awdurdodol, er gwaethaf rhai safbwyntiau dadleuol.

Yn 1932 lluniodd Y Flodeugerdd Gymraeg, casgliad o 162 o delynegion gan feirdd amrywiol a ddefnyddiwyd yn helaeth mewn ysgolion am ddegawdau lawer.

Cafodd Gruffydd grin ddylanwad ar ddatblygiad yr Eisteddfod Genedlaethol yn yr Ugeinfed Ganrif. Ar y cychwyn roedd hyn drwy ei beirniadu o'r tu allan; ond pan aethpwyd ati yn 1935 i ddiwygio'r sefydliad bu'n rhan o'r pwyllgorau a chafodd ddylanwad sylweddol ar gyfeiriad y sefydliad o hynny ymlaen, gan chwarae rhan allweddol yn sefydliad y Rheol Gymraeg yn 1937. Daeth yn Lywydd y Llys o 1945 hyd ei farwolaeth.

Yn osgytal â'i ymchwil a'i feirniadaeth, cafodd Gryffudd ddylanwad enfwar ar y modd yr addysgwyd Llenyddiaeth ac Ieitheg Gymraeg yn y prifysgolion. Pan ddechreuodd yntau ddarlithio, yng Nghaerdydd, fel yn y brifysgolion eraill, Saesneg oedd cyfrwng holl ddarlithoedd yr adran; canolbwyntiwyd ar ryddiaith a barddoniaeth y canoloesoedd yn bennaf, ynghyd ag ambell ffigwr diweddarach fel Williams Pantycelyn: nid astudiwyd unrhyw weithiau llenyddol a ysgrifennwyd ar ôl 1800. Y prif disgwyliad ar ran y myfyrwyr oedd iddynt allu cyfieithu testunau i'r Saesneg, a hynny er mwyn dangos eu dealltwriaeth yn hytrach nac i wasanaethu unrhyw ddibenion creadigol. Nid Gruffydd oedd yr unig ysgolhaig a fu'n adweithio yn erbyn hyn, ond dan ei arweinyddiaeth ef y dechreuwyd darlithio yn y Gymraeg o 1919 ymlaen. Caerdydd oedd y cyntaf o'r colegau i wneud hyn, ond dilynwyd yr un patrwm pan agorwyd Adran Gymraeg Prifysgol Abertawe yn 1921, ac ymhen diwedd yr 1920au roedd Bangor ac Aberystwyth yn gwneud hefyd. Dan gyfarwyddiad Gruffydd, ychwanegwyd deunyddiau mewn Gwyddeleg a Llydaweg at lyfrgell yr adran, dechreuwyd astudio llenorion y bedwaredd Ganrif ar Bymtheg megis Daniel Owen, disgrifiwyd cynnwys cyrsiau'r adran yn Gymraeg ym mhrospectws y coleg, ac yn raddol dechreuwyd cyfeirio at yr adran fel Adran y Gymraeg yn hytrach na 'Chelteg'.

Bywyd Personol

Priododd â Gwenda Evans yn 1909; dan yr enw Gwenda Gruffydd fyddai hithau'n cyhoeddi cyfieithiadau llenyddol. Cawsant un plentyn. Roedd eu perthynas wedi oeri erbyn yr 1920au fodd bynnag, er na fu iddynt ysgaru. Yn 1926 cyfarfu Gruffydd â Mary Davies, gan gynnal carwriaeth lled-gyfrinachol â hithau hyd at ei marwolaeth hi yn 1938, fu'n ergyd drom iddo.

Llyfryddiaeth Ddethol

Barddoniaeth

• Telynegion (Bangor, 1900). (ar y cyd ag R. Silyn Roberts)
• Alafon, W. J. Gruffydd ac Eifion Wyn, Eisteddfod Genedlaethol Bangor, 1902, Yr Awdl, Y Bryddest A’r Telynegion (ail-oreu) (Caernarfon, 1902; yn cynnwys Pryddest aflwyddiannus Gruffydd ar Trystan ac Esyllt).
• W. J. Gruffydd, Caneuon a Cherddi (Bangor, 1906).
• W. J. Gruffydd, Ynys yr Hud a chaneuon eraill (Caerdydd, 1923).
• W. J. Gruffydd, Caniadau (Y Drenewydd, 1932).
• Bobi Jones (gol.) Detholiad o Gerddi W. J. Gruffydd (Caerdydd, 1992).

Dramâu

• W. J. Gruffydd, Beddau’r Proffwydi (Caerdydd, 1913).
• W. J. Gruffydd, Dyrchafiad arall i Gymro (Caerdydd, 1914).
• W. J. Gruffydd, Dros y Dŵr (1928)
• Sophocles, troswyd i’r Gymraeg gan W. J. Gruffydd, Antigone (Caerdydd, 1988).

Gweithiau Beirniadol ac Ysgolheigiol

• W. J. Gruffydd, Ceiriog (Llundain, 1939). [Beirniadaeth lenyddol]
• W. J. Gruffydd, The connection between Welsh and Continental literature in the 14th and 15th centuries (Caerdydd, 1909).
• W. J. Gruffydd, Dafydd ap Gwyilym (Caerdydd, 1935).
• W. J. Gruffydd, Folklore and myth in the Mabinogion (Caerdydd, 1958).
• W. J. Gruffydd, ‘Gair Personol’, Tir Newydd, rhif 12 (Mai 1938).
• W. J. Gruffydd, Llenyddiaeth Cymru o 1450 hyd 1600 (Lerpwl, 1922). [Beirniadaeth lenyddol]
• W. J. Gruffydd, Llenyddiaeth Cymru, rhyddiaith o 1540 hyd 1660 (Wrecsam, 1926). [Beirniadaeth lenyddol]
• W. J. Gruffydd, Llythyrau’r Morysiaid (Caerdydd, 1940).
• W. J. Gruffydd, The Mabinogion (Llundain, 1913).
• W. J. Gruffydd, Math vab Mathonwy : an inquiry into the origins and development of the fourth branch of the Mabinogi (Caerdydd, 1938). [Beirniadaeth lenyddol]
• W. J. Gruffydd, Rhiannon (Caerdydd, 1953). [Beirniadaeth lenyddol]
• W. J. Gruffydd, Rhagarweiniad i Farddoniaeth Cymru cyn Dafydd ap Gwilym (Caerdydd, 1937).
• W. J. Gruffydd, ‘Gair Personol’, Tir Newydd, rhif 12 (Mai 1938), tt. 26–27.
• W. J. Gruffydd, Islwyn (Gwasg Prifysgol Cymru, 1942) [Beirniadaeth lenyddol]
• W. J. Gruffydd, Cofiant O. M. Edwards (1937) [Rhyddiaith]
• W. J. Gruffydd, Y Morysiaid (The Morris Brothers) (Caerdydd, 1939).

Gweithiau Eraill

• W. J. Gruffydd, Hen Atgofion (Aberystwyth, 1936). [Rhyddiaith]
• W. J. Gruffydd, Y Tro Olaf (Aberystwyth, 1939).
• W. J. Gruffydd, Wil Ni (Lerpwl, 1962).
• W. J. Gruffydd, cyfieithiad D. Myrddin Lloyd, The Years of the Locust (Llandysul, 1976).
• W. J. Gruffydd, gyda rhagymadrodd a sylwadau gan T. Robin Chapman, Nodiadau’r Golygydd (Llandybïe, 1986).

Ffynonellau

• Chapman, T. Robin (1993). W. J. Gruffydd (Dawn Dweud). Gwasg Prifysgol Cymru.
• Llwyd, Alan (2019). Byd Gwynn: Cofiant T. Gwynn Jones, 1871-1949. Cyhoeddiadau Barddas.

Dolenni allanol

• Am lyfryddiaeth lawn o weithiau W. J. Gruffydd, gweler Yr Esboniadur

Mae'r erthygl hon yn cynnwys testun o'r cofnod W. J. Gruffydd ar yr Esboniadur, adnodd addysgiadol agored gan y Coleg Cymraeg Cenedlaethol. Mae gan y cofnod penodol hwnnw'r drwydded agored CC BY-SA 4.0; gweler testun y drwydded am delerau ail-ddefnyddio'r gwaith.