Rostliny

Rostliny

Pěskowa chójca (Pinus sylvestris)
systematika
Domena	Eukaryoty
Bźez městna	Archaeplastida
Bźez městna	Chloroplastida
Bźez městna	Charophyta
Swět	Rostlinstwo
wědomnostne mě
Plantae
Haeckel

Rostliny (Plantae) twórje swójski swět znutśika domena žywych byśow ze celowym jědrom a celoweju membranu (Eukaryoty). Pó źinsajšnych pówoblicenjach eksistěrujo něźi 500.000 rostlinskich družynow. Z nimi se zaběra wědomnostnje disciplina botaniki.

Historiski se jo definicija zapśimjeśa rostlina pśeměniła. W tu wužywanej systematice pó Adl et al. se rostliny z kontinentalnymi rostlinami (embryophyta) na jadnu rowninu saźe. K rostlinam se licy mechy a žyłowe rostliny.

Pśiznamjenja

Rostliny se pśez změnu generacijow wuzběguju, pśi kótarejž se haploida seksuelna a diploida wegetatiwna generacija wótměnjujo (heterofaziska změna generacijow). Pśi recentnych rostlinach su wobej generaciji kuždy raz rozdźělnje formowane (heteromorfiski změna generacijow). Pśi mechach dominěrujo haploidy gametofyt, mjaztym až pśi žyłowych rostlinach diploida sporofyt dominěrujo.

Změna generacijow listowych mechow ako pśikład za změnu mjaz haploideju gametofytoweju generaciju a diploideju sporofytoweju generaciju pśi rostlinach.

Seksuelna generacija, gametofyty, wutwóri specielne, wěcejcelowe seksualne organy, kótarež wót wšakich sterilnymi celami su wobdane. Muske organy su anteridije a žeńske archegonije. Jajowe cele zawóstawaju w archegonijach a se tu wopłoźuju. Pśi pókšytych semjenjakach su gametofyty a z tym teke anteridije a archegonije ekstremnje reducěrowane.

Sporofyt se nejpjerwjej ako wěcejcelowy embryo załožyjo, kótaryž na maśerskej rostlinje zawóstawa a se wót teje zežywjujo. Cesto pśedstaja měrny stadium. Sporofyt jo pśecej wjelecelowy.

Rostliny su kaž wše zastupnicy Chloroplastida, ku kótarym słuša, pśisamem bźez wuwześa fotoawtotrofne: To groni, sam zgótuju k rosćenju a žywjenju notne organiske maśizny z pomocu słyńcnego swětła pśez fotosyntezu (fototrofija). Pśi tom wužywaju ako žrědło za wuglik bźez wuwześa Wuglikowy dioksid (awtotrofija). Njeawtotrofiske zastupnicy su pśecej wótwóźone formy. To su někotare mykotrofne rostliny, kótarež heterotrofnje wót gribow su žywe (na pś. někotare orchideje, Corsiaceae, Burmanniaceae) kótarež su w běgu ewolucije jich chlorofyl zgubili, a někotare heterotrofne połne parazity na drugich rostlinach (na pś. Rafflesiaceae, někotare Orobanchaceae a Convolvulaceae).

Bazalne śělesa marskacow wobsejźe charakteristisku wjelewarstwowu strukturu z mikrotubulijow ale teke zakokulenje w cytoskeleśe. Mitoza jo wótwórjona, za cas źělenja celow se fragmoplast twóri. Pyrenoidy zwětšego feluju.

Dalšne znamjenja, kótarež teke wjele drugich zastupjarjow nadrědowanych taksonow charofyta abo chloroplastida wobsejźe, su chloroplasty z chlorophyll a a b ako fotosynteizskej pigmenta a karotinoidy ako akcesoriske pigmenty, škrob ako rezerwny polysaccharid a celowe sćěny ze celulozy. Sporowa sćěna wopśimjejo sporopolenin, sporofyty twórje kutikulu.

Mimo togo mógu rostliny gromadu ale we wobłuku korjenjow teke z gribami, bakterijami a drugimi mikroorganizmami komunicěrowaś. Komunikaciske procese zawěsćuju disponujobnosć pśigódnych wutkow ale teke krotkocasnu, srjejźnocasnu a dłujkodobnu koordinaciju a organizaciju wót rosćeńskich a wuwiwańskich procesow we wšych jich detailnych kšacach.

Systematika

Pó aktualnej systematice eukaryotow wót Adl a.d. (2005) njesłušaju zastupjarje zelenych algow a teke cerwjenych algow, kótarež buchu dłujko k rostlinam licone, wěcej k plantae. Pótakem wótpowěduju plantae embryofytam, wopśimjeju toś mechy a žyłowe rostliny.

Zwenkowna systematika

Pśiswójźbnosć rostlinow ze zelenymi algami jo se dla zgromadnych fotosyntezowych pigmentow a polysacharidow dłujko měniła. Někotare zelene algi kaž swěcnikowe algi twórje teke jich jajowym celam wobalujucu celinu seś. Pśirownanja sekwencow DNA su pokazowali pó tom teke, až Characeae su nejžbliše žywe pśiswójźbne rostlinow. Kladogram wuglěda na slědujuce wašnje:

        ┌──── Rostliny
    ┌───┤ 
────┤   └──── Swěcnikowe algi (Charales)
    │   
    └──────── Coleochaetales

Wótergi zastupowany naglěd, by wšake póchadowe linije rostlinow z algow eksistěrowali, bu južo pśez morfologiske studiumje ako njewěrjepódobny spóznaty, a se źinsa lěbda wěcej zastupujo a se teke pśez molekularnobiologiske studiumje njepódprějo.

Nutśikowna systematika

Recentne (njewótemrěte) zastupnicy rostlinow twórje styri jasnje mjaz sobu rozdźělone kupki. Toś te su pó morfologiskich ale teke pó molekularbiologiskich studiumach monofyletisce: jětšowe mechy, listowe mechy, rogowe mechy a žyłkowe rostliny. Pozicija toś tych styrjoch kupkow mjaz sobu hyšći njejo doskóńcnje wujasnjona. W zajźonosći su byli wšake naraźenja (pśir. Systematik der Moose), tola slědujucy kladogram ako wěrjepódobne poměry pśiswójźbnosći se pokazujo:

               ┌──── žyłkowe rostliny 
           ┌───┤ 
      ┌────┤   └──── rogowe mechy
      │    │   
──────┤    └──────── listowe mechy
      │ 
      └───────────── jětšowe mechy

Rogowe mechy by pótakem sotšojska kupka žyłkowych rostlinow byli. Mimo molekularbiologiskich studiumach pokazuju teke wšake rogowym mecham w pśirownanju ku drugim mecham charakteristiske pśiznamjenja na blisku pśiswójźbnosć k žyłkowym rostlinam: sporofyty rogowych mechow su relatiwnje wjelike, dłujko žywe a fotosyntetiski aktiwne, tós relatiwnje samostatne. Z tom maju srjejźnu poziciju mjaz drugim mecham z jich wót gametofyta wótwisnymi sporofytami a žyłkowymi rostlinami z jich dopołnje njewótwisnymi sporofytami.

Za wěcej detailny pśeglěd wó rostlinstwje, glědaj de:Systematik des Pflanzenreichs.

Systematika fosilnych zastupjarjow

Pśi zapśimjeśu fosilnych rostlinow, kótarež na bazy žyłkowych rostlinow stoje, bywa górjejce wopisowane zwobrazowanje pitśku wěcej komplikowane. Drje njejsu fosilne mechy z ranych casow rostlinow znate, pśeśiwo tomu někotare zastupjarje ranych žyłkowych rostlinow su znate. Toś te bu w ranem 20. lětstotku pód zapśimjeśim Psilophyta zjadnośone. Toś ta kupka jo wopokazowała se pak juž skóro ako wjelgin heterogena. Banks jo toś tu kupku do tśich kupkow Rhyniophyta, Trimerophytophyta a Zosterophyllophyta rozšćěpił. Kenrick a Crane stej pak w lěśe 1997 pokazali, až nejmjeńša wobej prědnej kupce stej kumštnej. Zastupjarje wobeju slědneju kupkowu słušaju k Eutracheophytam, mjaztym až zastupjarje Rhyniophyta wjelgin bazalnje stoje. Kenrick a Crane stej slědujucy kladogram nastajiłej:

        ┌───────────────── Pšawe Žyłkowe rostliny (Eutracheophyta)
      2 │
      ┌─┤              ┌── Stockmansella                   ┐
      │ │            ┌─┤                                   │
      │ └────────────┤ └── Rhynia                          │ Rhyniopsida
    ┌─┤              │                                     │
    │ │              └──── Huvenia                         ┘
    │ │ 
 1  │ └─────────────────── Aglaophyton
────┤
    │                  ┌── Caia                            ┐
    │                ┌─┤                                   │
    └────────────────┤ └── Horneophyton                    │ Horneophytopsida
                     │                                     │
                     └──── Tortilicaulis                   ┘

Mjaz mechami (njejsu wopisowane) a žyłkowymi rostlinami (klada 2) su toś hyšći někotare kupki wótemrětych rostlinow.

Polysporangiofyty

Polysporangiofyty (1) wopśimjeju cełkowna górjejce wopisanu kladu a wopśimjeju wše kontinentalne rostliny, kótarež se k jadnej kupce mechow njelice. Jich zgromadne wótwóźone pśiznamjenja (synapomorfije) su: roznogaśujuce sporofyty z wšakich sporangijami; sporofyt jo njewótwisny gametofytow. Archegonije su do gametofytow zapusćone, to pak teke rogowe mechy pótrjefijo.

K zastupjarjam polysporangiofytow słušaju ako nejwěcej bazalna kupka Horneophytopsida z Horneophyton. Jadna izolěrowana stojeca družyna jo Aglaophyton major. Wuškowne zastupjarje (klada 2) słušaju k žyłkowym rostlinam (Tracheobionta), kótarež bazalna kupka Rhyniopsida su.

Botaniske stawizny

Rostliny su byli za dłujki cas pódla zwěrjetow a mineralow jaden tśich pśirodnych swětow. Hyšći Carl von Linné jo rozrědował swój Systema naturae wótpowědnje tomu. Teke Ernst Haeckel jo inkluděrował do swójich Plantae griby, lišawy, cyanobakterije, ale teke rozdźělne kupki algow. Mjaztym až botanika se dalej z wšymi toś tymi kupkami zaběra, bu definicija rostlinow pózdźej na te kontinentalne rostliny a zelene algi wobgranicowana, kótarež se pśez chlorofyle a a b, škrob ako rezerwne polysaccharidy a celulozu w celowej sćěnje wuznamjenjuju. Źinsa se rostliny wšako definěruju: wótere systemy zapśimuju zelene algi do rostlinow, druge systemy, tak how wužywany, zjadnośuju žywe byśa z górjejce pódanymi pśiznamjenjami w Chloroplastida a wobgranicuju rostliny na kontinentalne rostliny.

Wuznam za luda

Wužyśe rostlinow jo zachopiło w ranych casach luda ze zběranim. Źinsa se rostliny za luźece wužyśe pśewažnje ako kulturne rostliny kublu (rolnikaŕstwo). Granicny pad jo wužyśe drjewa z lěsow.

Rostliny ako caroba

Zežywjenje luda bazěrujo praktiski dopołnje na rostlinach, pak pśez direktnu konsumciju, pak indirektnje pśez konsumciju rostliny žerjecych zwěrjetow abo zwěrjecych produktow. Nejwětšy wuznam swětodaloko ako wužytne rostliny maja pšenica, rajs, majs a kulki. Wót wjelikeje tšochy kultiwěrowanych wužytnych rostlinow njaso jano małka tšocha głownu śěžu luźecego zežywjenja (zakładne zežywidła).

Rostliny ako maśizna

Tradicionelnje se rostliny k rozdźělnym zaměram za luźece wužywanje pśeźěłaju. Rostliny su nejwažnjejšy zakładny material k zgótowanju drastwy. Wóni se k wjeleserakim źěłowym rědam pśeźěłaju. Rostliny, wósebnje drjewo, su njewuzbytny twarski material.

Literatura

• P. Sitte, E. W. Weiler, J. W. Kadereit, A. Bresinsky, C. Körner: Strasburger – Lehrbuch der Botanik für Hochschulen. 35. Auflage, Spektrum Akademischer Verlag, Heidelberg 2002, ISBN 3-8274-1010-X
• Peter Raven, Ray Evert, Susan Eichhorn: Biologie der Pflanzen. de Gruyter, 2006. ISBN 978-3-11-018531-7

Eksterne wotkazy

 Commons: Rostliny – Zběrka wobrazow, widejow a audio-datajow