Angolo

Membro de
	Organizaĵo por la Malpermeso de Kemiaj Armiloj (2015–); OPEL (2007–); Tutmonda Pridogana Organizo (1990–); Internacia Banko por Rekonstruo kaj Disvolvigo (1989–); Internacia Financa Korporacio (1989–); Multflanka Investado-Garantia Agentejo (1989–); Internacia Disvolviĝa Asocio (1989–); Interpol (1982–); Afrika Unio (1979–); Monda Organizaĵo pri Meteologio (1977–); Unesko (1977–); Universala Poŝta Unio (1977–); Unuiĝintaj Nacioj (1976–); Internacia Telekomunika Unio (1976–); Komisio pri la Gvinea Golfo ; Monda Organizaĵo pri Sano ; Ekonomia Komunumo de la Ŝtatoj de Centra Afriko ; Sud-Afrika Disvolviĝa Komunumo ; Afrika Banko por Disvolviĝo ; Komunumo de portugallingvaj landoj ; Grupo de Afrikaj, Karibaj, kaj Pacifikaj Ŝtatoj ; Monda Organizaĵo pri Komerco ; Internacia Agentejo pri Renoviĝanta Energio vd

	Respubliko Angolo
	República de Angola
Detaloj	Detaloj
	Nacia himno: Angola Avante ; Antaŭen Angolo
	Nacia devizo: Virtus Unita Fortior ; Unuigita virto pli fortas
suverena ŝtato (1975–); preteroceana provinco de Portugalio (1951–1975); portugala kolonia imperio (–1975); lando vd
Bazaj informoj
Ĉefurbo	Luando
Oficiala(j) lingvo(j)	portugala
Uzata(j) lingvo(j)	umbunda, kimbunda, konga
Plej ofta(j) religio(j)	animismo, kristanismo
Areo	1 246 700 km²;
- % de akvo	0 %
Loĝantaro	25 789 024 (2014)
Loĝdenso	20,69 loĝ./km²
Loĝantoj	angolanoj
Horzono	+1
Interreta domajno	ao
Landokodo	AO
Telefona kodo	244
Plej alta punkto	Mount Moco
Plej malalta punkto	Atlantiko
Politiko
Politika sistemo	prezidenta respubliko
Ŝtatestro	João Lourenço (ekde 2017)
Ĉefministro	João Lourenço
Nacia tago	11-a de novembro
Sendependiĝo disde Portugalio	11-a de novembro 1975
Ekonomio
Valuto	kvanzo (AOA)
MEP	laŭ 2012
– suma	$ 118 719 Mio.
– pokapa	$ 5 873
Membro de
	Organizaĵo por la Malpermeso de Kemiaj Armiloj (2015–); OPEL (2007–); Tutmonda Pridogana Organizo (1990–); Internacia Banko por Rekonstruo kaj Disvolvigo (1989–); Internacia Financa Korporacio (1989–); Multflanka Investado-Garantia Agentejo (1989–); Internacia Disvolviĝa Asocio (1989–); Interpol (1982–); Afrika Unio (1979–); Monda Organizaĵo pri Meteologio (1977–); Unesko (1977–); Universala Poŝta Unio (1977–); Unuiĝintaj Nacioj (1976–); Internacia Telekomunika Unio (1976–); Komisio pri la Gvinea Golfo ; Monda Organizaĵo pri Sano ; Ekonomia Komunumo de la Ŝtatoj de Centra Afriko ; Sud-Afrika Disvolviĝa Komunumo ; Afrika Banko por Disvolviĝo ; Komunumo de portugallingvaj landoj ; Grupo de Afrikaj, Karibaj, kaj Pacifikaj Ŝtatoj ; Monda Organizaĵo pri Komerco ; Internacia Agentejo pri Renoviĝanta Energio vd
	v • d • r

Angolo, oficiale Respubliko Angolo (priloĝata de Angolanoj; portugale República de Angola kaj konge Repubilika ya Ngola) estas lando en sud-centra Afriko. Ĝi landlimas al Namibio sude, Kongo Kinŝasa norde, kaj Zambio oriente. La lando havas okcidentan marbordon laŭ la Atlantiko. Ankaŭ la eksklavo Kabindo (7270 km²) apartenas al la lando ^[1].

Angolo estas eksa Portugala kolonio kaj havas konsiderindajn naturajn rezervojn, precipe nafton kaj diamantojn.

Bazaj informoj

Administra divido: 18 provincoj (pli detale vidu sube)
Plej grandaj etnoj: 37,7% ovimbundoj, 21,7% ambundoj, 13,1% kongoj, krome interalie hereroj, ovamboj, njanekoj-ĥumboj, ŝindongoj, gangeloj, ĉokveoj kaj kojsanoj
Ŝtata lingvo: portugala.
Parollingvoj: umbunda, kimbunda, konga.
Eksporto: nafto, kafo, diamanto, fiŝo.
Pokapa GNP: 410 $.

Geografio

La oceana bordo estas 1650 km-ojn longa, apude estas 20–160 km-ojn larĝa ebenaĵo, duone dezerto. Interne de la lando estas altebenaĵo 1500–2000 m-ojn alta. La plej alta monto estas Morro Moco 2620 m-ojn alta ^[2].

Riveroj

Kongo, kiel landlimo, navigebla
Okavango (la plej longa), en Angolo 1300 km-ojn fluas, la tuta longo estas 1800 km-ojn longa
Cuango flanrivero de Kongo
Cubango
Casai
Cunene 1020 km, navigebla
Kwanza 1000 km
Kvanzo, navigebla, rekte al la oceano fluas
Zambezi nur mallonga parto apartenas al Angolo

Klimato

Angolo troviĝas en diversaj klimataj zonoj, kaj kvankam situanta en tropika zono, havas klimaton nekarakterizan de ĉi tiu zono, pro kunfluo de tri faktoroj:

la malvarma Benguela Fluo fluanta laŭlonge la suda parto de la marbordo
la reliefo en la interno
la influo de la Namibia Dezerto en la sudokcidento

La pli granda parto de Angolo havas du sezonojn:

pluvan sezono de novembro ĝis aprilo
sekan sezono, konata kiel "Cacimbo", de majo ĝis oktobro, pli seka, kun pli malaltaj temperaturoj.

Dum la marbordo havas altajn pluvokvantojn, malpliiĝantaj de nordo al sudo de 800 mm al 50 mm, kun mezaj jaraj temperaturoj super 23 °C, oni povas dividi la internan zonon en tri areojn:

Norda, kun alta pluvo kaj altaj temperaturoj
Centra Altebenaĵo, kun seka sezono kaj averaĝaj temperaturoj de la ordo de 19 °C
Sude, kun tre altaj termikaj ampleksoj pro la proksimeco de la dezerto Kalahari kaj la influo de amasoj de tropika aero

Historio

Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Historio de Angolo.

La originalaj loĝantoj de la aktuala Angolo estis ĉasistoj kaj rekolektantoj kaj ili parolis la kojsanajn lingvojn. La ekspansio de la bantoj, ĉ. la 10an jarcento a.K., igis ilin perdi dominadon en la zono. En grupoj malgrandaj, tiuj popoloj ankoraŭ loĝas iujn zonojn de la sudo de la lando.

La bantuoj estis popolo de terkulturistoj, rekolektantoj kaj ĉasistoj kiuj probable komencis siajn migradojn de la humida praarbaro, en kio hodiaŭ estas la limo inter Niĝerio kaj Kamerunio. Ĝia ekspansio okazis en malgrandaj grupoj, kiu resetlis responde al ekonomiaj aŭ politikaj cirkonstancoj. Inter la jarcentoj 14a kaj 17a, ili establis serion de reĝlandoj, el kiuj tiu de Kongo estis la ĉefa. Ĉi tiu enhavis la strion kiu nuntempe estas limo inter Angolo kaj la Demokratia Respubliko de Kongo kaj ilia apogeo okazis dum la jarcentoj 13a kaj 14a.

La eŭropanoj alvenis ekde la 15-a jarcento. En 1483 la portugaloj fondis bazon laŭ Kongo. Portugalio establis en 1575 portugalan kolonion en Luando bazitan sur la sklaveco. La portugaloj prenis laŭgrade la kontrolon de la marborda strio laŭlonge de la 16a jarcento per serio de traktatoj kaj militoj, kaj ili formis la kolonion de Angolo. Inter la 16-19-aj jarcentoj la portugaloj sendis 3 milionojn da sklavoj al Amerikoj. En 1575 kolonio Kabindo formiĝis, baldaŭe ankaŭ Portugala Angolo.

Nzinga Mbande estis reĝino (Ngola) de la afrikaj ŝtatoj Ndongo (1624-1663) kaj Matamba (1631-1663) en la nuna Angolo. Ŝi estas fama pro sia milita kaj diplomatia talentoj kaj estas konsiderata simbolo de sendependeco en Angolo.

Litografio de la reĝino Nzinga dum la interkonsentoj de paco kun la portugala reganto en 1657.

Preĝejo en portugala stilo, en la provinco de Luanda

Inter 1641-1648 Nederlando okupis Luandon kaj la ĉirkaŭaĵon. En 1648, Portugalio reprenis Luandon kaj iniciatis procezon de milita konkero de la ŝtatoj de Kongo kaj Ndongo kiu finis per la portugala venko en 1671. Poste Portugalio paŝo post paŝo konkeris la ceterajn partojn de Angolo. La kompleta administra kontrolo de la interno ne okazis ĝis komencoj de la 20a jarcento.

En la 19-a jarcento ekspluatado de la lando komenciĝis. Ladislao Magyar malkovris regionojn en Kongo, Zambezi kaj Okavango. Vojoj, fervojoj konstruiĝis.

Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Angola Enlanda Milito.

Post sendependisma milito de geriloj de 14 jaroj, iniciatita la 4-an de februaro de 1961, kaj sekvante la Revolucion de la Diantoj en Portugalio, Angolo sukcesis akiri sendependecon en 1975. En la tuj eksplodanta enlanda milito de 1975, la Populara Movado de Liberigo de Angolo (MPLA) prenis la povon de la tiam nomita Popola Respubliko Angolo, kun helpo de Sovetunio kaj Kubo. Ĝia ĉefa oponanto estas la Nacia Kuniĝo por la Tuta Sendependeco de Angolo (UNITA), helpata de Usono kaj Sudafriko. En 1994 oni subskribas unuan interkonsenton de paco kiu favoras registaron de nacia unuiĝo. En 1998 la milito denove eksplodas kaj ĝi finas per la interveno de UN en 1999 kaj la reakiro de la registaro fare de la MPLA. Tion sekvis nova enlanda milito, kiu daŭris ĝis 2002, kiam mortis gvidanto de la opozicia UNITA, Jonas Savimbi. Granda malsato sekvis.

En 2008 oni efektivigis la parlamentajn elektojn, post dek jaroj de establo de garantioj kaj demokratiaj proceduroj, kun la ĝenerala aprobo fare de la internaciaj observantoj, kiuj denuncis ankaŭ pluraj malregulaĵojn. En la elektoj la MPLA venkis per tre granda plimulto.

Politiko

Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Politiko de Angolo.

Prezidanto de la respubliko ĝis 2017, José Eduardo dos Santos.

La plenuman povon formas la Prezidanto, la Ĉefministro kaj la Konsilio de Ministroj. Dum jardekoj, la politika povo koncentriĝis en la Prezidanteco kiu ĝin praktikis de formo sufiĉe aŭtoritateca. La nuna prezidanto estas José Eduardo dos Santos.

La Konsilio de Ministroj, integrita de ĉiuj ministroj, kunvenas regule. La Regantoj de la 18 provincoj estas nomumitaj de la prezidanto. La konstitucia leĝo de 1992 establis ĝis 2010 la ĝeneralajn liniojn de la strukturo de la registaro kaj ĝi difinas la rajtojn kaj devojn de la civitanoj.

La jura sistemo baziĝas en la portugala sistemo, sed ĝi estas malforta. La Supera Kortego de Justeco agas kiel tribunalo de apelacio. Konstitucia Tribunalo kun povo de juĝa revizio neniam estis konstituita.

La lastaj parlamentaj elektoj okazigis en septembro de la 2008, estante gajnanto la partio MPLA, kun la 81% de la voĉdonoj ^[3]^[4]^[5]^[6].

Eksteraj rilatoj

Angolo apartenas al la AKP-ŝtatoj, internacia organizaĵo de momente 77 nacioj el la regionoj Afriko, Karibio kaj la Pacifiko.

Provincoj de Angolo

Angolo havas 18 provincojn (parenteze la provincaj ĉefurboj), vidu ankaŭ la mapon ^[7]:

Demografio

^[8]

Njanekoj-ĥumboj en la sudokcidento de Angolo
Ambundoj centrokcidente al marbordo
Ovimbundoj sude

Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Religioj en Angolo.

Plantaro kaj bestaro

De la ĝangalo ĝis la dezerto vivas en Angolo diversaj plantoj kaj bestoj. Nepre menciindaj estas akacioj, baobaboj, eŭforbioj, elefantoj, hipopotamoj, gepardoj, krokodiloj, gnuoj, strutoj, zebroj kaj rinoceroj. Dombestoj estas bovo, kapro, porko, ŝafo.

Naciaj parkoj

Trafiko

Internacia flughaveno funkcias en la ĉefurbo. Pli gravaj apudmaraj havenoj funkcias en Luando, Cabinda, Lobito, Porto Amboim kaj en Namibe. La plej grava trajno konstruiĝis en la 19-a jarcento inter Benguela kaj Lubumbashi. La fervojoj estas 2952 km-ojn longaj. La vojoj estas 72400 km-ojn longajn, el tio 7770 estas pavimitaj.

Ekonomio

Komence de la koloniado sklavokomercado komenciĝis precipe al Brazilo. Poste oni produktis kaŭĉukon, palmo-oleon, vakson, kopalon, lignon, eburon, kotonon, kafon, kakaon, maizon tabakon, sekigitan viandon kaj maniokon. Oni trovis nafton en 1955. Post sendependiĝo de Angolo la interna milito baris la evoluon. Ekde 2002 sistema rekonstruo okazis. En la 21-a jarcento la plej grava estas la nafto kaj la diamanto, sed estas grave ankaŭ oro, fero, mangano, salo, arbarproduktoj, fiŝkaptadoj, manioko, tritiko, tabako, banano, sukerkano, maizo kaj kafo ^[9]^[10]^[11]^[12]^[13]^[14].

Pli gravaj urboj

Benguela, Cabinda, Caluquembe, Caxito, Huambo, Kuito, Lobito, Longonjo, Luando, Lubango, Lucapa, M'banza Kongo, Malanje, Namibe, Porto Amboim inkluzive de Gabela, Saurimo, Soyo, Sumbe, Tômbua kaj Uíge

Kulturo

Sembo

Esperanto en Angolo

Estas en Angolo du ĉefaj Esperanto-asocioj: Angola Esperanto-Asocio kaj Angola Esperanto-Domo ambaŭ sen rilatoj al UEA, kiu havas neformalajn rilatojn kun Kabinda Esperanto-Asocio en provinco Kabindo.