Lankide:JanireCibeira/Proba orria

Arma kimikoak

Arma kimikoen nazioarteko ikurra.

Arma kimikoek substantzia kimikoen propietate toxikoak erabiltzen dituzte hiltzeko, zauritzeko edo ezgaitzeko.

Arma kimikoak eta su-armak edo arma nuklearrak ez dira berdinak, haien eragin suntsitzaileak ez baitira intentsitate biziko indar baten ondorio. Organismo bizidunen erabilera erasokorra (adibidez, Bacillus anthracis, ikatzaz arduratzen den agentea) arma biologiko gisa definitzen da, arma kimiko gisa baino gehiago. Aldiz, organismo bizidunek sortutako produktu toxikoak ( toxina botulinikoa, errizina edo saxitoxina adibidez) arma kimikotzat hartzen dira. 1993ko Arma Kimikoei buruzko hitzarmenaren arabera, jatorria kontuan hartu gabe, arma kimikotzat jotzen da edozein substantzia kimiko toxiko, salbu eta baimenetako xedeetarako erabiltzen badira.

Arma kimikoak suntsipen handiko arma gisa daude sailkatuta Nazio Batuen Erakundearen aldetik, eta horien ekoizpena eta biltegiratzea lehen aipatutako 1993ko konbentzioak zehazten ditu.

Arma kimiko motak

70 produktu kimiko inguru erabili edo biltegiratu dira arma kimikoen agente gisa XX. mendean zehar.

Konbentzioaren arabera, arma kimiko gisa erabiltzeko bezain toxikoak diren substantziak, helburuaren eta tratamenduaren arabera, hiru taldetan banatzen dira:

• 1. Taldea: Ez dute ia inolako erabilera legitimorik (halakorik existitzen bada). Ikerketarako edo helburu medikoekin, farmazeutikoekin edo defentsa-helburuekin baino ez dira erabiltzen (adibidez, arma kimikoen sentsoreen proba edo babes-jantziak). Substantzia horien artean nerbio-agenteak, errizina, lewisita eta ziape-gasak daude. 100 g-tik gorako edozein ekoizpen Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundeari jakinarazi behar zaio, eta ezein herrialdek ezin du produktu kimiko horien tona bat baino gehiago biltegiratuta izan.
• 2. Taldea: Substantzia horiek ez dute industria-erabilera handirik, baina eragin handiak izan ditzakete eskala txikietan. Besteak beste, dimetil metilfosfonatoa, sarinaren aitzindaria baina sukoia ez den material gisa ere erabiltzen dena, eta Tiodiglikola, ziape-gasa fabrikatzeko erabiltzen den aitzindari kimikoa, eta tintetan disolbatzaile gisa ere asko erabiltzen dena.
• 3. Taldea: Industria-erabilera handiak dituzten substantziak. Horien artean fosgenoa eta kloropikrina daude. Biak arma kimiko gisa erabiliak izan dira, baina horretaz gain fosgenoa osagai garrantzitsua da plastikoak fabrikatzeko, eta kloropikrina pestizida gisa erabiltzen da. Urtean 30 tona baino gehiago ekoizten dituzten instalazioei, Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundeak ikuskatu dezakeen edozein berri eman behar zaie.

Armamentu kimikoaren teknologia

Arma kimikoak ehunka urtetan erabili izan dira munduko leku askotan, baina gerra kimiko "modernoa" Lehen Mundu Gerran hasi zen, nahiz eta Espainia izan historiako lehen herrialdea arma horiek masiboki erabiltzen, 1925ean, Rifeko gerran; erasoetan, ziape-gasa erabili zuten masiboki, artilleriako jaurtigaien edo aire-bonbardaketen bidez. Hasieran produktu kimiko komertzialak eta haien aldaerak bakarrik erabiltzen ziren. Hor sartzen ziren kloroa eta gas fosgenoa. Borrokaldian agente horiek sakabanatzeko metodoak ez ziren oso zehatzak eta ez ziren eraginkorrak.

Gerra horretan arma kimikoak erabili zituen lehen herrialdea Frantzia izan zen, gas negar-eragilez (xilil bromuroa) betetako granadak erabiliz 1914ko abuztuan.

Ondoren, Alemaniar Inperioak teknika hobetuz erantzun zuen, eta bi taldeek gas hilgarriak eskala handian erabiltzen hasi ziren. Hasieran, soilik kloro-ontziak irekitzen ziren, eta haizeak etsaietaraino eramaten zituen. Geroago, frantsesek artilleriako munizioa aldatu zuten fosfogenoak gordetzeko. Metodo hori askoz eraginkorragoa zen, eta arma horiek erabiltzeko metodo nagusi bihurtu zen.

Lehen Mundu Gerran gerra kimiko modernoa garatu zenetik, nazioek arma horiek lau eremutan ikertu eta garatu dituzte: agente berriak eta hilgarriagoak; agente horiek jaurtitzeko metodo eraginkorragoak helbururaino (barreiadura); arma kimikoen aurkako defentsa eraginkorragoak; eta agente kimikoak antzemateko baliabide zehatzagoak.

Gerra kimikoko agenteak

Gerrarako erabiltzen den produktu kimikoari «gerra kimikoko agente» esaten zaio (ingelesez, CWA), eta, normalean, gasa izaten da giro-tenperaturan, edo berehala lurruntzen den likidoa ere izan daiteke. Likido-mota horiei lurrunkor deritze. Ondoriozko keak toxikoak dira, eta hortik dator «gas pozoitsu» terminoa, gas moduan erabilitako arma kimiko bat deskribatzeko erabiltzen dena. Agente kimiko asko modu lurrunkorrean diseinatu ziren, eremu handi batean sakabanatze hobea lortzeko.

Agente kimikoei buruzko ikerketaren lehen helburuak ez ziren toxikotasuna, baizik eta arroparen bidez azalari eragin diezaioketen agenteen garapena, gas-maskarak alferrikakoak bihurtuz. 1917ko uztailean, alemanek ziape-gasa erabili zuten lehen aldiz. Gas-maskara izan arren, larruazalean erredura mingarriak eragindako lehen agentea zen.

Iraunkortasuna

Arma kimikoak beren iraukortasunaren arabera sailkatzen dira, sakabanaketaren ondoren agente kimikoak aktibo irauten duen denboraren arabera. Agente kimikoak iraunkorrak eta ez-iraunkorretan sailkatzen dira.

Iraunkorrak ez diren agenteak eraginkortasuna galtzen dute minutu edo ordu batzuen ondoren. Agente guztiz gaseosoak, kloroa esaterako, ez dira iraunkorrak, ezta oso lurrunkorrak ere, hala nola sarina eta beste nerbio-agente asko. Teknikoki, agente ez-iraunkorrak askoz erabilgarriagoak dira epe laburrean, kontrolatu behar diren helburuen kontra. Oro har, arriskua arnastuz gero bakarrik dago.

Lehenengoekin alderatuta, agente iraunkorrek denbora luzeagoz irauten dute ingurunean, astebetez, esaterako. Agente iraunkorren kontrako defentsak babesa behar du denbora luzez.

Gerra kimikoko agente-motak

Gerra kimikoko agenteak kategoria askotan antolatzen dira, giza gorputzean duten eraginaren arabera. Sei agente mota daude:

• Nerbio-agenteak: Arnasa hartzeko zailtasuna, izerdia, kontrolik gabeko lerdea, konbultsioak, ikusmenaren iluntzea eta heriotza dira sortzen dituzten sintomak. Horien artean GA (tabun), GB (sarin), GD (somán), GF eta VX daude.
• Odol-agenteak: Arnasketa azkarra, konbultsioak, koma eta heriotza sor dezakete. Azido zianhidrikoa adibidez.
• Besikatzaileak: Begiak eta azala erre ditzazke. Adibidez, ziape-gasa eta lewisita.
• Biriketako agenteak: Arnasketa zailtzen du, negar efektua sor dezake, eta asfixia eta heriotza ere. Horiek fosgenoa eta kloroa eragiten dute.
• Agente lakrimogenoak: Gainontzekoekin alderatuz ez da hain oldarkorra begiak narritzen dituelako soilik. Gas negar-eragilea, piper-gasa, CS, CR eta CN gasak besteak beste.
• Agente ezinduak: Nahasmena, fabulazio ez-borondatezkoa, haluzinazioak, eta irudimenezko portaera automatikoekiko erregresioa, hala nola arropa erauztea dira sintoma batzuk. Hori sortzen duen substantzia BZ da.

Arma kimikoak erabiltzeko moduak

Arma kimikoen eraginkortasunerako faktore garrantzitsuena helburura bidaltzearen edo barreiatzearen eraginkortasuna da. Teknikarik arruntenak munizioak (lehergailuak, jaurtigaiak eta ojibak) ditu, urrutitik barreiatzea ahalbidetzen dutenak, eta espraidun tankeak, garaiera txikiko nabeetatik barreiatzen direnak. Munizioak betetzeko eta biltegiratzeko tekniken garapena oso garrantzitsua izan da beti.

Lehen Mundu Gerratik arma kimikoak bidaltzen hainbat aurrerapauso egin diren arren, oraindik zaila da sakabanatze eraginkorra lortzea. Barreiadura baldintza atmosferikoen menpe dago, agente kimiko askok gas-egoeran jarduten baitute. Horregatik, denborari buruzko oharrak eta pronostikoak funtsezkoak dira arma-bidalketa optimizatzeko eta indar lagunei zauritzeko arriskua murrizteko.

Gerra kimikoaren berraurkikuntza

Errenazimentuan gerra kimikoaren erabilera berriro eduki zen kontuan. Lehenengo erreferentzietako bat Leonardo da Vincitik dator, XVI. mendean artseniko sulfuroaren eta lirdingaren hautsa erabiltzea proposatu baitzuen:

Galeren gainean pozoia hauts moduan botatzen du. Igeltsua, artseniko sulfuroaren hautsa eta lirdinga ehoa bota daitezke ontzi etsaiei, lakio txikien bidez, eta arnastean biriketan hautsa arnasten duten guztiak ito egingo dira.

Ez dakite hauts hori noizbait erabili zen.

XVIII. mendean, armadak suteak eragiten saiatu ziren, sufrez, bilgorez, kolofoniaz, trementina-esentziaz, arroka-gatzaz (sodio nitratoa edo potasio nitratoa) eta antimonioz betetako su-jaurtigaiak jaurtiz. Suterik sortzen ez zuten arren, keek arreta galtzea eragiten zuten. Bere funtzio nagusia inoiz baztertu ez zen arren, produktu berriak garatu ziren kearen efektuak maximizatuko zituzten jaurtigaiak betetzeko.

1672an, Groninga hirian, Christopher Bernhard van Galenek (Municheko apezpikua) zenbait lehergailu eta su emateko gailu erabili zituen. Horietako batzuk belladona ziren, ke toxikoak sortzeko. Horietako batzuk belladona zuten beraien konposizioan, ke toxikoak sortzeko. Hiru urte geroago, 1675eko abuztuaren 27an, frantziar eta alemaniarrak Estrasburgoko Akordiora iritsi ziren, artikulu bat barne hartzen zuena eta «perfido eta gorrotagarri»en erabilera debekatzen zuena.

1854an, Lyon Playfar kimikari britainiarrak kaikodio-zianuroz kargatutako artilleriako jaurtigai bat proposatu zuen, Sebastopolen izandako berdinketa konpontzeko. Britainiar Itsas Armadako Thomas Cochrane almiranteak proposamena babestu zuen. Lord Palmerston lehen ministroak onartu zuen, baina Artilleria britainiarreko Sailak proposamena baztertu egin zuen: «etsaien putzuak pozoitzea bezain kaltegarria den gerra-mota». Playfarren erantzuna hurrengo mendean arma kimikoen erabilera justifikatzeko erabili zen:

Ez du zentzurik eragozpen horrek. Modu legitimotzat jotzen da jaurtigaiak metal urtuz betetzea, etsaien artean kalte egiten duena, eta heriotza beldurgarriena eragiten duena. Ulergaitza da lurrun pozoitsu bat sufrimendurik gabe gizakiak hil ditzakeena gerra ez-legitimotzat hartzea. Gerra suntsiketa da, eta zenbat eta suntsitzaileagoa izan sufrimendurik txikienarekin, orduan eta lehenago bukatuko da eskubide nazionalak babesteko metodo barbaro hori. Zalantzarik gabe, denborarekin kimika borrokalarien sufrimendua gutxitzeko erabiliko da, baita hiltzera kondenatutako kriminalena ere.

Ondoren, Ameriketako Estatu Batuetako Gerra Zibilan, New Yorkeko John Doughty eskola bateko irakasleak kloro gaseosoaren erabilera erasokorra proposatu zuen, 2 eta 3 litro bitarteko kloro likidoz betetako 10 hazbeteko (254 milimetro) jaurtigaien bidez sakabanatuta. Kloro horrek hainbat metro kubiko kloro sortuko lituzke. Doughtyren plana, itxuraz, ez zen inoiz gauzatu, seguru asko James W. Ripley brigadier nagusiari, Artilleriako buruari, aurkeztu baitzitzaion. Izan ere, Ripley Artilleriako Burua ideia berriekiko sortzetiko immune gisa deskribatu dute.

Arma kimikoak eta terrorismoa

Erakunde terrorista askok agente kimikoak erabiltzen dituzte beren erasoak diseinatzeko arma gisa. Normalean, arma horiek merkeak dira, nahiko irisgarriak eta garraiatzeko errazak. Kimikako aditu batek formulak eta materialak eskura baditu agente kimikoak erraz formulatu ditzake.

Zenbait iruzkingile politiko arma biologiko eta kimikoak terroristentzat praktikoenak izatearen nozioaren aurka agertu dira. Analista horiek jakinarazi dutenez, arma horien erabilera ohiko lehergailuak erabiltzea baino askoz zailagoa da, eta suntsipen masiboko armek arma biokimikoek baino beldur handiagoa eragin dezaketela.

1995eko martxoaren 20an, Aum Shinrikyo izeneko terrorista-talde japoniar batek sarina erabili zuen Tokioko metroaren sisteman, planeta osoa berehala suntsitzeko. Eraso horrek 12 heriotza eta 5.000 zauritu inguru eragin zituen. Aum Shinrikyo eraso-mota hori egiten saiatu zen hamar aldiz lehenago, baina horietako bakoitzean gurtuko kideek bakarrik agertu ziren zaurituta. 1994ko ekainean, berriz ere, taldeak eraso kimikoa egin zuen sarina erabiliz, Matsumotoko apartamentu-eraikin baten kontra.