Թաթեր
| Թաթեր | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Ընդհանուր քանակ | ||||||
|
ավելի քան 30 000 | ||||||
| Բնակեցում | ||||||
| ||||||
| Լեզու(ներ) | ||||||
| Թաթերեն | ||||||
| Հավատք(ներ) | ||||||
| Շիա իսլամ | ||||||
| Բարեկամական էթնիկ խմբեր | ||||||
| Թալիշներ, Պարսիկներ, Հայ-թաթեր, Լեռնական հրեաներ |
Թաթեր, իրանախոս ազգություն Կովկասում։ Ապրում են Ադրբեջանի մերձկասպյան շրջաններում, Հարավային Դաղստանում, մասամբ՝ Իրանում։ «Թաթ» եզրը, որն առաջին անգամ հիշատակված է օրխոնյան տեքստերում և ապա ավելի ուշ շրջանում 11-րդ դարի թուրք բառարանագիր Մահմուդ Կաշգարիի «Դիվան լուղաթ աթ-Թուրք» բառարանում, ոչ միայն Ադրբեջանում, այլև Իրանի հյուսիսային շրջաններում, արևելքում՝ Խորասան նահանգում, Դաղստանում և Ղրիմում բնակվող իրանական և ոչ իրանական ժողովուրդների անվանումն է[1]։
Մայրենի լեզուն թաթերենն է։ Պատկանում է հնդեվրոպական լեզվաընտանիքի հնդիրանական ճյուղի հարավարևմտյան իրանական խմբին։ Խոսողների թիվը 2009 թվականի տվյալներով անցնում է 30 հազարից, որից 25 հազարը բնակվում են Ադրբեջանում։ Թաթերենն ունի 5 ձայնավոր, 3 իջնող երկբարբառ, 26 բաղաձայնական տարր։
Ադրբեջանում ապրող թաթերը խոսում են ոչ միայն թաթերեն, այլև ադրբեջաներեն։ Թաթերը շիա մուսուլմաններ են։ Հայ առաքելական դավանանքի քրիստոնյաները, ովքեր թաթախոս հայեր են, ապրում էին Ադրբեջանի Քիլվար և Մադրասա գյուղերում։
Թաթերն Ադրբեջանում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ադրբեջանի Հանրապետության էթնիկ կազմի իրանական շերտի մեջ մտնում են երեք ժողովուրդներ՝ թալիշներ, թաթեր և քրդեր։ Որոշ աղբյուրների համաձայն, հենց թաթերն են այն հիմնական ենթաշերտը, որը ձևավորում է այսպես կոչված «ադրբեջանական հանրույթ»-ի մարդաբանական հիմնական միջուկը[1]։ Ընդհանրապես «թաթ» են անվանել պարսկերենին շատ մոտ լեզվով խոսող այս ժողովրդին թյուրքալեզու ժողովուրդները։
Ադրբեջանաբնակ թաթերի համար այս անվանումն ունի առավելապես հավաքական նշանակություն, և կապված բնակության վայրերից՝ «թաթ» եզրին զուգահեռ կան նաև այս ժողովրդի տարբեր տեղական ինքնանվանումների, մասնավորապես՝ Ապշերոնում՝ փարսեր, Խիզիի, Դիվիչիի, Սիազանի շրջաններում և սրանց հարակից բնակավայրերում՝ դաղլիներ, Լահիջում և Շամախիի այլ թաթաբնակ վայրերում՝ լոհիջոններ։ «Թաթ»-ը, որպես ինքնանվանում, կիրառվում է նաև Հարավային Դաղստանում։ Ըստ կրոնի՝ թաթերը բաժանվում են 3 խմբի՝
- մուսուլման թաթեր,
- քրիստոնյա թաթեր կամ թաթախոս հայեր,
- հուդայական թաթեր (կոչվում են լեռնային հրեաներ կամ ջուհուրներ), որոնք հիմնականում բնակվում են Ադրբեջանի հյուսիսային սահմաններին և Դաղստանում։
Մինչև 19-րդ դարի վերջ և 20-րդ դարի կեսերը թաթերն ամփոփ բնակեցնում էին ամբողջ Ապշերոնի թերակղզին և Բաքվի նահանգը, Շամախիի և Ղուբայի երկրամասերն ու Խիզիի շրջանը։ Ընդ որում, այս տարածքներում բացառապես թյուքական տարր չի ապրել և ամբողջովին խիտ բնակեցված է եղել թաթերով[1]։ Կազանի, ապա նաև Պետերբուրգի համալսարանների պրոֆեսոր Իլյա Բերեզինը 1850 թվականին հրատարակած «Ճանապարհորդություն Դաղստանով և Անդրկովկասով» աշխատանքում, խոսելով Բաքվի նահանգության բնակչության մասին, գրում է.
|
Բաքվի նահանգը բնակեցված է մեծ մասամբ շիական ուղղության մուսուլմաններով։ Բաքվի միայն 6 գյուղեր են բնակեցված թյուրքական ցեղերով, մնացած բոլոր բնակավայրերում պարսիկներ են ապրում։ Քաղաքում, բացի ռուսական ծառայողներից, կան մինչև 200-ի հասնող հայկական տներ։ Բաքվի ամբողջ պարսկական բնակչությունը խոսում է հատուկ պարսկական բարբառով՝ թաթերենով, որը գործածվում է նաև Դաղստանի տարբեր վայրերում
- Իլյա Բերեզին
|
|
Ըստ 1894 թվականի համարի՝ Ադրբեջանում ապրում էր 124 693 թաթ, որից հետո, այսպես կոչված, «ադրբեջանական հանրույթի» ձևավորմանը զուգահեռ, վիճակագրական տվյալներում թաթական բնակչության թվաքանակը շարունակական նվազել է, որն ավելի մեծ թափ է ստանում խորհրդային, ապա նաև հետխորհրդային Ադրբեջանում։ Արդյունքում՝ ադրբեջանական վերջին մարդահամարը այստեղ գրանցել է ընդամենը 25.200 թաթերի, այն դեպքում, երբ միայն Լահիջում և մերձակա մի քանի բնակավայրերում 2005 թվականի ամերիկյան հետազոտողները արձանագրում են 15 000 թաթ։
Բորիս Միլլերը 1929 թվականի հրատարակած իր աշխատությունում, հենվելով տարածքային գործկոմների վիճակագրության վրա, գրանցում է 225 թաթական (մուսուլմանական) բնակավայր ամբողջ Խորհրդային Ադրբեջանի տարածքում։ Եվ նրանց որևէ զանգվածային արտագաղթ Ադրբեջանի տարածքից պատմությանը հայտնի չէ և եթե գործի դնենք վիճակագրական հաշվարկի այն այլընտրանքային ձևերը (առնվազն 5 սերնդի աճ՝ սկսած 1894 թվականից, ծնելիության բարձր մակարդակ), ապա այսօր Ադրբեջանի Հանրապետությունում ապրում է ըստ էության ավելի քան մեկ միլիոն ծագումով թաթ բնակիչ։
Դեռևս 1989 թվականի ԽՍՀՄ վերջին մարդահամարի տվյալներով Ադրբեջանում բնակվում էին 30 000 թաթեր[2]։ Իսկ 1920 թվականին մուսավաթական Ադրբեջանում նրանց թիվը հասնում էր 125 000-ի։ Իրենք թաթերը գերադասում են իրենք իրենց պարսեր անվանել, և պարսերի շարժման ակտիվիստների գնահատականներով այսօր Ադրբեջանում կա մինչև 2 միլիոն մարդ, որոնք ծագումով թաթ են։
2004 թվականի նոյեմբերին Տաջիկստանի մայրաքաղաք Դուշանբեում սկսվել էր ամբողջ աշխարհի պարսկական լեզվի կրողների ասոցիացիայի երագույն խորհրդի ամենամյա նիստը, որին ադրբեջանաբնակ թաթերը չեն կարողացել մասնակցել։ Մինչդեռ նիստին մասնակցել են Իրանի, Ֆրանսիայի, Մեծ Բրիտանիայի, Իսպանիայի, Նիդերլանդների և ԱՄՆ ներկայացուցիչները[2]։
Չլինելով մայրենի լեզվի կրողներ, բազմաթիվ ադրբեջանախոս թաթեր պահպանում են իրենց էթնիկ ինքնագիտակցությունը։ Ըստ Բորիս Միլլերի՝ թաթերին թյուրքախոս էր դարձնում դպրոցը[1]։ Պանթյուրքիստական գաղափարախոսության ազդեցությամբ ձևավորվել է նաև ոչ թյուրքական ազգերի լեզուն քամահրանքի և ծաղր ու ծանակի առարկա դարձնելը։
Այսօր Ադրբեջանի Հանրապետությունում ամենախիտ բնակեցված բնակավայրը Լեռնային Շիրվանում (Իսմայլիի շրջան) գտնվող Լահիջն է, որի բնակչությունը, խոսելով թաթերեն և պահպանելով թաթական ինքնագիտակցությունը, կարող է որոշակի նախադրյալների դեպքում դառնալ համաթաթական զարթոնքի օջախ։
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]| Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 4, էջ 120)։ |