Dant Ligher
|
|
Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard, cun l'urtugrafia insübrica ünificada. |
El Dant Ligher (Dante Alighieri in talian) l'era un pueta, scritur e pulitegh talian nassüü a Firenz, famus suratüt per vegh scrivüü la Divina Cumedia, l'övra püssee granda in la literadüra taliana, nöss che tra i püssee impurtant in chela mundial. L'è cunsideraa 'me el pader de la lengua taliana insema al Francesco Petrarca.
El so nomm, per el Jacob Ligher, l'è un ipocoristich de Dürant: in di ducümenc al gh'era anca el patrunimich Alagherii o 'l gentilizi de Alagheriis, menter la variant Alighieri la s'è furmada dumà cunt el rivà del Boccaccio.
Vita
[Modifega | modifica 'l sorgent]El Dant Ligher l'è nassüü in del 1265, in tra el 14 de Magg e 'l 13 de Giügn, sota el nomm de "Durante Alighieri." La so fameja l'era impurtanta in Firenz, e la dava sustegn al Papaa. La mader del pueta l'è Bella degli Abati. L'è morta quand ch'el Dant el gh'eva sett agn, e l'Alighiero prest l'ha tö miee anmò, 'sta völta la Lapa di Chiarissimo Cialuffi. Lapa l'ha 'vüü dü fjöö, el fredel del Dant Francesco e la surela "Tana" ( versiun brev de "Gaetana").
A L'è staa numinaa anca Priur de Firenz, la carga pulitega püssee impurtanta a chel temp, in del 1300. El so urientament pulitegh l'era di guelf bianch, in upusiziun a chij negher. Quand che i guelf negher i ha tö 'l puder de la cità, in sö scernida del Papa Bonifacio VIII, el Dant l'è staa sbatüü föra de Firenz, e la so cà l'è stada bütada giò.
El Dant l'ha cumbatüü in del front di trupp di Guelf in la bataja de Campaldino (11 de Giügn, 1289). Apus de la vitoria el Dant l'ha tö un'impurtanta part in la vita püblega.
Quand ch'el Dant l'eva 12 agn, in del 1277, l'ha tö miee la Gemma di Manetto Donati. El Dant l'era giamò burlaa giò in amur cunt un'oltra tusa, la Beatris Portinari che l'è menziunada pür in la "Divina Cumedia", (cugnussüda anca 'me Bice). Agn apus del sò matrimoni cunt la Gemma l'ha incuntraa la Beatris anmò. L'è deventaa interessaa in del scriv puema.
El Dant l'ha 'vüü ses fiöö cunt la Gemma: Jacob, Peder, Giuvann, Gabriel Ligher, e Antonia.
Över
[Modifega | modifica 'l sorgent]
- Vita növa (1292-1294)
- Rimm
- De vulgari eloquentia (1303-1304)
- El Convivi (1304–1307)
- La divina commedia (1304-1321)
- De Monarchia (1312-1313)