Fumbi

	«A Fumbi una dona inans cun l'età e cun dü lungh barbis che la pedala in sü d'una bicicleta da cursa, la me rid in facia. E quest el me pias no, parchè mi evi miga sghignassad quand evi vist una dona inans cun l'età e cun dü lungh barbis pedalà in sü d'una bicicleta da cursa.^[1]»
	(Giovannino Guareschi, Chi sogna nuovi gerani?)

Fumbi (Fombi in Piasentìn; Fombio in Italiàn) l'è un cumün d'la Pruincia de Lod cun 2244 abitant^[2]. El gh'ha 'na frassion che la s'ciama Artegn (Retegno).

Num

El paes, anticament l’era ciamad Flumpo o Flumbo, da la cuntrassion de Ad Flumen Padum (Al Fiüm Po). El num el gh’ha da dipend da la cundission che'l burgh l’era arent al fiüm: el toch de tera indue l'è stai custruid el castel l’era prubabilment l'incrus tra la Via Emilia e un vecc ram dal Po.

Par che Fumbi el sia stai anca cunussid cume Amfenengo^[3], num che'l saress d’urìgin lungubarda. Quand, ind el 1750, el burgh l’era ind al dumini d'la città de Piasensa, l’era ciamad Fumbi Piasentin^[4].

Gh’è dù ipotesi in merit a l’etimulogia dal num Artegn. La prima la s'riferiss ai red che i pescadù dal Po i metevun a stend ind i sò camp. La scunda fa riferiment a la sitüassión che ad Artegn gh’era la Zeca di Trivulzio che i erun cunsiderad d'i parsimunius. A dà man fort a la scunda ipotesi gh’è anca la sumijansa cun i parol dialetal tegnin e tegnon che vörun dì sciaton^[5]. I sò abitant i en i Artegnin.

I fumbies i en cunussüd anca cun le scumagne de Gialdon o de Magot. I artegnin i en Lador o Assassin.

Storia

Ind i temp passad, Fumbi l’è stai in pussess dal munaster paves de San Pédor in Ciel d’Or (sin dal 723).

Ind el 1226 l’è passad al pudestà de Piasensa e ind el 1299 l’è diventad feud d’Alberto Scotti, che'l gh’ha fai sü un castel.

Ind la sò storia, el castel de Fumbi l’è stai prutagunista d'impurtant bataie.

Ind el 1500, el paes l’è stai brüsàd dai Landi, ind el scenari d'i cumbatiment tra i ghelf e i ghibelin. Ind al 1600, la furtificassion l’è staia anca prutagunista d’un cuntrast cun i Trivulzio d’Artegn.

Ind al 1635 una part d'la Lumbardìa la partegeva par i Frances, méntor un'altra l'era par e Spagnöi. El marches Leganes che'l guerneva Milan l'ha mandai el sò esèrcit, guidad dal marches Caracena a ucupà i stat d'i piasentin Farnese, ligad cun i francés. I abitant d'la spunda nord dal Po i han par quest riparad a Piasensa. Alura i Farnese i han mandad 4.000 suldà e 1.500 caval a Fumbi. Ma par poch, parchè i frances i erun tanti püssè e alura i Farnese i s'en ritirad e i han lassad apena un presidi a difesa dal castel che, ciapad da l'esercit de'l Caracena, l'è stai sachegiad insema a quei de Guardamèi e Caseli.

A l'inissi dal 1700, ind al burdel d'le guere de sücessión spagnöla, pulaca e 'ustìega, a Fumbi l'era acampad el regiment de i Dragon de Savoia.

La Bataia de Fumbi dall'8 mag 1796, Giuseppe Pietro Bagetti

El teritori de Fumbi, tacad al cumün de Guardamèi, l'è stai pö el sit d'la prima bataia in Lumbardìa tra i frances de Napuleon e i 'ustrìegh ind la Campagna d'Italia dal 1796.

Ind al cumbatiment s’en fruntegiad un'avanguardia de quatormila granatè frances cundut dal General Jean Lannes, e un grüpét d’ustrìegh. Passad ind al ludesan ins al Po a Piasensa, i frances i s'en scuntrad cun i 'ustrìegh cumandad dal General Lipthay, che l'ha pruad a fermà l’esèrcit cuntrari.

Penalisad da 'na difesa urganisada mal, i poch 'ustrìegh i en scapad a Pissigheton. I frances i han ciapad Cudogn^[6].

Ind al 1797, quand l’è staia pruclamada la Repüblica Cisalpina, e'l cumün l’è stai tacad al ludesan. Dürànt la Repüblica, el paes l'è stai anca Quarté General.

Cun un decret dal 20 Mag, Napuleon l'ha numinad un agent par la Cità e la Pruincia de Lod. In Nuémbor s'è furmada la Repüblica Transpadana che dopu el Tratat de Campoformid l'è diventada Repüblica Cisalpina. Ind la Repüblica Cisalpina, Fumbi l'era inden al Dipartiment de l'Ada cun capital Lod e Crema ad alternansa bienal. El dì definitìu par el pasag aministratìu dal paes in teritori ludesan l'è stai el 7 lüi dal 1799.

Ind la scunda guera mundial, Fumbi l'è stai bumbardad dai american el 15 Setémbor dal 1944, parchè gh'era 'na baterìa anti aeruplàn sistemada indùe al dì d'incö gh'è el vilag "Le primule".

Evoluzion demografega

L'andament del nümer de abitant del cumün de Fumbi l'è mustraa in de la tabela chi de sota

Abitant censid

Teritori

Brembiöl

El burgh l’è legerment sulevad dal teritori che'l ghe stà a sud par andà vers Piasensa. Anca se la storia de Fumbi e el sò num i en ligadi al Po, incö el fiüm el ghe passa a des chilòmetor de distansa.

Fumbi però el cunserva 'na sò rusa: el Brembiöl el nass a Usagh, el passa a est de Brembi e'l traversa Casal, fin a incrusà el terassin padan a Fumbi, par andà a finì ind la Murtissa che la andarà ind al Po a Mezzana Casati. Quel de la Murtissa l'è el percurs che'l feva una volta el Làmbor.

Via Emilia

Fumbi l’ha anca pers cuntat cun la Via Emilia. La via rumana che incö l’è 'na strada statal cun denuminassion SS 9, ind i an '90 l’è staia deviada cun una tangensial a dupia caregiada su quàtor cursìe sensa incrus. La tangensial la passa a süd-ovest dal paes. El vec toch de strada declasad l’è diventad 'na strada pruincial.

Munümént

El Castel Douglas Scotti

Per savenn pussee, varda l'articol Castell Douglas Scotti.

El Castel l’è stai custrüìd da Alberto Scotti ind al 1300 par cuntrulà el fiüm Po. El sit l’è stai rimanegiad cun el passà d'i an, fin a quand i Douglas Scotti l’han vendüd al Cumün.

Architetonicament, la rucafort l’è bela grossa e la gh’ha un svilüp a U che'l guarda vers a la pianüra. I mür i en de maton. I foss de difesa che'l circundèun, cun el passà d'i an i s'en niempìd.

I intervent püssè grand i en stai fai ind al 1700: i en stai tirad sü un portegh che'l guarda ins al curtil, e 'na veranda che la culega i dü brass dal castel.

L’entrada al pianteren la mantegn suta i sò arch e sura i mür d'le pitüre dal 1600. La custrüssión l’è staia missa a post da poch temp, par es dervida al püblich.

Cesa di Sant Pédor, Paul e Culumban Abat

La cesa de Fumbi l’è staia tirada in pé in num d'i Sant Pédor, Paul e Culumban Abat ind al mag dal 1390 par vuluntà de Alberto Scotti. Cun el passà d'i an, el decadiment strütüràl e le dimensión miga pü bune par uspità la pupulassion dal paes, i han purtad ind al 1621 a un’òpera de ricustrüssión che la gh'ha avüd el cùmpit de dagh 'na növa imàgin e 'na növa furma, cumpatibil cun i bisogn de la sò gent.

L’òpera d'ampiamént dal 1900 l’è quela che la gh'ha dai le furme d’incö. El 31 utùbor dal 1928, un crol l’ha distrüt una part de la cùpola. Ma prubabilment i laurà de cunsulidament i èrun miga stai fai abastansa ben, parchè ind al 1974 gh’è stai un àltor crol amò püssè brüt, che l’ha purtad a 'na scuerta da crédogh no.

Föra da quel che l’era el perìmetor de la cesa uriginal dal 1390, l’è stai truad, anca se gh’erun miga d'i riferiment de tumbe o cimiteri, un müc d’oss. Quel che l’è misterius, l’è che i corp i erun bass e defurm. I oss i presentèun d'le particularità. Indén al perìmetor d'la cesa i en pö staie truade quàtor stanse de maton cun el tec a volta. Anca chi gh’èrun d'i rest ümàn mis’ciadi cun la buiaca: gh’era, tra i àltor, un schéletor ingregh de dona che la gh’eva amò i cavéi ch'i erun racolt ind una lunga tressa negra.

Indén a la custrüssiòn crulada, i en staie truade quàtor tumbe lunghe dü métor e vint ghei e volte un métor. In dù de queste, che se presentèun 'me ussari, gh'erun dü corp ben cunservad. Vüna d'le dù salme l'era vultada vers l’entrada d'la cesa, la gh’eva adoss d'i parament sàcor, fibie e 'na perüca culur ram, prubabilment dal 1700. L'oltra, visin ai gradin dal presbiteri e girada vers l'altar la gh’eva adoss, 'me i spagnöi, scalfarot sura la cavigia e d'i calson ligad suta i snög^[7].

Incö la cesa la se mustra cun una faciada baroca divisa in dü pian e curunada da un frunton cüspidàd. L'intern, a crus latina, l’è surmuntad da la cùpola che ind i sò penag la mustra i quàtor Evangelista. Ind al cadin absidal l’è pitüràd el Crist che'l dà i ciau a San Pédor.

El Purtal d'la Zeca d'la Famija Trivulzio

Un toch dal teritori dal cumün l’è ucupad dal burgh Artegn, che incö l’è 'na frassion de Fumbi, ma che in passad l'è stai par un po' de temp part de Cudogn, ma suratüt un'Imperial Barunìa, feud d'la vecia famija d'i Trivulzio. A pröva de quest, ad Artegn se cunserva el purtal d’la zeca. El sit l'è impurtant par la strütüra baroca a capanina, surmuntada da statue, che incö la fà part dal recint de 'na cà privada. El purtal l'è stai disegnad da l'ingegner piasentin Giuan Batista Barattieri^[8], famus anca par el pruget d'le cese de Santa Marìa d'le Grassie e San Teudor a Cudogn.

Chi, tra el XVII e'l XVIII secul i en staie stampade munede d'argent e d’or faie propri ben, che par fatüra i pudarésun es paragunade a quele faie dai Viscunt de Milan o dai Gunsaga ad Mantua.

L'Imperial Barunìa de Artegn e Bétula l'è staia missa in pé ind el 1654 da Ferdinand III, che'l gh'ha dai al Cardinal Gian Giacomo Teodoro Trivulzio la pussibilità de stampà muneda. El cardinal l'ha però mai vursid sfrütà ch'la roba chi. I en staie invece cuniade munede dal Prìncip Ercole Teodoro Trivulzio, Cunt de Mesocco e Baron de Artegn che, ind la zeca dal burgh tra el 1656 e'l 1664, l'ha fai cunià sold d'argent dal valur de mes filip^[9].

Cese e Cassine

Le oltre cese dal cumün i en quela de Sant Isidor e quela d’la Beata Vérgin Marìa dal Munt Carmelo che se tröun ad Artegn.

In campagna, ma visin al paes, gh’è d’le cassine custrüìde ind al 1800, tirade sü cun la tìpica strütüra a curt lumbarda, cun mür de maton. Fra tüte, quela püssè famusa l’è la Primi, 'na vecia casera indùe se feva el furmài grana.

Ecunumìa

L’agricultüra l’è amò impurtant ind l'ecunumia de Fumbi: i camp i en principalment cultivad a melga, anca se i mancun no i prà tegnüd a fürmént, altor cereal, fasöi e tumatiss. L'alevament d'i vach da lat e da carn, un temp tant svilüpàd, l’è andài prugresivament a pèrdoss.

Ind i ültim vint an i en nassüde d’le asiende cumercial e de servissi. Le vece cassine i en staie lassade andà. L’indüstria s’è svilüpàda suratüt ind al sit prodütiu che Fumbi spartiss cun Cudogn e lungh la Via Emilia vers Guardamei.

Tra le imprese fan bela mustra quele chìmiche e mecàniche e vün di püssè grand prudutur italian de tera par cultivassion. Anca se gh’è un bon nümor d'imprese, l’è grand el pendularism diret vers Milan, Lod e Piasensa.

Cüsìna

Vün d'i piat tìpich de Fumbi l’è la panissa che, a diferensa da quela de Vercèi, la gh'ha miga indén i fasöi. Àltor mangià del sit, e de tüta la bassa de Lod, i en la raspadüra, la büsèca cunsümàda specialment ind i dì d’la Fera de Cudogn e i oss da mort, biscot de farina de melga fai par el dì di mort.

In passad el paes l'era famus par el pan, che vegnevun a tö anca da Milan, par la mariöla^[10] e par el furmài. Fumbi l'era difati part dal circundari de Cudogn, specialisad ind la prudüssión dal grana. El piat tìpich d'Artegn i èrun invece i ran.

Ligam in sü la red

Fombio.com - Giurnal telemàtich de Fumbi

Riferiment

[1] Giovanni Guareschi, Carlotta Guareschi e Alberto Guareschi, Chi sogna i nuovi gerani?

[2] Il Cittadino dal 14 Agust dal 2010

[3] Patrologiae cursus completus, compilato da Jacques-Paul Migne e pubblicato nel 1853

[4] Antonio Domenico Rossi, Ristretto di storia patria ad uso de' Piacentini

[5] Francesco Cherubini, Vocabolario milanese-italiano

[6] Carlo Botta, Storia d'Italia dal 1789 al 1814

[7] Stefano Tansini, Gli scheletri della Chiesa di Fombio, in Racconti e Leggende del Basso Lodigiano, Castiglione d'Adda, Tip. Il Graffito, 2006 Arqiviad qé: [1]

[8] Regione Lombardia - Università degli Studi di Pavia

[9] Aldo Cairola, Le zecche degli stati italiani

[10] Gian Paolo Bergamaschi ed Erminio Pettinari, Fombio tra cronaca e cenni storici, Volume V

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]