Besarabia

Besarabia

Basarabia, Бесарабія

Państwa	Mołdawia Ukraina
Stolica	Kiszyniów
Ważniejsze miejscowości	Białogród nad Dniestrem, Izmaił, Bielce, Bendery, Soroki, Komrat
Położenie na mapie

Mołdawia w XVIII wieku na mapie wykonanej przez anonimowego kartografa na podstawie: 1. oryginalnej mapy Dimitriego Kantemira (początek XVIII w.) i 2. mapy Augusta Gotloba Boehma (Nurnberga, 1765). Ukazała się ona w pierwszym niemieckim wydaniu Descriptio Moldaviae (red. Büsching, 1769-1770). Budziak i Besarabia to obszar pomiędzy dolnymi biegami Prutu i Dniestru, wzdłuż wybrzeża Morza Czarnego.

Obwód besarabski na jednej z zestawu 82 ilustrowanych kart – po jednej dla każdej prowincji Imperium Rosyjskiego w stanie, w granicach i wg podziału administracyjnego z 1856 roku. Każda karta przedstawia elementarne informacje nt. kultury, historii, gospodarki i geografii danej prowincji. Na rewersie znajduje się schematyczna mapa prowincji, herb, informacje o ludności oraz grafika ilustrująca reprezentatywny strój jej mieszkańców.

Dowódcy Armii Czerwonej w zajętym Kiszyniowie 4 lipca 1940. Pierwszy z prawej Gieorgij Żukow.

Besarabia (rum. Basarabia, tur. Besarabya, ukr. Бесарабія) – kraina historyczno-geograficzna położona we Wschodniej Europie między dolnymi biegami Dniestru i Prutu. Obecnie jest częścią Mołdawii i Ukrainy. Współcześnie nazwy Besarabia używa się w znaczeniu historycznym, geograficznym i kulturowym.

Granice

Besarabia stanowi wschodnią część historycznej Mołdawii. Na zachodzie graniczy poprzez rzekę Prut z Mołdawią Zachodnią, na północnym zachodzie graniczy z Bukowiną (także częściami historycznej Mołdawii). Poprzez Dniestr graniczy od północy i północnego wschodu z Podolem oraz od wschodu z Jedysanem. Południową część Besarabii stanowi region Budziaku.

Etymologia i użycie nazwy

Według tradycyjnego wyjaśnienia nazwa Besarabia (po rumuńsku Basarabia) wywodzi się od wołoskiej dynastii Basarabów, która rzekomo władała południową częścią tych terenów w XIV wieku. Jednak niektórzy uczeni kwestionują to, twierdząc, że:

• nazwa była początkowo egzonimem stosowanym przez zachodnioeuropejskich kartografów
• po raz pierwszy pojawiło się ono w źródłach lokalnych dopiero pod koniec XVII w.;
• pomysł, że odnosił się on do regionów mołdawskich w pobliżu Morza Czarnego, został wyraźnie odrzucony jako pomyłkę kartograficzną przez wczesnego kronikarza mołdawskiego Mirona Costina;
• zamieszanie mogło być spowodowane przez średniowiecznych kartografów zachodnich, błędnie interpretujących współczesne polskie odniesienia do Wołoszczyzny jako Besarabii jako odnoszące się do odrębnej krainy między Wołoszczyzną a Mołdawią.

Według Dimitriego Cantemira nazwa Besarabia pierwotnie odnosiła się jedynie do części terytorium na południe od Górnego Wału Trajana, a więc obszaru tylko nieznacznie większego od dzisiejszego Budziaka.

Historia

Stara mapa Besarabii

Nazwa regionu wzięła się od hospodara Mikołaja Aleksandra Basaraba, który przyłączył południe regionu (Budziak) do Wołoszczyzny. W drugiej połowie XIV wieku została przejęta przez Hospodarstwo Mołdawskie; głównymi ośrodkami gospodarczymi były Kilia i Akerman – ważne porty handlu czarnomorskiego – oraz Orgiejów, Soroki, Lăpușna, Tehinia, Chocim, a od XVIII wieku także Kiszyniów. Na przełomie XV i XVI wieku wraz z całą Mołdawią poddano ją pod zwierzchnictwo Imperium Osmańskiemu. W 1484 i 1538 r. Turcy wydzielili z Mołdawii Budziak, z Kilią, Białogrodem oraz Tehinią, i przyłączyli go do ejaletu Silistry. Do 1812 r., gdy została zajęta przez wojska rosyjskie, Besarabia nie stanowiła oddzielnej jednostki terytorialnej, administracyjnej, czy etnicznej.

Region pozostał w ramach Imperium Rosyjskiego do 1914 roku jako oddzielna gubernia, której nadano nazwę odnoszącą się pierwotnie tylko do Budziaku.

W czasach cesarskiej Rosji nastąpiła kolonizacja regionu osadnikami z Rosji, Turcji (Bułgarzy, Gagauzi) i Niemiec, co umocniło jego multietniczność. Besarabia stała się też częścią strefy osiedlenia Żydów. Według rosyjskiego spisu statystycznego z 1896 roku Besarabię zamieszkiwało około 920 tys. Rumunów (Mołdawian) (50%), ponadto 380 tys. Ukraińców (20%), 230 tys. Żydów (12%), 155 tys. Rosjan (8%) i około 100 tys. Bułgarów (5%). Niewielkie mniejszości stanowili też Cyganie, Grecy, Ormianie, Serbowie, Niemcy, Polacy, Gagauzi i Turcy. Region zaczął się rozwijać po okresie dwuwiekowej stagnacji, uregulowano miasta, powstały połączenia kolejowe. W okresie carskim dochodziło do inspirowanych przez władze pogromów żydów, z największym w Kiszyniowie w 1903 r.

Historia współczesna

W 1917 r. Besarabia ogłosiła niepodległość jako Mołdawska Republika Demokratyczna, a w czerwcu 1918 r. zajęta została w większości (bez Budziaka) przez Rumunię.

W chwili przyłączenia do Rumunii Besarabia była jej najbiedniejszym regionem. Nowe władze dość skutecznie zwalczały analfabetyzm – poziom alfabetyzacji wzrósł z 19% do 55%, a także modernizowały region; mimo tego dochodziło do nadużyć władz i tarć społecznych.

Po dwudziestoczterogodzinnym ultimatum wystosowanym przez rząd ZSRR (w konsekwencji ustaleń paktu Ribbentrop-Mołotow) po klęsce Francji, sojusznika Rumunii, 26 czerwca 1940 wobec rządu Rumunii z żądaniem natychmiastowego opuszczenia terytorium północnej Bukowiny i Besarabii przez wojsko i władze rumuńskie, opuszczone terytorium okupowała po przeprowadzonej w dniach 28 czerwca-3 lipca 1940 ewakuacji rumuńskiej Armia Czerwona, a następnie 2 sierpnia anektował je ZSRR w formie Mołdawskiej SRR ze stolicą w Kiszyniowie. W latach 1941–1944 wróciła na krótko do Rumunii po ataku III Rzeszy na ZSRR, w którym Rumunia uczestniczyła po stronie Niemiec. W tym czasie wymordowano, lub wysiedlono (głównie do Transnistrii) znaczną część ludności żydowskiej – szacuje się, że zginęło 60–100 tysięcy z 270 tysięcy besarabskich Żydów. Po wojnie Besarabia pozostała przy ZSRR. Część terenów włączono do USRR (głównie powiaty: Kaguł, Białogród, Chocim, Izmaił).

W okresie stalinowskim doprowadzono do kontrolowanej klęski głodu (216–350 tysięcy ofiar), masowych wysiedleń i niemal całkowitego wyeliminowania elit regionu (około 330 tysięcy zabitych i od kilkuset tysięcy do 1,5 miliona wypędzonych – łącznie z Bukowiną północną), których zastępowano głównie rosyjskimi osadnikami (od kilkuset tysięcy do miliona).

Po rozpadzie ZSRR w 1991 r. z Mołdawskiej SRR powstała niepodległa Mołdawia, której terytorium zajmuje 2/3 historycznej Besarabii (nie licząc Naddniestrza). Reszta wchodzi w skład ukraińskich obwodów czerniowieckiego (wschodnia część z Chocimiem) i odeskiego (południowa część z Białogrodem i Izmaiłem). Mimo tragedii okresu 1940–1953 region zachował charakter wieloetniczny, szczególnie na południu.

Miasta

Bielce, pomnik Stefana Wielkiego

Największe miasta Besarabii współcześnie:

	miasto	populacja (2014)	państwo (2017)
1.	Kiszyniów	492 894	Mołdawia
2.	Bielce	105 000	Mołdawia
3.	Bendery	91 882	Mołdawia
4.	Izmaił	72 509	Ukraina
5.	Białogród nad Dniestrem	50 078	Ukraina
6.	Kaguł	40 900	Mołdawia
7.	Ungheni	38 400	Mołdawia
8.	Soroki	37 500	Mołdawia
9.	Orgiejów	33 600	Mołdawia
10.	Komrat	26 000	Mołdawia

Linki zewnętrzne

• Bessarabia, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 159 .
• Bessarabia, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 1: Abablewo – Januszowo, Warszawa 1900, s. 116 .