Przejdź do zawartości

Lwów

Edytuj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Lwów
Львів
Panorama Lwowa. Widok z góry przedstawia budynki, szare i czerwone dachy kamienic, w oddali wieża i kopuła. W tle widać porośnięte drzewami wzgórze i błękitne niebo.
Panorama Lwowa w kierunku wschodnim z wieży ratuszowej
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwo

 Ukraina

Obwód

 lwowski

Prawa miejskie

1356

Mer

Andrij Sadowy

Powierzchnia

182,01 km²

Wysokość

296 m n.p.m.

Populacja (2021)
• liczba ludności
• gęstość


717 803[1]
3979,5 os./km²

Nr kierunkowy

(+380) 0322

Kod pocztowy

79000–79490

Tablice rejestracyjne

BC (14)

Podział miasta

6 dzielnic

Położenie na mapie obwodu lwowskiego
Mapa konturowa obwodu lwowskiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Lwów”
Położenie na mapie Ukrainy
Mapa konturowa Ukrainy, po lewej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Lwów”
Ziemia49°50′31,20″N 24°01′55,19″E/49,842000 24,031997
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach
Hasło w Wikisłowniku
Informacje w Wikipodróżach
Strona internetowa
Fasada frontowa budynku Gmachu Namiestnictwa we Lwowie. Ścianę frontową zdobi szereg okien. Budynek czterokondygnacyjny. Przed wejściem do budynku znajdują się cztery kolumny. W oddali błękitne niebo.
Gmach Namiestnictwa we Lwowie

Lwów (ukr. Львів, Lwiw) – miasto na Ukrainie, ośrodek administracyjny obwodu lwowskiego, rejonu lwowskiego i hromady Lwów.

Lwów jest położony na pograniczu wschodniego Roztocza (Roztocze Lwowskie) i Wyżyny Podolskiej, nad rzeką Pełtwią. Jest ważnym ośrodkiem przemysłowym, węzłem lotniczym, kolejowym i drogowym. Na początku 2021 roku, z liczbą mieszkańców wynoszącą niemal 718 tys., Lwów zajmował siódme miejsce wśród najludniejszych ukraińskich miast[1].

Założony ok. 1250 przez władcę Rusi Halicko-Włodzimierskiej Daniela, który nazwał miasto Lwowem na cześć swojego syna Lwa. W latach 1349–1370 w składzie Królestwa Polskiego, 1370–1387 w składzie Królestwa Węgier, od 1387 do 1772 ponownie w składzie Królestwa Polskiego i Rzeczypospolitej Obojga Narodów (od 1569), od 1434 był stolicą województwa ruskiego Korony. Miasto posiadało prawo do czynnego uczestnictwa w akcie wyboru króla[2]. Lwów uzyskał prawo składu przed 1379 rokiem[3]. Od pierwszego rozbioru (1772) pod władzą Austrii, jako stolica Królestwa Galicji i Lodomerii – kraju koronnego w składzie Austro-Węgier, aż do ich upadku (1918). W okresie zaborów był jednym z najważniejszych ośrodków nauki, oświaty i kultury polskiej oraz centrum politycznym i stolicą Galicji.

W listopadzie 1918 przedmiot zbrojnego sporu terytorialnego odradzającego się państwa polskiego i Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej, proklamowanej przez ukraińskich polityków Galicji Wschodniej. Od 23 grudnia 1920[4] do 16 sierpnia 1945[5] stolica województwa lwowskiego II Rzeczypospolitej, największe miasto tzw. Małopolski Wschodniej. Jedno z sześciu wielkich miast II Rzeczypospolitej (trzecie co do wielkości w kraju), obok największej z nich Warszawy, Łodzi, Poznania, Krakowa i najmniejszego Wilna.

W okresie II wojny światowej pod okupacją sowiecką, niemiecką i ponownie sowiecką[6]. W konsekwencji decyzji mocarstw wielkiej trójki zapadłych na konferencji jałtańskiej znalazł się w granicach USRR, a ludność polska została wysiedlona przez władze sowieckie[5]. Od 1991 w granicach niepodległej Ukrainy.

Lwów jako miasto wieloetniczne rozwijał się do wybuchu II wojny światowej we współistnieniu wielu różnych narodowości: oprócz dominujących liczebnie Polaków Lwów zamieszkiwali Żydzi, Ukraińcy, Ormianie, Niemcy, Czesi, Rosjanie i inni. Obecnie, w wyniku powojennych przesiedleń ludności i zmiany granic państwowych, zdominowany przez ludność ukraińską. Historyczne centrum Lwowa zostało w 1998 wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO[7].

Współcześnie Lwów stanowi ważny ośrodek nauki i kultury na Ukrainie. Działa tu m.in. Uniwersytet Lwowski (powstały w 1661), Politechnika Lwowska (1844), Lwowska Galeria Sztuki (1897), Teatr Wielki (1900) i Polski Teatr Ludowy (1958). Miasto jest głównym ośrodkiem kultury i życia społecznego mniejszości polskiej na Ukrainie.

Historia

 Osobny artykuł: Kalendarium historii Lwowa.

Prehistoria, czasy przedlokacyjne

Najstarsze archeologiczne ślady osadnictwa pochodzą z V wieku[8]. Od IX wieku na obszarze północnej części dzisiejszego Lwowa, pomiędzy Górą Zamkową a rzeką Pełtwią, istniało osadnictwo plemienia lechickiego – Lędzian, w X w. powstała osada Lędzian na Górze Zamkowej[9]. Istnienie osady potwierdzono w 1977 roku, kiedy podczas badań odkryto, że Cerkiew św. Mikołaja (w pobliżu Wysokiego Zamku) wybudowano na wcześniej funkcjonującym cmentarzysku[10].

W 981 teren Grodów Czerwieńskich został podbity przez Włodzimierza Wielkiego i dostał się pod panowanie Rusi Kijowskiej. Prawdopodobnym jest, że wcześniej, do roku 981, tereny te należały do państwa polskiego Mieszka I[11] lub istniało tam niezależne państwo Lędzian[12]. W czasie wyprawy wojennej na Kijów w 1018 roku odbił te tereny Bolesław I Chrobry. W 1031 przyłączył je do Rusi Kijowskiej Jarosław I Mądry, przesiedlając część ludności lędziańskiej w okolice Kijowa. Raz jeszcze przyłączył je na krótko (1077-1086) do monarchii wczesnopiastowskiej Bolesław Śmiały, utracił je ostatecznie na rzecz Rusi Kijowskiej Władysław I Herman. Po 1031 pojęcie Grodów Czerwieńskich zanikło.

Lwów w Rusi Halicko-Włodzimierskiej

Lwów zgodnie z tradycją został założony ok. 1250 przez księcia Daniela I Halickiego, wywodzącego się z dynastii Rurykowiczów, który nazwał miasto Lwowem na cześć swojego syna Lwa. Tę wersję przedstawili w XVII wieku burmistrzowie Lwowa: Jan Alnpek i Bartłomiej Zimorowicz, a pogląd ten ugruntował w 1894 Fryderyk Papée w monografii: Historya miasta Lwowa w zarysie. Wcześniej istniał tam ośrodek osadniczy w postaci podgrodzia z charakterystycznym elementem rozplanowania – wydłużonym rynkiem. Założenie grodu przez Daniela było de facto jego kolejną odbudową po najeździe Batu-chana z 1240[10][13]. Pierwsza wzmianka o Lwowie pochodzi z Latopisu halicko-wołyńskiego z 1256, miasto wzmiankowane jest w związku z pożarem Chełma – stolicy Rusi Halicko-Włodzimierskiej[14].

Lew I Halicki po śmierci ojca przeniósł w 1272 do Lwowa stolicę Rusi Halicko-Włodzimierskiej[15].

Królestwo Polskie i Rzeczpospolita Obojga Narodów

Pieczęć Lwowa. Kształt okrągły. W centralnym punkcie kroczący lew w bramie z trzema wieżami.
Najstarsza znana pieczęć Lwowa z 1359 r.
Mapa konturowa Polski w 1771 r., na dole znajduje się punkt z opisem „Lwów”
Położenie na mapie Polski w 1771 r.

W 1340 po śmierci Bolesława Jerzego II miasto, na podstawie umowy spadkowej podpisanej dwa lata wcześniej, przeszło pod berło króla Polski. W latach 1340–1349 pod władzą namiestniczą Detki (Dymitra), w 1349 objęty faktycznie przez Kazimierza Wielkiego. W 1350 książę litewski Lubart w czasie napadu zniszczył Lwów. 17 kwietnia 1356 Kazimierz III Wielki lokował Stare Miasto na prawie magdeburskim. W dokumencie lokacyjnym wyraźnie zaznaczył (co potwierdza jego tolerancyjną politykę), że wszyscy mieszkańcy, zarówno Polacy, jak i Rusini, Ormianie, Żydzi i Tatarzy mają prawo do zachowania własnych praw, religii i obyczajów[16]. Od 1360 miasto stało się stolicą lwowskiej diecezji ormiańskiej Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego, której pierwszym biskupem został Grzegorz I Wielki (Grigor I Wielki). Ludwik I Węgierski przyłączył Ruś Czerwoną wraz ze Lwowem do Węgier w 1370. Rządy namiestnicze sprawował tam w imieniu króla książę Władysław Opolczyk. Po jego odwołaniu, od 1379 rządzili tu starostowie węgierscy. W 1387 usunęła ich królowa Jadwiga Andegaweńska, która ogłosiła akt przyłączenia Rusi Halicko-Włodzimierskiej do Korony[17][18]. W 1412 (1414)[19] miasto stało się stolicą archidiecezji lwowskiej i siedzibą metropolity łacińskiego, w miejsce przeniesionej do Lwowa metropolii halickiej. Pierwszym arcybiskupem metropolitą lwowskim był Jan Rzeszowski, do 1414 metropolita halicki. Jednymi z pierwszych arcybiskupów metropolitów lwowskich byli Grzegorz z Sanoka i Jan Długosz. Podobnie jak Kraków, Gdańsk czy Toruń, Lwów był miastem królewskim i posiadał dla Rzeczypospolitej wielkie znaczenie obronne i ekonomiczne. W XVII wieku Lwów, liczący 30 tysięcy mieszkańców[20], był po Gdańsku drugim co do wielkości i bogactwa miastem Rzeczypospolitej.

Prawo składu nadane w 1444 i korzystne położenie na kupieckim szlaku bałtyckim i czarnomorskim spowodowały wzrost zasobności mieszczan i bujny rozkwit miasta, zwłaszcza po pożarze w 1527 roku, co znalazło swój wyraz m.in. w budowanych od średniowiecza okazałych budowlach obronnych, sakralnych i świeckich oraz w rozwoju nauki, kultury i sztuki.

Stara rycina. Widok na panoramę Lwowa. W górnej części w centralnym punkcie napis Leopolis umieszczony w ramce. Po obu stronach napisu po dwa herby. W dolnej części rysunek miasta położonego wśród zielonych pól. Dominują wieże kościołów. W oddali wzgórza. Na jednym wzgórzu zamek.
Panorama Lwowa w 1616 roku.

Miasto zamieszkane było przez przedstawicieli różnych nacji i religii: Polacy, Żydzi, Rusini, Ormianie, Włosi, Węgrzy, Niemcy, Tatarzy i in., którzy ze względu na silne oddziaływanie kultury polskiej z reguły polonizowali się już w drugim pokoleniu, zachowując przy tym swoje obyczaje i religię. Lwów był jedynym miastem w świecie posiadającym trzy (z czasem katolickie) metropolie różnych obrządków: od 1361 ormiańską (przeniesioną z Łucka), a po 1630 ormiańskokatolicką, od 1412 łacińską (przeniesioną z Halicza), i od 1807 greckokatolicką. Ponadto w latach 1539–1700 istniało we Lwowie biskupstwo obrządku prawosławnego[21][22][23].

Lwów był miastem wielonarodowościowym. Według szacunkowych danych w 1648 roku w trzydziestotysięcznym Lwowie mieszkało około 50% Polaków, 20% Rusinów i od 16 do 20% Żydów. Żyli tu Ormianie oraz mieszczanie kilkunastu innych narodowości, m.in. Niemcy, Węgrzy, Włosi, Grecy, Bułgarzy, Karaimi i Tatarzy[24].

Z racji swojego położenia Lwów był narażony na ataki wrogich wojsk (Turków i Tatarów, po 1648 również Kozaków i Rosjan). Silnie ufortyfikowany i uzbrojony staraniem królów polskich i swoich obywateli, zasobny w dobra materialne, którymi także opłacano okup najeźdźcom, miał opinię miasta niezdobytego. Bronił się skutecznie przed najazdami, bronił też solidarnie przed wydaniem wrogowi swoich obywateli niezależnie od ich narodowości i religii[25]. W roku 1656 król Jan II Kazimierz Waza złożył w katedrze – niespełnione później – śluby lwowskie, a dwa lata później, oddając hołd dzielności i zasługom miasta, zrównał Lwów w prawach z Krakowem i Wilnem, oraz nobilitował mieszczan lwowskich[26]. W tym samym roku papież Aleksander VII nadał miastu tytuł Semper Fidelis za obronę i wierność wierze rzymskokatolickiej[potrzebny przypis], a Sejm Rzeczypospolitej Obojga Narodów nadał miastu tytuł Semper Fidelis Poloniae[potrzebny przypis]. Od połowy XVII w. następował jednak stopniowy upadek militarny i ekonomiczny miasta, które stało się celem ataków kozackich, tureckich i szwedzkich. Miasto zmuszone było płacić oblegającym wysokie kontrybucje. W 1704, podczas III wojny północnej po raz pierwszy od średniowiecza Lwów został zajęty przez obce wojska (armię szwedzką Karola XII), obrabowany i zmuszony do zapłaty kontrybucji. Podkopało to status materialny miasta.

Zabór austriacki

Rycina w technice ołówka w kolorze sepii. Na pierwszym planie wzgórza i powóz ciągnięty przez cztery Konie. W oddali znajduje się szeroka panorama miasta. W centralnym punkcie miasta droga.
Panorama Lwowa w połowie XIX wieku[27]

W 1772, w wyniku I rozbioru Polski, miasto znalazło się pod władzą Austrii jako stolica Królestwa Galicji i Lodomerii.

W 1782 r. w ramach tzw. kasaty józefińskiej władze austriackie zlikwidowały we Lwowie 15 klasztorów.

W dniach 2–19 czerwca 1809 we Lwowie zajętym przez wojska Księstwa Warszawskiego dowodzone przez księcia Józefa Poniatowskiego, działał krótko Rząd Centralny Wojskowy Tymczasowy Obojga Galicji pod prezesurą ordynata Stanisława Kostki Zamoyskiego.

W okresie Wiosny Ludów 2 listopada 1848 miasto zostało na rozkaz gubernatora Franza Stadiona ostrzelane z dział przez wojsko austriackie. Dla kontroli nad miastem w latach 1852–1854 Austriacy wznieśli Cytadelę na wzgórzu, z którego w 1848 prowadzili ostrzał.

Autonomia galicyjska

Czarno-białe zdjęcie. Jedna z głównych ulic miasta. Po lewej stronie piesi idący wzdłuż kamienic. W centralnej części zdjęcia droga. Po niej jedzie samochód. Po prawej stronie żołnierze na koniach, jadący tyłem.
Lwów, Wały Hetmańskie, ok. 1900
kolorowe zdjęcie. Na pierwszym planie zielony skwer. Za drzewami na dalszym planie dominuje żółta fasada budynku Sejmu Krajowego (współcześnie Uniwersytet im. Iwana Franki). Wejście frontowe bogato zdobione. Pierwsza kondygnacja to łuki, na drugiej kondygnacji dominują kolumny. Wejście na dachu budynku zdobią rzeźby i flaga Ukrainy. Flaga jest w kolorach niebieskim i żółtym.
Gmach Sejmu Krajowego Galicji we Lwowie, obecnie gmach główny Uniwersytetu Lwowskiego – widok współczesny

Po kilkudziesięcioletnim okresie germanizacji, znaczonym kolejnymi próbami oporu Polaków wobec zaborcy (1790, 1809[28], 1830, 1848[29]), po przekształceniu w 1867 Cesarstwa Austrii w Austro-Węgry Lwów, stolica Galicji – kraju koronnego Przedlitawii, cieszył się szeroką autonomią i swobodą rozwoju nauki i kultury polskiej: w 1882 Uniwersytet Lwowski uległ repolonizacji, w 1875 zatwierdzono powstanie Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika[30], w 1891 założono Muzeum Historyczne Miasta Lwowa, w 1896 otwarto Teatr Wielki, w 1897 założono Lwowską Galerię Obrazów, w 1901 powstało Towarzystwo Naukowe we Lwowie, w 1908 założono Muzeum Narodowe im. Króla Jana III.

W okresie autonomii galicyjskiej Lwów stał się również ośrodkiem ukraińskiego odrodzenia narodowego, a jako stolica Galicji centrum działalności naukowej, politycznej, kulturalnej, społecznej i gospodarczej Ukraińców zamieszkujących Galicję Wschodnią. Na Uniwersytecie Lwowskim działały katedry z ukraińskim językiem wykładowym. We Lwowie miały siedzibę m.in. Towarzystwo Naukowe im. Szewczenki, towarzystwo społeczno-oświatowe Proswita (oświata ludowa), Centrobank – główna instytucja finansowa ukraińskiej spółdzielczości w Galicji, Narodnyj Dim, organizacja skautowa Płast, ukraińskie partie polityczne (Ukraińska Partia Radykalna, Ukraińska Partia Narodowo-Demokratyczna, Ukraińska Partia Socjal-Demokratyczna i in.), a bezpośrednio przed I wojną światową również organizacje paramilitarne (Ukraiński Związek Siczowy (1912), Towarzystwo Ukraińskich Strzelców Siczowych (1914)).

Czarno-białe zdjęcie. Dominuję okrągły budynek Panoramy Racławickiej o okrągłym kształcie. Przed nim drzewa bez liści. Budynek wieńczy niewielka kopuła. Przed budynkiem na drodze trzy idące postaci. Dwóch mężczyzn w mundurach i kobieta. Jedna postać siedzi na murku po prawnej stronie.
Lwów, Panorama Racławicka, ok. 1900

W latach bezpośrednio poprzedzających wybuch I wojny światowej Lwów był centrum polskiej działalności niepodległościowej w Galicji. Tu został utworzony przez Józefa Piłsudskiego i Kazimierza Sosnkowskiego Związek Walki Czynnej (1908) i Związek Strzelecki (1910).

Pocztówka z około 1910 roku przedstawiająca plac Mariacki (obecnie plac Mickiewicza)

W 1908 namiestnik Galicji Andrzej Potocki padł we Lwowie ofiarą zamachu z rąk ukraińskiego studenta Myrosława Siczynskiego. Był to symptom nasilającego się od początku XX w. w Galicji Wschodniej konfliktu politycznego między polską Narodową Demokracją a narodowcami ukraińskimi. Konflikt dotyczył demokratyzacji prawa wyborczego do Sejmu Krajowego Galicji (zniesienie obowiązującego systemu kurialnego, faworyzującego wyborców polskich) i statusu Ukraińców w instytucjach Galicji. Wynegocjowana ugoda polsko-ukraińska w tej sprawie nie weszła w życie w związku z wybuchem I wojny światowej.

I wojna światowa i spór o przynależność państwową Lwowa po I wojnie światowej

 Osobne artykuły: Galicyjsko-bukowińskie generał-gubernatorstwo, Zachodnioukraińska Republika Ludowa, Orlęta Lwowskie, Bitwa o Lwów (1918–1919), Wojna polsko-ukraińska, Wojna polsko-bolszewicka, Bitwa pod Zadwórzem, Linia Curzona i Traktat ryski (1921).
obraz przedstawiający młode osoby. Zima. Posutaci trzymają w rękach broń palną wymierzoną w nieznany cel.
Orlęta – obrona cmentarza, obraz Wojciecha Kossaka z 1926 roku

Podczas I wojny światowej, w nocy z 3 na 4 września 1914 Lwów został zajęty przez armię rosyjską[31], po bitwie pod Gorlicami i kontrofensywie wojsk Państw Centralnych 22 czerwca 1915 znalazł się ponownie pod władzą Austrii[32].

1 listopada 1918 roku, wraz z upadkiem Austro-Węgier politycy ukraińscy proklamowali we Lwowie powstanie Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej i przy pomocy złożonych z Ukraińców oddziałów armii Austro-Węgier opanowali miasto. Polska ludność Lwowa, dążąca do przyłączenia miasta, jak również całego terytorium Galicji Wschodniej, do odradzającego się po zaborach państwa polskiego, przeciwstawiła się temu zbrojnie. Wybuchły polsko-ukraińskie walki o miasto, określane w polskiej historiografii jako obrona Lwowa, które przekształciły się następnie w regularną wojnę polsko-ukraińską. 22 listopada 1918 roku, po wycofaniu się Ukraińców z miasta[33], doszło do pogromu miejscowej ludności żydowskiej przy biernej postawie polskich oddziałów[34]. Miasto było oblegane przez Ukraińską Armię Halicką do maja 1919 roku. Paryska konferencja pokojowa zatwierdziła 25 czerwca 1919 roku tymczasową administrację Polski nad terytorium Galicji Wschodniej, w tym nad Lwowem. W sierpniu 1919 roku ostatnie oddziały Ukraińskiej Armii Halickiej zostały wyparte za rzekę Zbrucz, wyznaczającą wschodnią granicę Galicji, co było de facto równoznaczne z upadkiem ZURL. W czasie wojny polsko-bolszewickiej w lipcu 1920 roku Armia Czerwona prowadziła ofensywę na Lwów, czasowo okupując część Galicji Wschodniej. W sierpniu 1920 roku nacierająca na miasto sowiecka 1 Armia Konna Siemiona Budionnego została zatrzymana przez Wojsko Polskie w bitwie pod Zadwórzem. Po zakończeniu walk, marszałek Józef Piłsudski w uznaniu bohaterstwa mieszkańców, a zwłaszcza Orląt Lwowskich, odznaczył miasto Krzyżem Virtuti Militari[35]. Ponadto miasto zostało odznaczone Krzyżem Obrony Lwowa z Mieczami, odznakami honorowymi ze Śląska i Poznania[36], odznaką pamiątkową 5 Pułku Piechoty Legionów[37]. Traktat ryski ustalił granicę pomiędzy Polską a Ukraińską SRR na Zbruczu, co wobec nieuznawania Rosyjskiej FSRR i Ukraińskiej SRR na arenie międzynarodowej[38] miało jedynie charakter dwustronny (zrzeczenie się przez RFSRR i USRR pretensji do Galicji Wschodniej). Państwa Ententy i organy przez nie wyłonione (Rada Ambasadorów, Rada Ligi Narodów) aż do 14 marca 1923 roku uznawały Galicję Wschodnią ze Lwowem za terytorium sporne, nie należące do państwa polskiego, nad którym suwerenną władzę sprawują państwa Ententy na mocy traktatu pokojowego z Austrią[39]. Ententa nigdy nie uznała również niepodległości Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej. W odniesieniu do terytorium Galicji Wschodniej próbowała początkowo wprowadzić rozwiązanie tymczasowe w postaci przyznania Polsce 25-letniego mandatu na zarządzanie Galicją Wschodnią, przy zapewnieniu temu terytorium autonomii. Po upływie okresu mandatu miałoby nastąpić rozstrzygnięcie jego ostatecznej przynależności państwowej w formie plebiscytu[40]. Intencją polityczną państw Ententy było zachowanie terytorium Galicji Wschodniej dla „białej” Rosji. Polska sprzeciwiała się tym koncepcjom, jednocześnie realizując na administrowanym terytorium politykę faktów dokonanych, integrując je z państwem polskim[41].

Po utrwaleniu władzy komunistów w Rosji i upadku oczekiwań na restytucję Rosji niebolszewickiej, 15 marca 1923 roku Rada Ambasadorów uznała suwerenność Polski nad terytorium Galicji Wschodniej, przy zastrzeżeniu wprowadzenia przez Polskę statusu autonomicznego dla tego terytorium[42].

II Rzeczpospolita

Herb Lwowa w II Rzeczypospolitej
Mapa konturowa Polski w 1939, na dole nieco na prawo znajduje się punkt z opisem „Lwów”
Położenie na mapie Polski w 1939
Plakat promujący Lwów, autorstwa Stefana Norblina, stworzony dla Polskich Kolei Państwowych
Cmentarz Obrońców Lwowa – widok współczesny

W okresie międzywojennym Lwów był trzecim pod względem liczby ludności po Warszawie i Łodzi miastem Polski[43] i stolicą województwa, utracił jednak posiadany za czasów austriackich status stolicy kraju. W pierwszych latach niepodległości wielu lwowian migrowało do innych miast Polski, gdzie obejmowali stanowiska w administracji, nauce i przemyśle. Samo miasto także szybko odbudowało się z wojennych zniszczeń. Rozporządzeniem z 11 kwietnia 1930 włączono do miasta gminy wiejskie Zamarstynów, Hołosko Małe, Kleparów, Sygniówkę, Kulparków, Zniesienie oraz części gmin Biłohorszcze, Kozielniki, Krzywczyce; zmiany wprowadzono w życie z dniem 1 kwietnia 1931[44][45]. Był to obszar 3106 ha zamieszkały przez ok. 50 tysięcy mieszkańców[46]. Tereny te stopniowo zagospodarowywano na dzielnice miasta – powstał tzw. Wielki Lwów. Łącznie miasto miało 67 km² (6346 ha) i ponad 300000 mieszkańców[47]. Lwów stał się trzecim co do wielkości miastem Rzeczypospolitej.

Pomimo odpływu wielu przedstawicieli elity, miasto wciąż było jednym z głównych w kraju ośrodków nauki, kultury, sztuki i turystyki. Był obok Krakowa, Poznania, Warszawy, Wilna i Lublina miastem uniwersyteckim – jednym z głównych ośrodków nauki i kultury polskiej. Lwów był także głównym ośrodkiem kulturalno-politycznym Ukraińców w Rzeczypospolitej, a także ośrodkiem ukraińskiej konspiracji[47].

Lwów, plan miasta, 1923

Według danych z rocznika statystycznego z 1931 roku, przed II wojną światową, Lwów zamieszkiwało około 63,5% Polaków, 24,1% Żydów, 7,8% Ukraińców, a także 3,5% Rusinów i 0,8% Niemców[48].

Według Grzegorza Hryciuka, w sierpniu 1939 roku Lwów liczył 333,5 tys. mieszkańców, w tym 169,9 tys. Polaków (50,9%), 104,7 tys. Żydów (31,4%), 53,2 tys. Ukraińców (16,0%) 2,6 tys. Niemców (0,8%) oraz 3,1 tys. osób innych narodowości (0,9%)[49].

Podczas gdy od ponad połowy do około dwóch trzecich mieszkańców miasta stanowili Polacy (w zależności od danych statystycznych), z których część posługiwała się charakterystyczną lwowską gwarą, we wschodniej części województwa lwowskiego na większości obszaru wiejskiego przeważała ludność ukraińska. Polskie władze zobowiązały się na arenie międzynarodowej do zapewnienia Galicji Wschodniej autonomii, w tym utworzenia odrębnego uniwersytetu ukraińskiego we Lwowie. We wrześniu 1922 roku polski Sejm przyjął ustawę regulującą te kwestie[50], jednak nigdy nie została ona zrealizowana. Zamiast tego rząd polski zamknął wiele szkół ukraińskich, które rozkwitły wcześniej pod panowaniem austriackim[51].

Przedwojenny Lwów miał również dużą i aktywną społeczność żydowską, stanowiącą około jednej czwartej populacji miasta. W wyborach parlamentarnych 1928 roku lista syjonistyczna na terenie miasta zdobyła najwięcej głosów (przed BBWR)[52]. W listopadzie 1932 roku doszło w mieście do gwałtownych zamieszek antyżydowskich. Poszkodowanych zostało kilkaset osób[53]. W grudniu 1935 roku, jako pierwsze w kraju, władze Politechniki Lwowskiej wprowadziły na wydziałach inżynierii i mechanicznym tzw. getto ławkowe, czyli oddzielne miejsce siedzenia dla studentów chrześcijan i Żydów[54].

Inaczej niż w czasach Austro-Węgier, gdy rozmiar oraz ilość parad publicznych czy innych form wyrazu kulturowego odpowiadała względnej populacji każdej narodowości zamieszkującej miasto, władze II RP kładły nacisk na podkreślanie polskiego charakteru miasta. Ograniczono publiczną ekspozycję kultury żydowskiej i ukraińskiej. Parady wojskowe i obchody walk na poszczególnych ulicach miasta, wszystkie celebrujące siły polskie, walczące z Ukraińcami w 1918 roku, stały się częste. Wzniesiono także okazały pomnik i miejsce pochówku żołnierzy polskich poległych w tym konflikcie na Cmentarzu Łyczakowskim, najstarszej nekropolii w mieście.

W kwietniu 1936 miały miejsce we Lwowie antyrządowe zamieszki organizowane przez bezrobotnych i robotników, w których na skutek brutalnej interwencji policji zginął jeden demonstrant. Podczas jego pogrzebu wybuchły kolejne zamieszki, w efekcie których zginęło 48 osób[47].

W 1938 miasto Lwów zostało odznaczone odznaką pamiątkową 5 Pułku Piechoty Legionów[55].

I okupacja radziecka

 Osobne artykuły: Agresja ZSRR na Polskę i Obrona Lwowa (1939).
Obrona Lwowa

Zgodnie z tajnym protokołem dodatkowym do paktu Ribbentrop-Mołotow z 23/24 sierpnia 1939 po agresji III Rzeszy i ZSRR na Polskę, Lwów po kapitulacji 23 września 1939 znalazł się pod okupacją Armii Czerwonej. 22 września 1939 dowódca obrony Lwowa gen. Władysław Langner podpisał z dowództwem sowieckim kapitulację, przewidującą m.in. bezpieczny wymarsz żołnierzy Wojska Polskiego (w tym oficerów) i policji w kierunku granicy z Rumunią, po uprzednim złożeniu broni – umowę tę strona sowiecka złamała złożeniu broni przez polskich żołnierzy, aresztując ich wszystkich i wywożąc w głąb ZSRR[56]. Oficerowie uczestniczący w obronie Lwowa byli przetrzymywani w obozie w Starobielsku, a następnie w przeważającej większości zostali zamordowani przez NKWD w Charkowie i pochowani w dołach śmierci w Piatichatkach i Bykowni. Lwowscy policjanci zostali wymordowani ogniem karabinów maszynowych na szosie prowadzącej na Winniki.

 Osobne artykuły: Jeńcy polscy w niewoli radzieckiej (od 1939 roku), Zbrodnia katyńska i Ukraińska Lista Katyńska.

Sowieckie władze okupacyjne po przeprowadzeniu pseudowyborów dokonały w dniach 1–2 listopada 1939 formalnej aneksji okupowanych terenów II Rzeczypospolitej. Konsekwencją aneksji było narzucenie mieszkańcom terenów okupowanych obywatelstwa ZSRR i rozpoczęcie procesu sowietyzacji terenów okupowanych i systematycznych represji policyjnych NKWD. Powyższe akty prawne, sprzeczne z Konwencją haską IV (1907) były nieważne w świetle prawa międzynarodowego i nie były uznawane zarówno przez Rząd RP na uchodźstwie, jak i państwa sojusznicze wobec Polski, a także państwa trzecie (neutralne) przez cały czas trwania II wojny światowej. Sowieci wprowadzili terror polityczny, dokonywali masowych aresztowań przedstawicieli polskich i ukraińskich elit politycznych, masowych wywózek i grabieży majątku. Planowo niszczyli naukę i kulturę polską, a przedstawicieli inteligencji, Kościoła, wojska, działaczy społecznych i politycznych zsyłali do systemu obozów koncentracyjnych Gułagu lub mordowali. Rodziny aresztowanych i zwykli ludzie podlegali przymusowym deportacjom na Syberię, do Komi i Kazachstanu. Do czerwca 1941 miały miejsce trzy fale masowych aresztowań i deportacji, wybuch wojny niemiecko-sowieckiej uniemożliwił przygotowaną czwartą deportację[57]. W okresie pierwszej okupacji Lwowa przez Sowietów, zostali aresztowani przez NKWD m.in. następujący przedstawiciele nauki polskiej związani ze Lwowem: Stanisław Głąbiński, Ludwik Dworzak i Zenon Wachlowski, którzy zostali zamordowani, lub po aresztowaniu zmarli w sowieckich więzieniach.

 Osobne artykuły: Wybory do Zgromadzeń Ludowych Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi 1939, Okupacja sowiecka ziem polskich (1939–1941) i Represje ZSRR wobec Polaków i obywateli polskich 1939–1946.

Wysocy oficerowie gestapo i NKWD spotkali się we Lwowie dla omówienia współpracy. Obie strony zobowiązały się nie tolerować „polskiej agitacji” przeciwko drugiej stronie[58].

Przed wycofaniem się z miasta przez Armię Czerwoną po ataku Niemiec na ZSRR, w dniach 24–26 czerwca 1941 funkcjonariusze NKWD wymordowali we lwowskich więzieniach ponad 7 tysięcy polskich i ukraińskich więźniów[59].

 Osobny artykuł: Masakry więzienne NKWD we Lwowie.

Okupacja niemiecka

Okupacja niemiecka Lwowa otworzyła okres nowych zbrodni. Po ataku Niemiec na ZSRR i zajęciu miasta (30 czerwca 1941) oddział niemieckiej policji (Einsatzgruppen) wraz z ukraińską milicją przeprowadzili pogrom Żydów i dokonali masowych egzekucji żydowskich mieszkańców miasta[60].

 Osobny artykuł: Pogromy lwowskie (1941).

Nad ranem 4 lipca 1941 Einsatzkommando zur besonderen Verwendung dokonało mordu na 25 polskich profesorach na Wzgórzach Wuleckich (w niektórych przypadkach wraz z rodzinami). Zginęli wybitni przedstawiciele polskiej nauki, m.in.: Antoni Cieszyński, Władysław Dobrzaniecki, Jan Grek, Jerzy Grzędzielski, Edward Hamerski, Henryk Hilarowicz, Władysław Komornicki, Włodzimierz Krukowski, Roman Longchamps de Bérier, Antoni Łomnicki, Witold Nowicki, Tadeusz Ostrowski, Stanisław Pilat, Stanisław Progulski, Roman Rencki, Stanisław Ruff, Włodzimierz Sieradzki, Adam Sołowij, Włodzimierz Stożek, Kazimierz Vetulani, Kasper Weigel, Roman Witkiewicz, Tadeusz Boy-Żeleński. Ofiarami mordu było ponad 40 osób.

 Osobny artykuł: Mord profesorów lwowskich.
Tablica upamiętniająca ogłoszenie Aktu odnowienia Państwa Ukraińskiego na lwowskim Rynku

30 czerwca 1941 nacjonaliści ukraińscy z frakcji OUN-B dokonali we Lwowie proklamacji niepodległości państwa ukraińskiego sprzymierzonego z III Rzeszą, powołania rządu Jarosława Stećki i próby przejęcia władzy w mieście. 11 lipca 1941 rząd Stećki został aresztowany przez Gestapo, władzę przejęła niemiecka administracja okupacyjna. Powołana przez nacjonalistów ukraińska milicja została 1 sierpnia 1941 rozwiązana. 1 sierpnia 1941 Lwów został dekretem Adolfa Hitlera formalnie wcielony do Generalnego Gubernatorstwa jako stolica Dystryktu Galicja. We wrześniu 1941 Niemcy rozpoczęli aresztowania nacjonalistów ukraińskich, a Jurij Polanśkyj (od 30.VI.1941 ukraiński burmistrz Lwowa) został zastąpiony przez niemieckiego starostę miejskiego. Niemcy wprowadzili w mieście ukraińską policję pomocniczą.

 Osobne artykuły: Akt odnowienia Państwa Ukraińskiego, Rząd Jarosława Stećki, Ukraińska milicja (1941) i Ukraińska Policja Pomocnicza.

Niemcy zamknęli Żydów lwowskich w getcie i większość zamordowali wiosną-latem 1942 w obozie śmierci w Bełżcu.

 Osobne artykuły: Getto lwowskie, Einsatz Reinhardt i Raport Katzmanna.

Do końca okupacji niemieckiej w Polsce zginęli inni przedstawiciele nauki polskiej związani ze Lwowem: Władysław Tadeusz Wisłocki, Marian Auerbach, Lucjan Grabowski, Stefan Grajewski, Stefan Rudniański, Maurycy Allerhand, Helena Polaczkówna, Herman Auerbach, Jan Badian, Filip Eisenberg, Maksymilian Jurim, Kazimierz Kolbuszewski, Jan Piekałkiewicz, Bolesław Jałowy, Łucja Charewiczowa, Adam Fischer, Juliusz Paweł Schauder, Paweł Ostern, Henry Ginsberg, Artur Hermelin, Leopold Munzer, Stanisław Frankl, Władysław Hepter.

W czasie okupacji niemieckiej we Lwowie działały struktury Polskiego Państwa Podziemnego (wojskowe: ZWZ-AK i cywilne: Delegatura Rządu na Kraj), a także do lata 1943 obwód lwowski PPR, przemianowany następnie na obwód Komunistycznej Partii (bolszewików) Ukrainy. Działał tajny Uniwersytet Jana Kazimierza, Wydział Lekarski Uniwersytetu działał półlegalnie w formie tzw. medycznych kursów zawodowych, tolerowanych przez okupanta.

 Osobne artykuły: Obszar Lwowski Armii Krajowej i Okręgowa Delegatura Rządu Lwów.

22 lipca 1944 wybuchło powstanie lwowskie (Akcja „Burza”), zakończone 27 lipca. Podczas walk o Lwów zginęło 30 żołnierzy AK a 160 zostało rannych[61]. Lwów w nocy z 26 na 27 lipca ponownie okupowali Sowieci. NKWD aresztowało ujawnione władze Polski Podziemnej, dowództwo i żołnierzy Armii Krajowej uczestniczących w powstaniu.

II okupacja radziecka i Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka

 Osobny artykuł: Wysiedlenie Polaków ze Lwowa.

W okresie II okupacji sowieckiej Lwowa, za swoją patriotyczną postawę więzieni byli kolejni polscy uczeni, m.in.: Włodzimierz Burzyński, Zdzisław Pazdro, Ryszard Gansiniec, Eugeniusz Rybka, Edward Sucharda, Stanisław Fryze, Witold Minkiewicz, Juliusz Makarewicz, Kazimierz Przybyłowski i wielu innych.

W sierpniu i październiku 1944 roku w Moskwie przedstawiciele polskich władz na uchodźstwie z premierem Stanisławem Mikołajczykiem i przewodniczącym Rady Narodowej RP Stanisławem Grabskim na czele prowadzili z przywódcą ZSRR Józefem Stalinem negocjacje m.in. na temat powojennej granicy polsko-radzieckiej, w tym przynależności państwowej Lwowa. Rozmowy te zakończyły się fiaskiem. Na argument Mikołajczyka, że Lwów nigdy nie był rosyjski, nawet podczas zaborów (z wyjątkiem krótkiego epizodu w postaci okupacji w latach 1914–1915), Stalin odpowiedział, że owszem, Lwów nigdy nie był rosyjski, ale za to Warszawa była. Odpowiedź sowieckiego dyktatora zmierzała w kierunku uświadomienia stronie polskiej, że od jego woli zależy nie tylko kwestia granic, ale także sama niepodległość państwa polskiego.

1 i 2 listopada 1944 roku na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie miały miejsce obchody Wszystkich Świętych i Dnia Zadusznego, które przerodziły się w wielką manifestację patriotyczną i według szacunków radzieckich zgromadziły około 6 tysięcy uczestników. Zebrani śpiewali hymn Polski i inne pieśni patriotyczne oraz wznosili okrzyki: „Niech żyje Polska!”, „Niech żyje Armia Krajowa!”, „Śmierć bolszewikom!” itp. Na terenie nekropolii pojawiły się wypisane hasła: „Nie oddamy Lwowa Z.S.R.R.!”, „Chwała bojownikom za polski Lwów!” oraz mapa Polski w granicach sprzed 1939 r. z podpisem: „Co wróg zabrał siłą – szablą odbierzemy!”[62][63].

Mimo regularnych i masowych represji wobec narodowości polskiej przez dwóch okupantów: niemieckiego i sowieckiego, jeszcze pod koniec 1944 we Lwowie na około 150 tys. mieszkańców miasta ponad 103 tys. stanowili Polacy. Na Politechnice Lwowskiej w kwietniu 1945 na 272 pracowników zatrudnionych było 204 Polaków[64].

Po konferencji jałtańskiej (4–11 lutego 1945), wyłoniony w konsekwencji jej ustaleń Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej podpisał 16 sierpnia 1945 umowę z ZSRR, uznając nieco zmodyfikowaną linię Curzona za wschodnią granicę Polski, w oparciu o porozumienie o granicy zawarte pomiędzy PKWN i rządem ZSRR 27 lipca 1944. W konsekwencji umowy Lwów i wschodnią część województwa lwowskiego włączono do Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej i w latach 1944–1947 dokonano przymusowego wysiedlenia Polaków ze Lwowa (głównie na Ziemie Zachodnie).

Szacuje się, że przedwojenna kadra naukowa Uniwersytetu Jana Kazimierza utraciła ze swojego pierwotnego stanu aż 46,5% profesorów (49 zamordowanych profesorów), natomiast Politechnika Lwowska 34,4% profesorów (24 zamordowanych osób o tym tytule naukowym). Największe straty osobowe wśród grona polskich uczonych lwowskich poniosły nauki medyczne – zginęło aż 91% zatrudnionych przed wojną profesorów, oraz teologia – 62% profesorów[65].

Po zakończeniu II wojny światowej polscy mieszkańcy Lwowa zostali różnymi sposobami przymuszeni do wyjazdu na tereny Rzeczypospolitej Polskiej w powojennych granicach, a ich miejsce zajęła głównie ludność z głębi ZSRR oraz Ukraińcy wysiedlani z Polski. Na skutek masowego napływu ludności już w 1955 roku populacja Lwowa osiągnęła liczebność równą przedwojennej (ok. 350.000). 31 marca 1946 władze sowieckie zamknęły rzymskokatolicką kurię metropolitalną, 26 kwietnia 1946 arcybiskup Eugeniusz Baziak opuścił Lwów, 3 czerwca 1946 zamknięto wszystkie kościoły lwowskie oprócz katedry, parafialnego kościoła św. Antoniego oraz parafialnego kościoła św. Marii Magdaleny (zamkniętego w 1945, jednak ponownie otwartego w 1946 i czynnego do 1962). Starano się także zacierać ślady polskości, m.in. dewastując cmentarze (np. w 1971 Armia Radziecka zniszczyła ciężkim sprzętem cmentarz Orląt)[66].

Władze sowieckie zwalczały wszystkie przejawy tego co określały jako ukraiński nacjonalizm – ukraińskie symbole narodowe (tryzub, flaga niebiesko-żółta) zostały uznane za nacjonalistyczne i zakazane. Okaleczono nawet fontannę Neptuna na lwowskim Rynku, odpiłowując z posągu trójząb[67]. Represjom NKWD podlegali ukraińscy działacze polityczni i spółdzielczy. Prześladowaniom poddano nacjonalistyczne podziemie ukraińskie (UPA i OUN). Rozpoczęły się prześladowania religijne. NKWD aresztowało wszystkich biskupów i 800 z 2300 księży Kościoła greckokatolickiego, a na nieuznanym przez Watykan pseudosoborze lwowskim (8–10 marca 1946) przeprowadziło jego likwidację i włączenie w struktury rosyjskiej Cerkwi prawosławnej. W silnie obsadzonym wojskiem i milicją Lwowie UPA nie prowadziła jednak działalności, choć zdarzały się pojedyncze akcje (atak na lotnisko Skniłów i rajd na Lwów), ale na skutek działań prowadzonych przeciw partyzantce (m.in. akcja „Zachód”) w połowie 1946 UPA wycofała się na Wołyń, Zakarpacie i do Polski[66].

Po dojściu do władzy w PRL w październiku 1956 Władysława Gomułki, w latach 1957–1959 porozumienie PRL-ZSRR umożliwiło wyjazd w granice Polski Polakom, którym po 1946 władze sowieckie uniemożliwiły opuszczenie granic ZSRR, po ich wyjeździe polska populacja miasta liczyła już tylko kilkanaście tysięcy ludzi.

Konsul PRL w Kijowie Wanda Michalewska informowała Warszawę na przełomie 1958/59 roku o pozytywnym stosunku władz USRR do Polaków. We Lwowie działały wtedy trzy szkoły dziesięcioletnie z polskim językiem nauczania, mimo braku kompletu uczniów. Starania konsulatu o uporządkowanie polskich grobów na Cmentarzu Łyczakowskim, w szczególności grobu Konopnickiej, według raportu uwieńczone zostały powodzeniem. Udało się zorganizować w mieście Dni Słowackiego i Dni Chopina[68].

Po zakończeniu sowietyzacji Galicji Wschodniej nastąpiła odgórna industrializacja. We Lwowie zbudowano lub rozbudowano zakłady produkujące autobusy, ciężarówki, maszyny rolnicze, telewizory, kosmetyki, farby, produkty ropopochodne, tekstylia, obuwie, mięso, mleko i piwo. Rozbudowa przemysłu spowodowała masowy napływ ludności wiejskiej, dla której zbudowano osiedla zabudowy wielorodzinnej. Do chwili upadku ZSRR Lwów miał blisko 800 000 mieszkańców. Od lat 1980. działały w mieście pierwsze nielegalne organizacje opozycyjne[66].

W 1971 r. Lwów otrzymał Order Lenina[69].

W 1987 powstała agencja konsularna PRL we Lwowie[70].

Niepodległa Ukraina

Od 1991 Lwów wchodzi w skład niepodległej Ukrainy.

Zapaść gospodarcza ostatnich lat komunizmu i wymuszała przekształcenia gospodarcze, co związane było z upadkiem wielu zakładów pracy i wieloletnie trudności gospodarczego. W 1997 Stare Miasto zostało wpisane na listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO[66]. W 2006 uroczyście obchodzono 750-lecie pierwszej pisanej wzmianki o mieście[71][72].

7 maja 2010 Rada Miejska Lwowa nadała honorowe obywatelstwo miasta Lwowa Stepanowi Banderze i Romanowi Szuchewyczowi[73]. Utworzona przez Stepana Banderę frakcja OUN-B ponosi odpowiedzialność za zorganizowane ludobójstwo ludności polskiej na Wołyniu i Małopolsce Wschodniej, zaś Roman Szuchewycz bezpośrednią odpowiedzialność za zaakceptowanie taktyki wołyńskiej UPA i przeprowadzenie zorganizowanej czystki etnicznej na polskiej ludności Małopolski Wschodniej.

Ukraińskie władze samorządowe Lwowa po 1991 uczciły pamięć głównych przedstawicieli ukraińskiego nacjonalizmu także poprzez nadanie ulicom miasta ich nazwisk, m.in. we Lwowie znajdują się ulice: Stepana Bandery, Romana Szuchewycza, Dmytro Doncowa, Jewhena Konowalca, Andrija Melnyka, czy Jarosława Stećki. We Lwowie istnieje współcześnie także ulica Iwana Gonty – setnika kozackiego odpowiedzialnego za rzeź humańską z 1768. 14 października 2007 w 65 rocznicę powstania UPA we Lwowie odsłonięto pomnik Stepana Bandery.

We Lwowie znajdują się również ulice upamiętniające postaci polskiej historii i kultury: Aleksandra Fredrę, Marię Konopnicką, Mikołaja Kopernika, Tadeusza Kościuszkę, Ignacego Łukasiewicza, Jana Matejkę, Elizę Orzeszkową, Juliusza Słowackiego, Tadeusza Boya-Żeleńskiego i Stefana Banacha, a także Plac Adama Mickiewicza[74].

Po uzyskaniu niepodległości przez Ukrainę nazwą ulicy uhonorowano Oskara Kolberga. W 2018 deputowani rady miejskiej we Lwowie podjęli decyzję o nadaniu imienia Jacka Kuronia placowi usytuowanemu przed Konsulatem Generalnym RP we Lwowie[75].

W 2009 reaktywowano LKS Pogoń Lwów. Lwów był jednym z czterech miast na Ukrainie, w których odbyły się Mistrzostwa Europy w Piłce Nożnej 2012; mecze rozegrano na stadionie Arena Lwów wzniesionym w latach 2008–2011.

Zarządcy Lwowa

 Osobny artykuł: Zarządcy Lwowa.

Geografia

Zdjęcie satelitarne miasta (Sentinel-2, 30 sierpnia 2017)

Położenie

Lwów położony jest na skraju Roztocza, na głównym europejskim dziale wód między zlewiskiem Morza Bałtyckiego (do którego należy północna część miasta) a zlewiskiem Morza Czarnego (południowe dzielnice), w kotlinie wyżłobionej przez Pełtew w krawędzi Roztocza oraz Podola, schodzącej łukiem w kierunku wschodnim ku Pobużu, w odległości ok. 70 km od granicy polsko-ukraińskiej. Teren miasta ma charakter pagórkowaty, średnia wysokość wynosi 296 m n.p.m. Najwyższy punkt w mieście to wzgórze Wysoki Zamek, wznoszące się na wysokość 409 m. Z jego szczytu roztacza się panorama historycznego centrum miasta z charakterystycznymi zielonymi dachami kościołów i architekturą z różnych epok. Przez Lwów przepływa rzeka Pełtew, której koryto w końcu XIX w. zostało zasklepione, by utworzyć jedną z głównych promenad Lwowa, Wały Hetmańskie, nazwane obecnie – Aleją Wolności (Prospekt Swobody).

Klimat

We Lwowie i okolicach w dużym stopniu zaznacza się klimat kontynentalny. Przeciętna temperatura w styczniu wynosi −4 °C, w lipcu +18 °C. Przeciętne roczne opady atmosferyczne wynoszą 660 mm. Średnio występuje 66 dni pochmurnych rocznie.

Przyroda

We Lwowie znajduje się wiele parków i terenów zielonych o różnym charakterze.

Pałac Sztuki w Parku Stryjskim

Najważniejsze parki Lwowa:

  • Park Iwana Franki (d. Ogród Jezuicki, Park Kościuszki) – najstarszy park miejski, założony w XVI w.. Przed wejściem do parku znajduje się pomnik Iwana Franki.
  • Park kultury i rekreacji Bohdana Chmielnickiego – na jego terenie znajduje się m.in. stadion, sala koncertowa i wesołe miasteczko. 26 hektarowy park powstał na początku lat 50. XX wieku[76]. Przy końcu głównej alei parku, w okolicy Akademii Wojskowej, znajduje się Monument Sławy Bojowej Armii Radzieckiej z 1970, będący jednym z ostatnich typowo sowieckich monumentów w tej części Ukrainy[77].
  • Park Stryjski (d. Jana Kilińskiego) – powstały według planu ogrodnika Arnolda Röhringa po 1879, ma opinię najpiękniejszego parku w mieście. Na jego terenie znajdują się trzy dawne pawilony wystawowe – były Pałac Sztuki (obecnie pływalnia), rotunda Panoramy Racławickiej, gdzie do 1945 eksponowano malowidło Wojciecha Kossaka i Jana Styki (obecnie hala sportowa), oraz wodna wieża ciśnień. W parku znajduje się też pomnik Jana Kilińskiego[77].
  • Park „Żelazna Woda” – nazwa parku pochodzi od źródeł zawierających związki żelaza.
  • Park Snopkowski – na jego terenie znajduje się kompleks sportowy (w tym stadion klubu Ukraina-Lwów)
  • Park „Wysoki Zamek” – znajduje się na największym wzniesieniu Lwowa – Wysokim Zamku. Powstał on w latach 1835–1839, gdy zasypano obniżenie między dwoma wzgórzami – Łysą Górą i Polanką, tworząc jedną przestrzeń parkową. Na terenie parku znajduje się Kopiec Unii Lubelskiej (mający 413 m n.p.m.) z tarasem widokowym oraz wieża telewizyjna[78]. Miejsce to opisywał w swojej autobiografii Wysoki Zamek polski pisarz Stanisław Lem.
  • Park Pohulanka – park leśny z uporządkowaną aleją centralną i przyległymi do niej jeziorami. Został założony w 1821 przez Jana Distla. Park przylega częściowo do ogrodu botanicznego im. I. Franki[79].
  • Park Łyczakowski – położony w sąsiedztwie Cmentarza Łyczakowskiego
  • Park Zniesienie – regionalny park krajobrazowy. Częścią parku jest Kajzerwald, a na jego terenie 50-hektarowy skansen Szewczenkowski gaj z zabytkami budownictwa ludowego.
  • Park Zamarstynowski – położony w północnej części miasta, na jego terenie znajduje się dawny Cmentarz Zamarstynowski
  • Park Cytadela – publicznie dostępna część terenu otaczającego Cytadelę
  • Park Studencki (Wzgórza Wuleckie) – miejsce, w którym dokonano mordu profesorów lwowskich
  • Park Skniłowski – najmłodszy z parków, ufundowany przez studentów w 1980, położony jest przy lotnisku i nowo wybudowanym stadionie[80].

Nazwa miasta

Nazwa Lwowa ma charakter dzierżawczy, od imienia „Lew”.

Ukraińscy nacjonaliści stosują niekiedy wobec Lwowa określenie Banderstadt (ukr. Бандерштадт) – na cześć Stepana Bandery.

Nazwy miasta w językach współcześnie lub historycznie istotnych dla Lwowa:

Architektura

Kościół Dominikanów
Widok na rynek
Katedra Łacińska

Fragmenty najstarszych budowli (cerkwi i kościołów) lwowskich pochodzą z XIII w.. Po ogromnych pożarach w 1527 i 1556, w wyniku których miasto spłonęło prawie doszczętnie, Lwów stracił większość swej gotyckiej architektury.

Na Starym Mieście znaleźć można wiele budynków w stylu renesansowym, barokowym czy klasycystycznym.

Na początku XX w. miasto wzbogaciło się o budynki w stylu secesyjnym, a w dwudziestoleciu międzywojennym wybudowano szereg budynków modernistycznych. Budynki częstokroć posiadają na swych fasadach liczne zdobienia w postaci rzeźb, ornamentów, czy attyk.

Po wcieleniu miasta do Ukraińskiej SRR część z nich została przebudowana w duchu socrealizmu. Po uzyskaniu niepodległości przez Ukrainę większość nazw ulic miasta została ponownie zmieniona, przy czym przywrócono część nazw historycznych[81]. Natomiast na lwowskich budynkach masowo zaczęły pojawiać się tablice upamiętniające ukraińskich działaczy, artystów, naukowców i polityków.

Zabytki

Pałac Potockich

Stare Miasto we Lwowie zostało w 1998 wpisane na listę Światowego dziedzictwa UNESCO, dzięki doskonałemu połączeniu architektonicznych i artystycznych tradycji środkowo-wschodniej Europy z wpływami włoskimi i niemieckimi, a także wzajemnym uzupełnianiu się żyjących tu niegdyś rozmaitych grup etnicznych. Grupy te choć odmienne to jednak wzajemnie od siebie zależne, zostawiły trwały ślad w architekturze i charakterze Lwowa.

O randze Lwowa świadczy fakt, że ponad pięćdziesiąt procent zabytków dzisiejszej Ukrainy znajduje się w tym mieście[82].

Pomniki lwowskie

Pomniki współczesnego Lwowa
Kolumna Adama Mickiewicza
Figura Matki Bożej na Placu Mickiewicza (d. Placu Mariackim)
Pomnik Ofiar Holocaustu
Pomnik Jana Kilińskiego
Pomnik Józefa Kapuścińskiego i Teofila Wiśniowskiego na Górze Stracenia
Pomnik Bartosza Głowackiego w Parku Łyczakowskim
Figura Szwejka w Kawiarni Wiedeńskiej
Pomnik I. Łukasiewicza i J. Zeha – figura Ignacego Łukasiewicza
Memoriał Wzgórze Sławy
Pomnik Proswity
Pomnik zamordowanych polskich profesorów
Pomnik ofiar masakr więziennych NKWD 1941

Przed wybuchem II wojny światowej we Lwowie istniało wiele wolno stojących pomników wzniesionych w XVIII–XX w. upamiętniających wybitne postaci kultury i historii Polski. Najstarszy świecki pomnik był poświęcony hetmanowi Jabłonowskiemu.

W międzywojennym Lwowie mieli swe pomniki: Adam Mickiewicz, Aleksander Fredro, Bartosz Głowacki, Agenor Gołuchowski, Stanisław Jabłonowski, Teofil Wiśniowski i Józef Kapuściński, Kornel Ujejski, Jan III Sobieski (pomnik i popiersie), Franciszek Smolka, Jan Kiliński, Jan z Dukli (figura na kolumnie na Placu Bernardyńskim), Święty Krzysztof[83][84]. Po wcieleniu miasta do ZSRR część z nich została zniszczona (m.in. pomniki: Agenora Gołuchowskiego, Stanisława Jabłonowskiego, Franciszka Smolki, figura św. Jana z Dukli[85]), inne przewiezione w granice powojennej Polski: pomnik Jana III (obecnie Gdańsk), pomnik Aleksandra Fredry (obecnie Wrocław), pomnik Kornela Ujejskiego (obecnie Szczecin)[86]. Zachowały się do dnia dzisiejszego: pomnik Jana Kilińskiego w Parku Stryjskim, pomnik Bartosza Głowackiego w Parku Łyczakowskim, kolumna Adama Mickiewicza na pl. Mariackim (obecnie Plac Mickiewicza), figura Matki Bożej opodal na tymże placu, pomnik Teofila Wiśniowskiego i Jana Kapuścińskiego na Górze Stracenia[86].

Najznaczniejszą i najbardziej spektakularną dewastacją w okresie powojennym było zniszczenie w 1971 przez żołnierzy sowieckich przy użyciu czołgów nekropolii Cmentarza Obrońców Lwowa.

 Zobacz więcej w artykule Cmentarz Obrońców Lwowa, w sekcji Okres powojenny.

Do 1939 kilkadziesiąt upamiętnień znanych Polaków (Stanisława Skarbka, Jana Śniadeckiego, Marcelego Nenckiego, Franciszka Smolki, Juliana Zachariewicza, Józefa Piłsudskiego, Kazimierza Wielkiego) znajdowało się również wewnątrz gmachów w granicach administracyjnych Lwowa, lub jako ozdoby elewacji (Mikołaja Kopernika, Adama Mickiewicza, Tadeusza Czackiego, Józefa Ossolińskiego, Jędrzeja Śniadeckiego, Jana Długosza, Grzegorza Piramowicza, Onufrego Kopczyńskiego, Stanisława Konarskiego, Stefana Batorego)[83][84]. Do polskiego dziedzictwa kulturalnego należą setki pomników nagrobnych na Cmentarzu Łyczakowskim, zachowanych do dnia dzisiejszego, mimo że stan wielu z nich jest bardzo zły[87].

Dla upamiętnienia zbiorowych czynów polskiego oręża wzniesiono we Lwowie m.in.: pomnik Ułanów Jazłowieckich, pomnik kadetów lwowskich, pomnik Obrońców Lwowa (trzy różne pomniki: Cmentarz Obrońców Lwowa, Pomnik na Persenkówce, Pomnik w ogrodzie Politechniki), pomnik Bohaterów Rarańczy[83][84]. Wszystkie zostały zniszczone przez władze sowieckie. Po upadku ZSRR staraniem władz i przedsiębiorstw polskich (Energopol SA) zrekonstruowany został Cmentarz Obrońców Lwowa.

W latach międzywojennych Polacy planowali także postawić pomniki: namiestnikowi Galicji Andrzejowi Potockiemu, Tadeuszowi Kościuszce, Juliuszowi Słowackiemu, Marii Konopnickiej, biskupowi Władysławowi Bandurskiemu, generałowi Tadeuszowi Rozwadowskiemu, Czesławowi Mączyńskiemu. Główną przyczyną braku realizacji były wysokie koszty i problemy finansowe magistratu[83][84].

Do końca drugiej wojny światowej we Lwowie istniał tylko jeden pomnik postawiony przez Ukraińców. Znajdował się on na przedmieściach miasta Lwowa we wsi Winniki, został wzniesiony w 1914 i upamiętniał Tarasa Szewczenkę[84].

Po drugiej wojnie światowej władze radzieckie zbudowały liczne pomniki i popiersia mające podkreślać dominację nowej władzy nad miastem, m.in. pomniki Lenina, Engelsa, Dzierżyńskiego, Jarosława Hałana, Nikołaja Kuzniecowa, pomnik „zjednoczenia ziem zachodnioukraińskich z Ukrainą sowiecką 17 września 1939” i czołg symbolizujący „wyzwolenie”. Od 1990 pomniki kojarzące się z systemem komunistycznym były stopniowo usuwane[88].

Po upadku ZSRR w 1991 i uzyskaniu niepodległości przez Ukrainę powstały we Lwowie m.in. takie pomniki jak: pomnik Tarasa Szewczenki (w miejsce wyburzonego pomnika Lenina na Prospekcie Swobody), pomnik Ofiarom Holocaustu, pomnik Iwana Trusza, pomnik króla Daniela Halickiego, pomnik Proswity, pomnik Mychajła Hruszewskiego, pomnik Nikifora, pomnik Ignacego Łukasiewicza i Jana Zeha, pomnik Stepana Bandery[89], pomnik rozstrzelanych profesorów lwowskich[90], pomnik ofiar masakr więziennych NKWD (ofiar zbrodni komunistycznych)[91], pomnik Jerzego Kulczyckiego[92], pomnik abp. metropolity Andrzeja Szeptyckiego[93], czy pomnik Mychajła Werbyckiego[94].

Dzielnice

II Rzeczpospolita

Według danych 1938 obszar Lwowa wynosił 6667,6 ha, a miasto było podzielone na dziewięć dzielnic[95]:

Współczesne

Lwów jest podzielony na sześć dzielnic administracyjnych (rejonów):

Administracji Lwowa podlegają również miasto Winniki oraz osiedla typu miejskiego Brzuchowice i Rudno.

Ludność

Ludność
(w tysiącach)
1900 160
1939 340
1959 410
2000 763,3
2009 765,6

Lwów jest siódmym co do liczby ludności miastem Ukrainy. Zgodnie z danymi spisu powszechnego 2001 we Lwowie 6364 osoby zadeklarowały się jako Polacy (0,88% ludności miasta) z czego 2990 osób zadeklarowało język polski jako ojczysty. Na 725 202 mieszkańców miasta Ukraińcy stanowili 639 035 osób (88,12%), Rosjanie – 64 599 osób (8,91%). Oprócz Polaków znaczącą mniejszością byli Białorusini (3 119 osób – 0,43%) i Żydzi (1 928 osób – 0,27%)[97].

Historia ludności Lwowa

Królestwo Galicji i Lodomerii

Rok Ogółem Katolicy rzymscy Grekokatolicy Żydzi
1880 109 746 58 602 53,4% 17 469 15,9% 20 962 19,1%
1890 127 943 67 286 52,6% 21 876 17,2% 36 130 28,2%
1900 159 877 82 590 51,7% 29 327 18,3% 44 258 27,7%
1910 206 133 105 469 51,2% 39 314 19,1% 57 387 27,8%

Według austriackiego spisu statystycznego z 1909 roku populacja Lwowa wynosiła 187.056. Austriackie dane z 1906 podają, że mieszkańcy Lwowa posługiwali się głównie towarzysko trzema językami[98]:

II Rzeczpospolita

Rok Ogółem Polacy Ukraińcy Żydzi
1921 219 388 136 519 62,2% 19 866 9,1% 60 431 27,6%
1926 228 801 148 151 64,8% 23 450 10,3% 54 851 24,0%
Miasto Lwów – oficjalne dane GUS spisu powszechnego 1931

Drugi Powszechny Spis Ludności (1931):

Religia Ogółem Język ojczysty
Polski Ukraiński Rusiński Jidysz Hebrajski Niemiecki
Katolicy rzymscy 157 490 155 986 423 123 – – 593
Grekokatolicy 49 747 15 592 23 473 10 604 – – 9
Prawosławni 1077 303 271 111 – – –
Protestanci 3630 1896 22 7 – – 1663
Żydzi 99 595 24 007 14 12 67 495 7793 136
Inni 692 428 42 35 25 3 47
Ogółem 312 231 198 212 24 245 10 892 67 520 7 796 2 448

Okupacja niemiecka

Rok Ogółem Narodowość
Polacy Ukraińcy Żydzi Inni
1941 299 000 150 400 50,3% 65 800 22,0% 76 000 25,4% 6800 2,3%
1942 319 606 172 735 54,0% 83 570 26,1% 50 000 15,1% 13 301 4,2%
1943 209 100 131 300 62,9% 62 700 29,9% – – 15 100 7,2%

Ukraińska SRR

Narodowość 1959 1970 1979 1989
Ukraińcy 247 086 60,2% 377 562 68,2% 492 194 74,0% 622 701 79,1%
Rosjanie 111 116 27,1% 123 237 22,3% 128 338 19,3% 126 459 16,1%
Żydzi 25 792 6,3% 24 321 4,4% 17 952 2,7% 12 795 1,6%
Polacy 16 196 3,9% 13 675 2,4% 11 855 1,8% 9730 1,2%
Białorusini 5136 1,3% 6458 1,2% 5982 0,9% 5849 0,7%
Mołdawianie 474 0,1% 938 0,2% 1091 0,1% 1605 0,2%
Tatarzy 679 0,1% 895 0,1% 868 0,1% 761 0,1%
Ormianie ... ... 1095 0,2% 1140 0,2% 980 0,1%
Gruzini ... ... 437 0,1% 458 0,1% 524 0,1%
Azerowie ... ... 418 0,1% 642 0,1% 542 0,1%
Inni 4199 1,0% 4416 0,8% 4545 0,7% 4957 0,6%
Ogółem 410 678 100% 553 452 100% 665 065 100% 786 903 100%

Ludzie związani ze Lwowem

 Osobna strona: Kategoria:Ludzie związani ze Lwowem.

Gospodarka

„Kawa lwowska” z lokalnej palarni

Zakłady cukiernicze, browar, produkcja autobusów, zakłady farmaceutyczne, przetwórstwo spożywcze[99][100][101].

Transport

Autobusowy

Transport autobusowy nie jest zbyt dobrze rozwinięty, posiada zaledwie kilka linii. Tanią alternatywą są tzw. marszrutki, czyli prywatne mikrobusy, które dojeżdżają w słabiej skomunikowane dzielnice miasta. Marszrutki nie posiadają określonych przystanków czy rozkładu jazdy, ale są tańsze i szybkie. Mikrobusy docierają także do lwowskich miast satelitarnych, również tych położonych w pobliżu polskiej granicy – Szeginie (Шегині) (kierunek Przemyśl-Kraków) i Rawa Ruska (Рава-Руська, kierunek Lublin–Warszawa).

Ruch międzymiastowy i międzynarodowy obsługuje Dworzec Stryjski.

Tramwajowy

Electron T5L64
 Osobny artykuł: Tramwaje we Lwowie.

Pierwsza linia tramwaju konnego została otwarta 5 maja 1880. 31 maja 1894 roku na ulice Lwowa wyjechał pierwszy tramwaj elektryczny. W 1922 linie tramwajowe zostały włączone do ruchu prawostronnego.

Po II wojnie światowej i przejściu miasta w granice ZSRR (sierpień 1945) dwie linie zostały zamknięte, choć większość infrastruktury została zachowana, ponadto przedłużono linię tramwajową kończącą się w 1939 w zajezdni na rogu ulic Kadeckiej i Wuleckiej, wzdłuż dawnej ulicy Wuleckiej[102] (obecnie: Andrieja Sacharowa) do nowych osiedli mieszkaniowych na Wulce.

Sieć tramwajowa we Lwowie cechuje się rozstawem torów 1000 mm, została zbudowana, kiedy miasto było częścią Austro-Węgier, a linie musiały przebiegać przez wąskie, średniowieczne ulice w centrum miasta.

Po Lwowie kursuje kilkadziesiąt wagonów typu Tatra T4 i Tatra KT4. W 2007 sprowadzono z Erfurtu i Gery 11 wagonów typu KT4 w odmianie niemieckiej, a w 2013 do miasta dotarł zbudowany na zamówienie miasta ukraiński Elektron T5L64. Cała sieć liczy 75 km, z czego większość jest w złym stanie technicznym.

Po Lwowie kursuje 10 linii tramwajowych. Noszą numery od 1 do 9, a dziesiąta to 9A.

Trolejbusowy

Autobus CityLAZ-20 na ulicach Lwowa
 Osobny artykuł: Trolejbusy we Lwowie.

Po zakończeniu II wojny światowej oraz wysiedleniu większości polskich mieszkańców, miasto odnotowało ogromny napływ nowych mieszkańców ze Związku Radzieckiego oraz dynamiczny rozwój przemysłu ciężkiego.

Wiele linii tramwajowych w centrum miasta zostało zastąpionych przez trolejbusy, wprowadzone 27 listopada 1952.

Kolejowy

 Osobny artykuł: Lwów (stacja kolejowa).
Budynek dworca głównego
Hala peronów

Lwów jest dużym węzłem kolejowym rangi krajowej i międzynarodowej, obsługującym zagraniczne połączenia m.in. na Białoruś, Litwę, do Polski, Rosji, Słowacji i na Węgry.

Lotniczy

 Osobny artykuł: Port lotniczy Lwów.
Nowy terminal pasażerski

Międzynarodowy Port Lotniczy znajduje się około 6 km od centrum miasta na lotnisku Skniłów. Polska to najpopularniejszy kierunek podróży ze Lwowa. Polskie Linie Lotnicze LOT wykonują stąd dziennie więcej rejsów do Warszawy-Chopina niż suma wszystkich lotów lokalnych ukraińskich linii Ukrainian Airlines. Z Polski do lwowskiego lotniska są realizowane rejsy z: Bydgoszczy (LOT), Gdańska (Wizz Air), Katowic (Wizz Air), Krakowa (Ryanair), Poznania (LOT), Olsztyna (LOT), Warszawy-Chopina (LOT), Warszawy-Modlina (Ryanair) oraz z Wrocławia (Wizz Air). Oprócz tego zagraniczne linie oferują loty do takich państw, jak: Niemcy (Berlin-Schönefeld, Dortmund, Frankfurt-Hahn, Memmingen, Weeze), Wielka Brytania (Londyn-Luton), Austria (Wiedeń), Dania (Kopenhaga), czy Włochy (Rzym-Fiumicino, Mediolan-Malpensa, Bergamo, Wenecji, Neapol, Bolonia).

Były także realizowane połączenia lotnicze pomiędzy Lwowem a Radomiem linią Sprint Air, która zrezygnowała z lotów do tego miasta.

Kultura

Arsenał Królewski we Lwowie

Literatura

W XIX w. Lwów był obok Krakowa polskim ośrodkiem intelektualnym cieszącym się od 1870 swobodą rozwoju polskiej i ukraińskiej kultury i nauki w dość liberalnym zaborze austriackim. Tu mieszkali znani pisarze i poeci: Mikołaj Biernacki (Rodoć), Aleksander Fredro, Seweryn Goszczyński, Leopold Staff, Jan Kasprowicz, Jan Zahradnik, Gabriela Zapolska, Maria Konopnicka, Maryla Wolska, Beata Obertyńska i wielu innych. We Lwowie działała prężna instytucja naukowa, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, która oprócz bogatej w zbiory biblioteki posiadała także własne wydawnictwo. Wychodziło tu wiele lokalnych gazet, wydawnictw i czasopism drukowanych nie tylko w języku polskim, ale także niemieckim, ukraińskim czy jidysz. Dla uszanowania literackiej przeszłości miasta odbywają się coroczne Targi Książki.

Sztuka

We Lwowie w 1929 została założona polska młodzieżowa Grupa Artes znana ze swych pokazów w Paryżu i w całej Europie. Jej prace reprezentowały takie nurty jak futuryzm, kubizm, nowa obiektywność czy surrealizm. Ruch współpracował z wieloma artystami i muzykami awangardowymi. Grupa Artes dała trzynaście pokazów m.in. w Warszawie, Krakowie, Łodzi i we Lwowie. II wojna światowa położyła kres działalności grupy.

Muzea i galerie sztuki

We Lwowie od 1827 funkcjonowało Muzeum im. Lubomirskich zawierające obszerną kolekcję dzieł sztuki i pamiątek historycznych związanych z dziejami narodu polskiego, w 1857 została ufundowana Bibliotekę Baworowskich ze zbiorem dzieł sztuki, od 1869 na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Lwowskiego istniała katedra historii sztuki, w ramach której działali wybitni historycy sztuki, m.in. Władysław Łoziński, Jan Bołoz Antoniewicz, Władysław Kozicki, Władysław Podlacha, Mieczysław Gębarowicz.

Najbardziej godnymi uwagi galeriami i muzeami są Lwowska Galeria Sztuki, Muzeum Religii (dawniej Muzeum Ateizmu) i Muzeum Narodowe (dawniej Muzeum Przemysłu).

Muzyka

Rozkwit życia muzycznego we Lwowie[103] zapoczątkowany został w XVI w. Marcin Leopolita, jeden z najwybitniejszych polskich kompozytorów doby renesansu, pochodził ze Lwowa i do Lwowa powrócił po służbie na dworze królewskim. Dużym uznaniem cieszył się zespół wokalny, a potem także wokalno-instrumentalny przy klasztorze dominikanów. W drugiej połowie XVI w. w cerkwiach także wprowadzano śpiew wielogłosowy.

Na przełomie XVII i XVIII w. ze Lwowem związany był Stanisław Sylwester Szarzyński. Działali wtedy również inni kompozytorzy, jak J. Staromiejski (ok. 1740 w kaplicy dominikanów) i Adalbert Jankowski.

Włączenie Lwowa do Austrii w 1792 spowodowały wielki napływ muzyków. Jako pierwszy powstał teatr niemiecki w 1776 (działał do 1872), a wkrótce – w lipcu 1780 – polski (działał z przerwami do końca marca 1842)[104]. Nastąpił rozwój teatru (pierwszym dyrektorem był Tomasz Truskolaski), a przedstawieniom zawsze wtedy towarzyszyła muzyka, i opery. Wśród kapelmistrzów byli tak wybitni muzycy jak Józef Elsner (w latach 1792–1799) i Karol Lipiński (1810–1814). W latach 1785–1799 teatrem kierował Wojciech Bogusławski, który wielką wagę przywiązywał do narodowego charakteru repertuaru. To właśnie on zachęcił Elsnera i Karola Kurpińskiego do komponowania oper.

Dzięki Elsnerowi we Lwowie powstało Towarzystwo Filharmoniczne, a w latach 1803–1812 i 1817–30 Johann Mederitch organizował publiczne koncerty symfoniczne. W 1826 Franz Xavier Mozart, syn Wolfganga Amadeusa, który mieszkał we Lwowie w latach 1808–1814 i 1822–38, w 1826 założył stowarzyszenie muzyki kościelnej (Cäcilien-Verein).

Ważne dla życia muzycznego we Lwowie było powstanie w 1838 towarzystwa, najpierw pod nazwą Gesellschaft zur Beförderung der Musik in Galizien, od 1848 pod nazwą Galicyjskie Towarzystwo Muzyczne, a następnie po 1918 roku pod polską nazwą Polskie Towarzystwo Muzyczne we Lwowie. Towarzystwo finansowało konserwatorium (zał. w 1870), a także kilka chórów oraz amatorską orkiestrę. W latach 1858–1887 na czele Towarzystwa, a zarazem konserwatorium, stał Karol Mikuli, uczeń Chopina. Do grona pedagogów uczących w lwowskich konserwatorium należał też m.in. Stanisław Niewiadomski (1887–1914), Henryk Melcer-Szczawiński (1897–99), Józef Koffler (1928–41), Vilém Kurz (1897–1919). Długoletnim dyrektorem konserwatorium był Mieczysław Sołtys (1899–1929), a po nim jego syn Adam (1929–39); za jego czasów chór lwowskiej szkoły uważany był za najlepszy w Polsce.

Opera we Lwowie. Nazwana imieniem Salomei Kruszelnickiej, która przez wiele lat była z nią związana jako solistka.

Lwów miał wyjątkowo efektowne teatry. W 1842 otwarto Teatr Skarbkowski, trzeci co do wielkości gmach w ówczesnej Europie Środkowej, a w 1903 jeszcze wspanialszy gmach opery, wzorowanej na wiedeńskiej. Początkowo wystawiano w niej repertuar bardzo zróżnicowany: od dramatów klasycznych w języku niemieckim i polskim, poprzez operę, operetkę, do komedii.

W 1874 we Lwowie powstał teatr ukraiński, z którym związało się wielu ukraińskich muzyków. W tym czasie polski teatr, w którym wystawiano również opery, stał się najważniejszą obok warszawskiej sceną operową w Polsce. W 1900 we Lwowie otwarto operę – Teatr Wielki. Dzięki liberalizmowi władz monarchii habsburskiej, tam właśnie możliwe były premiery polskich dzieł, na które nie zezwolono by w Warszawie.Opera Lwowska w latach międzywojennych była jedną z trzech stałych scen operowych w Polsce (obok Warszawy i Poznania). Związani byli z tą sceną m.in. Sołomija Kruszelnyćka oraz Adam Didur, który po sukcesach w La Scali wrócił do Lwowa i od 1932 kierował operą i uczył śpiewu w konserwatorium.

W 1902 powstała Filharmonia, która pracowała z przerwami, wznowiła działalność w 1921 i w następnych latach również borykała się z kłopotami, spowodowanymi kryzysem gospodarczym.

W życiu muzycznym miasta bardzo ważną rolę pełniły chóry. Były zespoły polskie, jak „Echo” (zał. 1887), „Lwowski chór akademicki” (zał. 1899) i „Lwowski chór robotniczy” (zał. 1902) – oraz ukraińskie, jak „Bojan” (zał. 1890), „Bandurys” (zał. 1905) i sławny chór dziecięcy „Dudaryk”.

W 1912 na Uniwersytecie, dzięki staraniom Adolfa Chybińskiego otwarta została druga (po krakowskiej) muzykologia w Polsce. Wydawano czasopisma poświęcone życiu muzycznemu: „Gazeta muzyczna” (1918), „Lwowskie wiadomości muzyczne i literackie” (1925–34), „Echo” (1936–37), w których publikowali m.in. Seweryn Barbag, Józef Koffler, Stefania Łobaczewska. Koncerty w poważnym stopniu organizowane było przez stowarzyszenia: w 1919 powstał Związek Muzyków we Lwowie, a w 1930 lwowska filia Międzynarodowego Towarzystwa Muzyki Współczesnej, a w 1933 Lwowskie Towarzystwo Miłośników Muzyki i Opery.

Polskie Radio Lwów uruchomione 5 stycznia 1930 było pierwszą rozgłośnią we wschodniej Polsce. Programy emitowane ze Lwowa okazały się bardzo popularne w całym kraju. Radio grało muzykę klasyczną i rozrywkową, nadawało programy publicystyczne, audycje dla młodzieży, wiadomości i msze w każdą niedzielę. Ogromną popularnością cieszyła się Wesoła Lwowska Fala, audycja kabaretowa przeplatana muzyką.

Zajęcie miasta przez ZSRR spowodowało gruntowne zmiany w życiu muzycznym, które przeorganizowano na wzór sowiecki. Wyraźne oparcie otrzymali też przede wszystkim muzycy ukraińscy. Ogromna większość żydowskich artystów zginęła, lub uciekła. Wielu polskich artystów zostało deportowanych do azjatyckiej części ZSRR. Część z nich po wojnie powróciła do Polski.

Od 2012 roku we Lwowie organizowany jest międzynarodowy festiwal Odkrywamy Paderewskiego.

Nauka

Uniwersytet Lwowski
Politechnika Lwowska
Ukraiński Uniwersytet Katolicki

Lwów należy do najważniejszych ośrodków akademickich na Ukrainie. Jest siedzibą Politechniki Lwowskiej założonej w 1843 i Uniwersytetu Lwowskiego założonego w 1661[105], który jest jednym z najstarszych w Europie Środkowej. Prestiż Uniwersytetu znacznie wzrósł dzięki pracom profesora Kazimierza Twardowskiego (1866–1938), jednego z założycieli szkoły lwowsko-warszawskiej. Z tutejszym uniwersytetem związani byli wybitni polscy matematycy tacy jak Stefan Banach, Juliusz Schauder czy Stanisław Ulam.

Od 2007 we Lwowie działa Ukraiński Uniwersytet Katolicki (ukr. Украї́нський католи́цький університе́т) otworzony w 1994 jako Lwowska Akademia Teologiczna[106].

Religia

Od początku swego istnienia Lwów był miastem różnorodnym etnicznie i religijnie. Przed kasatą józefińską we Lwowie było ok. 60 świątyń. Najstarsze z nich zbudowane były w XIII wieku. Trzy największe chrześcijańskie grupy wyznaniowe: katolicy (głównie Polacy i Niemcy), prawosławni (głównie Rusini i Grecy), wyznawcy Kościoła Ormiańskiego (Ormianie), miały swe biskupstwa we Lwowie od XVI w. (przy czym lwowskie arcybiskupstwo łacińskie istniało już od 1412).

W 1909 ukonstytuowała się Chrześcijańsko-mennonicka Gmina Kiernica-Lwów. Należący do niej dom modlitwy, kancelaria parafialna, mieszkania duchownych i bursa dla studentów znajdowały się do 1939 we wzniesionej w 1888 willi Władysława Godowskiego przy ul. Jana Kochanowskiego (obecnie ul. Kostii Lewyckiego) 23[107][108].

Lwów jest obecnie siedzibą archidiecezji lwowskiej i pozostaje centrum Kościoła rzymskokatolickiego na Ukrainie, a także Ukraińskiej Cerkwi greckokatolickiej. We Lwowie swoją siedzibę ma eparchia lwowska Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego Patriarchatu Moskiewskiego[109]. Eparchię lwowsko-sokalską i eparchię lwowską prowadzi także Kościół Prawosławny Ukrainy. Obecny jest także Apostolski Kościół Ormiański oraz Adwentyści Dnia Siódmego[110]. W mieście działa ponad 50 zborów Świadków Jehowy, a 21 z nich korzysta z dużego kompleksu Sal Królestwa[111]. W mieście znajduje się również Biuro Oddziału koordynujące działalność tego wyznania na Ukrainie[112].

Najliczniej reprezentowaną grupą religijną są grekokatolicy obrządku bizantyjsko-ukraińskiego. W obrządku tym oprócz księży diecezjalnych posługują tam także zgromadzenia zakonne: redemptoryści, bazylianie, redemptorystki misjonarki oraz Służebnice NMP.

Żydzi lwowscy

Lwów posiadał przed wojną dużą i aktywną wspólnotę żydowską. Spis powszechny z 1931 wykazał, że spośród 312 231 osób zamieszkujących Lwów, 75 316 posługiwało się na co dzień w mowie językiem jidysz lub hebrajskim[113]. Do 1941 w mieście znajdowało się około 45 synagog i domów modlitewnych. W dniach 25–29 lipca 1941 miał miejsce pogrom ludności żydowskiej określany jako Dni Petlury (nazwa od Symona Petlury), w trakcie których niemieckie Einsatzgruppen z udziałem nacjonalistów ukraińskich zamordowały około 2 tys. Żydów.

 Osobny artykuł: Pogromy lwowskie (1941).

Podczas II wojny światowej, w 1941 hitlerowcy zniszczyli synagogę główną, a w następnych latach kolejne synagogi. Żydzi zostali przesiedleni do lwowskiego getta położonego w północnej części miasta (Zamarstynów). W pierwszej połowie 1942 większość z nich w ramach Holocaustu (Aktion Reinhard) została deportowana przez niemieckie władze okupacyjne do obozu zagłady Bełżec w Bełżcu i zamordowana przez SS w komorach gazowych obozu zagłady.

Według spisu ludności z 1910 osób wyznania rzymskokatolickiego było we Lwowie 101 267 (51,7%), żydowskiego 56 751 (29%), a greckokatolickiego 34 454 (17,1%).

 Zobacz też: Kościoły we Lwowie, Synagogi Lwowa i Pedagogium Lwowskie.

Sport

Piłkarska drużyna Pogoni Lwów z mistrzowskiego sezonu 1926
Hokeiści Pogoni Lwów w 1929 roku
Piłkarze Lechii Lwów w 1909 roku

Przed I wojną światową Lwów był jednym z najważniejszych polskich ośrodków sportowych. We Lwowie w 1867 roku powstało pionierskie polskie stowarzyszenie sportowe – Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”. We Lwowie powstały też pierwsze polskie kluby piłkarskie i wielosekcyjne. W okresie międzywojennym lwowskie kluby sięgały po medale mistrzostw Polski w różnych dyscyplinach. Jednym z najbardziej prestiżowych pojedynków derbowych w Polsce były tzw. wielkie derby Lwowa pomiędzy Pogonią Lwów a Czarnymi Lwów. W latach 1930–1933 we Lwowie odbywały się jedyne w Polsce wyścigi Grand Prix, a w 1931 rozegrano tu po raz pierwszy w Polsce Mistrzostwa Świata w Strzelectwie. Aeroklub Lwowski został założony w lutym 1928 (wcześniej działały Związek Awiatyczny i Akademicki Aeroklub we Lwowie). Aeroklub był organizatorem krajowych zawodów lotniczych, np. w 1933 roku odbył się zlot samolo „Zlot Gwieździsty” i „Lwowski Wyścig” samolotów turystycznych w obwodzie zamkniętym.

Kluby przedwojenne:

Obecnie istniejące kluby:

Największym obiektem sportowym we Lwowie jest Arena Lwów, gdzie rozegrane zostały trzy mecze grupowe Euro 2012.

Miasta partnerskie

Miasta partnerskie Lwowa[114]:

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ a b Population of Cities in Ukraine (2021). worldpopulationreview.com. [dostęp 2021-12-27].
  2. ↑ Polska Encyklopedia Szlachecka, t. I, Warszawa 1935, s. 42.
  3. ↑ Stan Lewicki, Historja handlu w Polsce na tle przywilejów handlowych: (prawo składu), Warszawa 1920, s. 136.
  4. ↑ Dz.U. z 1920 r. nr 117, poz. 768 – Ustawa z dnia 3 grudnia 1920 r. o tymczasowej organizacji władz administracyjnych II instancji (województw) na obszarze b. Królestwa Galicji i Lodomerji z W. Ks. Krakowskiem oraz na wchodzących w skład Rzeczypospolitej Polskiej obszarach Spisza i Orawy. Województwo zaczęło funkcjonować 1 września 1921 – wszedł w życie podział b. Królestwa Galicji i Lodomerii na województwa i likwidacja Namiestnictwa Galicji. Dz.U. z 1921 r. nr 46, poz. 282- Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 17 maja 1921 r. w przedmiocie wykonania art. 3 ustawy z dnia 3 grudnia 1920 r. o tymczasowej organizacji władz administracyjnych II instancji (województw) na obszarze b. Królestwa Galicji i Lodomerji z W. Ks. Krakowskiem oraz na wchodzących w skład Rzeczypospolitej Polskiej obszarach Spisza i Orawy, por. Agnieszka Biedrzycka, Kalendarium Lwowa 1918–1939, Kraków 2012 wyd. Universitas, ISBN 97883-242-1678-9, s. 129.
  5. ↑ a b Po konferencji jałtańskiej (4–11 lutego 1945), wyłoniony w konsekwencji jej ustaleń Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej podpisał 16 sierpnia 1945 umowę z ZSRR, uznając nieco zmodyfikowaną linię Curzona za wschodnią granicę Polski, w oparciu o porozumienie o granicy zawarte pomiędzy PKWN i rządem ZSRR 27 lipca 1944. W konsekwencji umowy Lwów i wschodnią część województwa lwowskiego włączono do Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej.
  6. ↑ Od 22 września 1939 do 30 czerwca 1941 pod okupacją ZSRR w konsekwencji agresji ZSRR na Polskę 17 września 1939 i paktu Ribbentrop-Mołotow, 1 listopada 1939 jednostronnie anektowany przez ZSRR, od 30 czerwca 1941 do 22 lipca 1944 pod okupacją III Rzeszy w konsekwencji ataku Niemiec na ZSRR, od 22 lipca 1944 do 16 sierpnia 1945 ponownie pod okupacją sowiecką.
  7. ↑ Uzasadnienie wpisu: „Criterion (ii): In its urban fabric and its architecture, L’viv is an outstanding example of the fusion of the architectural and artistic traditions of eastern Europe with those of Italy and Germany. Criterion (v): The political and commercial role of L’viv attracted to it a number of ethnic groups with different cultural and religious traditions, who established separate yet interdependent communities within the city, evidence for which is still discernible in the modern townscape”. Stare Miasto we Lwowie na stronie UNESCO (język angielski).
  8. ↑ Я. Ісаєвич, М. Литвин, Ф. Стеблій, Iсторія Львова. У трьох томах. – Wyd.Центр Європи, Львів 2006, ISBN 978-966-7022-59-4, t. 1, s. 7.
  9. ↑ Antoni Schneider, Badania i poszukiwania archeologiczne w Galicji w ostatnich latach, „Przegląd Archeologiczny”, R. 1:1876, z. 1, s. 16–22; Oleksij Onysymowyć Ratyć, Drevnorus’ki materiały z rozkopok 1955–1956 rr. na Zamkovij hori u L’vovi, Materiały i Doslidżennja z Archeologii Prykarpatt’ja i Vołyni 1961, t. 3, s. 115–127, [w:] Łukasz Walczy, Początki Lwowa w świetle najnowszych badań, [w:] Lwów wśród nas, cz. 2, 2006, s. 20–21.
  10. ↑ a b Vołodymyr Vujcyk, Derżavnyj Istoryczno-Architekturnyj Zapovidnyk u L’vovi, Lwów 1991, s. 9, [w:] Łukasz Walczy, Początki Lwowa w świetle najnowszych badań, [w:] Lwów wśród nas, cz. 2, 2006, s. 20–21.
  11. ↑ Stanisław Zakrzewski, Mieszko I jako budowniczy państwa polskiego, Warszawa 1921; Jerzy Strzelczyk, Mieszko Pierwszy, Poznań 1992.
  12. ↑ Gerard Labuda, Mieszko I, Wrocław 2002.
  13. ↑ Jan Buraczyński, Roztocze – dzieje osadnictwa, Lublin 2008, s. 73.
  14. ↑ „Taki był płomień, iż na wsze strony widziano pożar, jakoż i ze Lwowa patrzący ku polom bełskim widzieli łunę do płomieni wielkiego ognia”. Aleksander Czołowski, Historia Lwowa od założenia do roku 1600, Lwów 1925, s. 4.
  15. ↑ Andrzej Kępiński: Ukraina – po obu stronach Dniestru. Poznań: Zysk i S-ka, grudzień 2013, s. 83, seria: Człowiek poznaje świat. ISBN 978-83-7785-346-7.
  16. ↑ Karol Grünberg, Bolesław Sprengel, Trudne sąsiedztwo, Warszawa 2005, s. 31.
  17. ↑ „Dziełem rzeczywistych twórców unii polsko-litewskiej i kierowników polskiej polityki był akt formalnego objęcia Rusi Halicko-Włodzimierskiej pod władzę Polski (1387). Aktu tego dokonała Jadwiga jako sukcesorka Ludwika, a chodziło w nim przede wszystkim o uchylenie zwierzchności węgierskiej nad tym krajem, utrwalonej po śmierci Kazimierza Wielkiego”, Jerzy Wyrozumski, Historia Polski do roku 1505, Warszawa 1978, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 250.
  18. ↑ Przemysław Włodek, Adam Kulewski, Lwów. Przewodnik, Pruszków 2006, s. 33.
  19. ↑ W 1412 wydana została bulla papieska, w 1414 nastąpiła jej promulgacja.
  20. ↑ Jacek Tokarski, Lwów i okolice, Pascal, Bielsko-Biała 2005.
  21. ↑ A. Martynowicz, Typologia soborów lokalnych Kościoła prawosławnego na ziemiach ruskich i Wielkiego Księstwa Litewskiego do końca XV wiek, [w:] Latopisy Akademii Supraskiej, vol. 5, Białystok 2014, s. 9–38.
  22. ↑ B. Kumor, Archidiecezja lwowska obrządku łacińskiego w świetle schematyzmu archidiecezjalnego z 1939 r., [w:] Folia Historica Cracoviensia, vol. 9, Kraków 2003, s. 307–310.
  23. ↑ J.K. Ostrowski, Lwów: Dzieje i sztuka, Kraków 1997, s. 12.
  24. ↑ Maurycy Horn, Społeczność żydowska w wielonarodowościowym Lwowie, w: Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego, 1991, 1 (157), s. 3.
  25. ↑ Podczas oblężenia Lwowa w 1648 przez wojska Chmielnickiego i sprzymierzonych z nimi Tatarów, jednym z warunków odstąpienia wojsk było wydanie lwowskich Żydów. Obrońcy nie zgodzili się na to, oświadczając, że Żydzi „równo z nimi wszystkie nakłady i niewczasy ponoszą”.
  26. ↑ Andrzej Kępiński: Ukraina – po obu stronach Dniestru. Poznań: Zysk i S-ka, grudzień 2013, s. 86, seria: Człowiek poznaje świat. ISBN 978-83-7785-346-7.
  27. ↑ Aleksander Zawadzki, Galicyja w obrazach, czyli Galerya litografowanych widoków, okolic i najznakomitszych zabytków w Galicyi z opisaniem obrazów w języku polskim i niemieckim, Lwów: u Piotra Pillera, 1840.
  28. ↑ patrz Historia Lwowa.
  29. ↑ patrz Historia Lwowa.
  30. ↑ Maślankiewicz K., Pyza E., Wojtczak G., Skoczylas M.: Polskie Towarzystwo Przyrodników im. Kopernika. Historia.
  31. ↑ Wojska austriackie opuściły go w nocy z 2 na 3 września 1914.
  32. ↑ Rosjanie opuścili Lwów 20 czerwca 1915.
  33. ↑ W chwili wydania przez płk. Hnata Stefanowa rozkazu wycofania się z miasta oddziały Ukraińskiej Armii Halickiej obsadzały: Ratusz (na którego wieży polska flagę wywiesił ok. godziny 5.00 rano por. Roman Abraham po wycofaniu się oddziału ukraińskiego), Wysoki Zamek, Górę Jacka, Namiestnictwo, Narodnyj Dim, Cytadelę, Koszary Ferdynanda (Gródecka 40) i dzielnicę Żółkiewską. Michał Klimecki, Polsko-ukraińska wojna o Lwów i Galicję Wschodnią 1918–1919, Warszawa 2000 Volumen, s. 135, ISBN 83-7233-145-6.
  34. ↑ Grzegorz Gauden, Lwów – kres iluzji. Opowieść o pogromie listopadowym 1918 roku, 2019, ISBN 97883-242-3617-6.
  35. ↑ Odznaczone Orderem Virtuti Militari oprócz Lwowa zostały jeszcze tylko dwa miasta: Warszawa i Verdun.
  36. ↑ Muzeum Historyczne Obrony Lwowa. „Gazeta Lwowska”, s. 3, nr 267 z 24 listopada 1938. 
  37. ↑ Odznaka pułkowa 5 p. p. Leg. dla m. Lwowa. „Gazeta Lwowska”. Nr 265, s. 1, 22 listopada 1938. 
  38. ↑ Francja i Wielka Brytania uznały ZSRR i nawiązały stosunki dyplomatyczne w roku 1922 po układzie niemiecko-sowieckim w Rapallo, Stany Zjednoczone najpóźniej – w roku 1934.
  39. ↑ „Pod presją Wielkiej Brytanii Rada Ligi Narodów przyjęła 23 lutego 1921 r. uchwałę stwierdzającą, że: (1) Postanowienia konferencji pokojowej o prawach mniejszości narodowych nie mogą być zastosowane wobec Galicji Wschodniej, ponieważ leży ona poza granicą Polski; (2) Postanowienia o wykonywaniu mandatów i kontroli Ligi Narodów nad mandatariuszami nie mogę odnieść się do Galicji Wschodniej, ponieważ Polska nie otrzymała mandatu, a tylko prawo do administrowania tej krainy; (3) Nie można również stosować do tego przypadku zasad Konwencji Haskiej, bo w czasie gdy ta konwencja była podpisywana, Polska jako państwo nie istniała; (4) Polska jest tylko faktycznie wojskowym okupantem Galicji, suwerenem są państwa Ententy (art. 91 traktatu w Saint Germain-en-Laye) i dlatego Rada Ligi Narodów postanawia przedłożyć postulaty Galicjan odnośnie prawnego stanowiska Galicji Wschodniej i przyszłości tego kraju do rozpatrzenia przez Radę Ambasadorów” Rafał Galuba, „Niech nas rozsądzi miecz i krew...”. Konflikt polsko-ukraiński o Galicję Wschodnią w latach 1918–1919, Poznań 2004, ISBN 83-7177-281-5, s. 284.
  40. ↑ W odniesieniu do obszaru Galicji Wschodniej główne mocarstwa opowiedziały się 20 listopada 1919 r. za tzw. Koncepcją mandatową. Polska otrzymałaby mandat na Galicję Wschodnią na dwadzieścia pięć lat, po czym decyzją o jej dalszych losach podjęłaby Liga Narodów. Sprawa nie miała dalszego ciągu. Polska sprawowała (z wyjątkiem okresu ofensywy sowieckiej latem 1920 r.) na tym obszarze funkcje administracyjne. Starał się temu przeciwstawić przebywający na emigracji gabinet Jewhena Petruszewicza. Nie zmieniło jego polityki oświadczenie Rady Ambasadorów z 12 lipca 1921 r. o nieuznawaniu rządu ZURL za reprezentację Galicji Wschodniej. Karol Grünberg, Bolesław Sprenger, „Trudne sąsiedztwo”, Warszawa 2005, s. 264–265.
  41. ↑ Rafał Galuba, „Niech nas rozsądzi miecz i krew...”. Konflikt polsko-ukraiński o Galicję Wschodnią w latach 1918–1919, Poznań 2004, ISBN 83-7177-281-5, s. 285–286.
  42. ↑ „Wobec tego iż uznane zostało przez Polskę, że co się tyczy wschodniej części Galicji, warunki etnograficzne czynią koniecznym ustrój autonomiczny” – oficjalny tekst polski decyzji Konferencji Ambasadorów zamieszczony w Dzienniku Ustaw RP z dn. 20 kwietnia 1923 r. (Dz.U. z 1923 r. nr 49, poz. 333), Odbudowa państwowości polskiej. Najważniejsze dokumenty 1912-1924 pod redakcją Kazimierza W. Kumanieckiego, Warszawa-Kraków 1924, s. 676 („Considerant qu’il est reconnu par la Pologne, qu’en ce qui concerne la partie orientale de la Galicie, les conditions ethnographiques necessitent un regime d’autonomie” – tekst francuski).
  43. ↑ Andrzej Kępiński: Ukraina – po obu stronach Dniestru. Poznań: Zysk i S-ka, grudzień 2013, s. 103, seria: Człowiek poznaje świat. ISBN 978-83-7785-346-7.
  44. ↑ Dz.U. z 1930 r. nr 35, poz. 286.
  45. ↑ 73. Komunikat. „Lwowski Dziennik Wojewódzki”. Nr 5, s. 100, 1 kwietnia 1931. 
  46. ↑ Magdalena Kampioni „Tadeusz Wróbel (1886–1974) – architekt i urbanista” – monografia (zip).
  47. ↑ a b c Grzegorz Rąkowski: Lwów. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, 2008, s. 40−43. ISBN 978-83-89188-70-8.
  48. ↑ Spis ludności dla miasta Lwowa, 1931 rok – Drugi powszechny spis z dn.9.XII.1931r: Mieszkania i gospodarstwa domowe. Ludność. Stosunki zawodowe: Miasto Lwów http://mbc.cyfrowemazowsze.pl/dlibra/docmetadata?id=14189&from=publication.
  49. ↑ Grzegorz Hryciuk: Polacy we Lwowie 1939-1944. Życie codzienne. Warszawa: Książka i Wiedza, 2000. ISBN 83-05-13148-3.
  50. ↑ Ustawa z dnia 26 września 1922 r. o zasadach powszechnego samorządu wojewódzkiego, a w szczególności województwa lwowskiego, tarnopolskiego i stanisławowskiego, Wikiźródła [dostęp 2012-05-03] (pol.).
  51. ↑ Paul R. Magocsi, A History of Ukraine, Toronto: University of Toronto Press, 1996.
  52. ↑ Szymon Rudnicki, Żydzi w parlamencie II Rzeczypospolitej, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2015, s. 312, ISBN 978-83-7666-363-0, ISBN 978-83-7666-412-5.
  53. ↑ Szymon Rudnicki, Żydzi w parlamencie II Rzeczypospolitej, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2015, s. 418, ISBN 978-83-7666-363-0, ISBN 978-83-7666-412-5.
  54. ↑ Szymon Rudnicki, Żydzi w parlamencie II Rzeczypospolitej, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2015, s. 469, ISBN 978-83-7666-363-0, ISBN 978-83-7666-412-5.
  55. ↑ Odznaka pułkowa 5 p. p. Leg. dla m. Lwowa. „Gazeta Lwowska”, s. 1, nr 265 z 22 listopada 1938. 
  56. ↑ 22 IX w Winnikach przedstawiciele Armii Czerwonej przyjęli bez dyskusji warunki wysunięte przez gen. Langnera. Przyjęto protokół o przekazaniu miasta Lwowa Armii Czerwonej, w którym m.in. stwierdzono, że Wojsko Polskie opuści poszczególne sektory. O dalszych losach wojska była mowa w pkt. 6 i 8, które głosiły: „6. Jeńcy szeregowi i młodsi oficerowie kolumnami pieszymi, starsi oficerowie autami opuszczą miasto wzdłuż szosy Lwów–Kurowice [...] 8. Oficerom Wojsk Polskich gwarantuje się osobistą swobodę i nietykalność ich osobistej własności. Przy przejazdach do Państw Obcych rozstrzyga Władza Miejska wraz z przedstawicielami władz dyplomatycznych danego Państwa”. Protokół ten podpisali przedstawiciele Armii Czerwonej: kombryg Kuroczkin, kombryg Jakowlew, płk Diedow, płk Fotczenkow i komisarz pułkowy Makarow; ze strony Wojska Polskiego gen. Langner i płk dypl. Rakowski[1], por. też Wojciech Roszkowski, Najnowsza historia Polski 1914–1945, Świat Książki, Warszawa 2003, s. 411, ISBN 83-7311-991-4.
  57. ↑ Wagonami kolejowymi przygotowanymi do wywózek ewakuowało się NKWD i funkcjonariusze sowieccy.
  58. ↑ Witold Wasilewski, Współpraca niemiecko-sowiecka a zbrodnia katyńska. „Pamięć i Sprawiedliwość”, 1.2009, s. 50–55.
  59. ↑ Lwów od środka, Wydawnictwo RM, Warszawa 2007, s. 16.
  60. ↑ Filip Friedman., Zagłada Żydów lwowskich, Centralna Żyd. Komisja Historyczna w Polsce, 1945, s. 6.
  61. ↑ Andrzej Leon Sowa „Kto wydał wyrok na miasto. Plany operacyjne ZWZ-AK (1940 – 1944) i sposoby ich realizacji.” Wydawnictwo Literackie 2016, ISBN 978-83-08-06095-7, s. 266.
  62. ↑ Grzegorz Hryciuk, Nastroje i stosunek ludności polskiej tzw. Ukrainy Zachodniej do przesiedleń w latach 1944–1945 w świetle sprawozdań radzieckich, [w:] Włodzimierz Bonusiak (red.), Polska i Ukraina po II wojnie światowej, Rzeszów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Rzeszowie, 1998, s. 211–215, ISBN 978-83-87288-679.
  63. ↑ Grzegorz Hryciuk, Radziecki aparat bezpieczeństwa (NKWD i NKGB) wobec „nacjonalistycznego podziemia polskiego” na ziemiach wschodnich II RP – casus Galicji Wschodniej i Wołynia 1944–1946, w: Sowieci a polskie podziemie 1943-1946. Wybrane aspekty stalinowskiej polityki represji, Warszawa 2017, s. 191.
  64. ↑ Sławomir Kalbarczyk, Czystka na uczelniach. Zagłada polskiego środowiska naukowego we Lwowie po ’44, Biuletyn IPN, nr 3/2011.
  65. ↑ Włodzimierz Bonusiak, Kto zabił profesorów lwowskich?, Rzeszów 1989, s. 112.
  66. ↑ a b c d Grzegorz Rąkowski: Lwów. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, 2008, s. 53−56. ISBN 978-83-89188-70-8.
  67. ↑ „W swej gorliwości sowieccy urzędnicy we Lwowie usunęli trójząb nawet z pomnika boga mórz – Neptuna”. Grzegorz Motyka „Ukraińska partyzantka 1942–1960”, Warszawa 2006 Wyd. Instytut Studiów Politycznych PAN, Oficyna Wydawnicza „Rytm”, ISBN 83-88490-58-3, s. 419.
  68. ↑ Andrzej Skrzypek „Mechanizmy autonomii – stosunki polsko – radzieckie 1956-1965, Wyższa Szkoła Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora 2005, ISBN 83-89709-26-0, s. 182.
  69. ↑ O lwowianach, Lwowie, Małopolsce Wschodniej i Wołyniu. „Order Lenina” dla miasta Lwowa. „Biuletyn”. Nr 24, s. 63, czerwiec 1973. Koło Lwowian w Londynie. 
  70. ↑ POLSKA PLACÓWKA DYPLOMATYCZNA WE LWOWIE W LATACH 1987–2012 [online], lwow.msz.gov.pl [dostęp 2019-07-29] (pol.).
  71. ↑ Prezydenci obchodzą 750 lat Lwowa.
  72. ↑ Lwów obchodzi 750-lecie pierwszej pisanej wzmianki o mieście.
  73. ↑ Bandera i Szuchewycz zostali honorowymi obywatelami Lwowa. zaxid.net. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-11-11)].
  74. ↑ Mapa Lwowa w Google Earth.
  75. ↑ Piotr Andrusieczko: Plac im. Jacka Kuronia we Lwowie. wyborcza.pl, 22 marca 2018. [dostęp 2018-06-18].
  76. ↑ Otwarcie parku im. B. Chmielnickiego, Lwów [online], www.lvivcenter.org [dostęp 2020-07-09] (pol.).
  77. ↑ a b Lwów. Parki lwowskie [online], podroze.gazeta.pl [dostęp 2020-07-09] (pol.).
  78. ↑ Lwów zabytki. Wysoki Zamek [online], podroze.gazeta.pl [dostęp 2020-07-09] (pol.).
  79. ↑ Park Pogulanka | Przewodnik po Lwowie [online], lvivguide.info [dostęp 2024-05-22] [zarchiwizowane z adresu 2015-03-18] (pol.).
  80. ↑ http://rovin.com.ua/index.php/en/lviv-for-travel/ecological-paths-in-lviv/green-circle-of-lviv.
  81. ↑ Spis ulic Lwowa, porównanie 1939-2006 w: Grzegorz Mazur, Jerzy Skwara, Jerzy Węgierski, Kronika 2350 dni wojny i okupacji Lwowa 1 IX 1939 – 5 II 1946, Katowice 2007, Wyd. Unia Katowice, ISBN 978-83-86250-49-3; s. 642–644.
  82. ↑ Historia, kultura. W: Elżbieta i Andrzej Lisowscy: Kieszonkowy przewodnik: Lwów od środka. Warszawa: Read Me, 2007, s. 96. ISBN 978-83-7243-467-8.
  83. ↑ a b c d Przedwojenne lwowskie pomniki.
  84. ↑ a b c d e Grzegorz Rossoliński-Liebe, „Die Stadt Lemberg in den Schichten ihrer politischen Denkmäler”, Lviv 2009.
  85. ↑ Kolumna zachowała się do dziś.
  86. ↑ a b Pomniki lwowskie.
  87. ↑ Cmentarz Łyczakowski.
  88. ↑ Tarik Cyril Amar, Different but the Same or the Same but Different? Public Memory of the Second World War in Post-Soviet Lviv, Journal of Modern European History, Volume 9, Number 3 / November 2011, s. 374–375.
  89. ↑ odsłonięty 13 października 2007 r.. zik.ua. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-11-11)].
  90. ↑ Odsłonięty w lipcu 2011 r.,[2].
  91. ↑ Odsłonięty 8 listopada 1997 Пл. Шашкевича – пам'ятник Жертвам комуністичних злочинів.
  92. ↑ Odsłonięty 22 października 2013 У Львові відкрили пам’ятник Юрію-Францу Кульчицькому.
  93. ↑ Odsłonięty 29 lipca 2015 Konstanty Czawaga, Odsłonięcie pomnika Andreja Szeptyckiego we Lwowie, Kurier Galicyjski 14–27 sierpnia 2015 nr 14–15 (234–235) s. 23, wersja elektroniczna.
  94. ↑ Odsłonięty 27 grudnia 2015 Львів’ян запрошують на відкриття пам’ятника Михайлові Вербицькому.
  95. ↑ Kronika miejska. Obszar Lwowa i jego dzielnic. „Gazeta Lwowska”, s. 2, nr 210 z 16 września 1938. 
  96. ↑ Przemysław Włodek, Adam Kulewski, Lwów: przewodnik, Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, 2006, s. 23–24, ISBN 83-89188-53-8, OCLC 169981507.
  97. ↑ Національність та рідна мова населення Львова за підсумками Всеукраїнського перепису населення 2001 р. w: Роман Лозинський, Етнічний склад населення Львова (у контексті суспільного розвитку Галичини) Львів 2005, Wydawnictwo ЛНУ імені Івана Франка s. 340. wersja elektroniczna.
  98. ↑ Przewodnik po Lwowie i okolicy, Lwów 1910, s. 48.
  99. ↑ Звіт про роботу департаменту економічної політики за 2006-2008 роки, sprawozdanie departamentu polityki gospodarczej Rady Miejskiej Lwowa za lata 2006–2008, Львівська міська рада [dostęp 2021-12-18] [zarchiwizowane 2010-02-09] (ukr.).
  100. ↑ krótki opis przedsiębiorstw Lwowa (język ukraiński).
  101. ↑ Микола Назарук Роль промисловості у формуванні соціоекосистеми міста Львова у Хх столітті(Mykola Nazaruk. The industrial role in the formation of the Lviv socioecosystem during the XX century) Historia przemysłu lwowskiego w wieku XX (język ukraiński).
  102. ↑ Za czasów sowieckich Feliksa Dzierżyńskiego.
  103. ↑ Oprac. na podstawie hasła Mirosława Perza „Lwów” w The Grove Dictionary of Music and Musicians, wyd. 2, 2001.
  104. ↑ T. 4: Oświecenie. W: Bibliografia Literatury Polskiej – Nowy Korbut. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1966, s. 180.
  105. ↑ Korzenie Uniwersytetu sięgają roku 1608, kiedy to założona została szkoła jezuicka, której w 1661 król polski Jan Kazimierz nadał prawa akademickie.
  106. ↑ Український Католицький Університет [online], УКУ [dostęp 2020-02-18] (ukr.).
  107. ↑ D. Lewandowska: Księgi metrykalne i akta parafii i gmin różnych wyznań i obrządków (Ormianie, Autokefaliczna Cerkiew Prawosławna, Baptyści, Mennonici, Ewangeliczni Chrześcijanie) z terenów tzw. zabużańskich Inwentarz zespołu PL, 1456 Opracowała D. Lewandowska. agad.gov.pl. [dostęp 2019-09-06].
  108. ↑ ВУЛ. ЛЕВИЦЬКОГО, 023 – ЖИТЛОВИЙ БУДИНОК. lvivcenter.org. [dostęp 2019-09-06].
  109. ↑ Львовская епархия.
  110. ↑ Episcopate of the Ukrainian Orthodox Church – Kyiv patriarchate. cerkva.info. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-05-29)].
  111. ↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2015-01-16].
  112. ↑ Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy „Rozkosz na zawsze po twej prawicy” 15 marca 2012, s. 5, 6.
  113. ↑ Drugi powszechny spis ludności z dnia 9 grudnia 1931. Miasto Lwów, Warszawa 1937.
  114. ↑ Міста-партнери [online], lvivrada.gov.ua [dostęp 2021-09-27] (ukr.).
  115. ↑ Miasta partnerskie. Miasto i gmina Oleszyce. [dostęp 2012-05-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-06-21)]. (pol.).

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Hromada Lwów
Miasta
Osiedla typu miejskiego
Wsie
Architektura Lwowa
ogólne
Architektura sakralna
Kościoły
Cerkwie
Synagogi
Architektura świecka
Pałace
Kamienice
Architektura
obronna
Muzea
Inne
Parki
Cmentarze
Architekci
Dzielnice Lwowa
II Rzeczpospolita
Ukraina
Dzielnice
rejon halicki
rejon kolejowy
rejon łyczakowski
rejon sichowski
rejon frankowski
rejon szewczenkowski
Jednostki podległe
Winniki
Brzuchowice
Rudno
Inne
Biłohorszcze
Bogdanówka
Cetnerówka
Hołosko Małe
Hołosko Wielkie
Kajzerwald
Kleparów
Kozielniki
Krzywczyce
Lesienice
Łyczaków
Nowy Świat
Persenkówka
Pirogówka
Podzamcze
Pohulanka
Rzęsna
Sichów
Skniłówek
Wulka
Zboiska

herb Lwowa

Miasta obwodu lwowskiego

Obwód lwowski (1939–41 i 1944–2020)
Miasta na prawach rejonów
Rejony

herb obwodu lwowskiego

Województwo lwowskie (II Rzeczpospolita)
  • miasto wojewódzkie – Lwów
Powiat miejski
Powiaty ziemskie

herb województwa lwowskiego

Miasta wojewódzkie II Rzeczypospolitej

Polska

Miasta wojewódzkie Rzeczypospolitej
Prowincja wielkopolska
Prowincja małopolska
Wielkie Księstwo Litewskie
Inflanty

Dawne powiaty Generalnego Gubernatorstwa
Miasta na prawach powiatu
Powiaty
dystrykt galicyjski (← 1941–44 →)
dystrykt krakowski (1939–45)
dystrykt lubelski (1939–45)
dystrykt radomski (1939–45)
dystrykt warszawski (1939–45)

Generalne Gubernatorstwo

Powiat lwowski (1920–1939 i 1941–44) (► GG)
  • Siedziba powiatu – Lwów
Przynależność wojewódzka
Miasta / Prawa miejskie (1920–34 →)
Miasteczka (1920–34)
Gminy miejskie (1920–39 →)
Gminy wiejskie zbiorowe
(1934–39 →)
Gminy (← 1941–44 →/→)
Miejskie[B]
Miejsko-wiejskie[C][B]
Wiejskie[C][B]
  1. ↑ a b c pozbawione praw miejskich podczas wojny
  2. ↑ a b c strzałki wsteczne dotyczą stanu z 1939
  3. ↑ a b kursywą opisano gminy utworzone przez władze hitlerowskie
  4. ↑ po wojnie w Polsce
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Lwów&oldid=75142917”