Divina Commedia

Dante guarda vers la muntogna da la purificaziun (maletg dal 1530)

La Commedia, pli tard er Divina Commedia, è la capodovra dal poet talian Dante Alighieri (1265–1321). Dante ha scrit quest’ovra durant ses onns d’exil; el l’ha probablamain cumenzà vers il 1307 e terminà pir curt avant sia mort il 1321. La ‹Divina Commedia› vala sco ovra poetica la pli impurtanta entaifer la litteratura taliana; a medem temp ha quest’ovra mess il crap da fundament per il talian sco lingua scritta. Ma er al nivel da la litteratura mundiala vegn la ‹Divina Commedia› considerada sco ina da las ovras las pli grondas ed impurtantas.

Politicamain è la genesa da l’ovra stada colliada cun il conflict da lunga durada tranter ils ghibellins ed ils guelfs (aderents da l’imperatur resp. dal papa) ch’ha dominà l’Italia dal temp medieval. Dante sez sa posiziunava da la vart dals guelfs sco ch’i resorta tranter auter er dal text da la ‹Divina Commedia›.

Introducziun

Ils trais reginavels da l’auter mund

Ils circuls da l’enfiern illustrads da Botticelli

Sa referind al gener da visiuns medievalas da l’auter mund descriva la ‹Divina Commedia› in viadi tras ils trais reginavels da l’auter mund; quai succeda or da la perspectiva d’in narratur che discurra al jau. Il viadi maina l’emprim tras l’enfiern (inferno). Quel vegn imaginà sco in immens dratguir sutterran che tanscha fin al punct central da la terra (che vegn imaginada sco culla, ma abitada be en la part settentriunala). L’enfiern è sutdividì en nov circuls; quels furman las regiuns d’arrest da quels ch’èn vegnids condemnads per lur putgads a la perdiziun perpetna. Alura suonda il purgiatieri (purgatorio) che vegn imaginà sco muntogna che sorta al pol dal sid da l’ocean. Quel maina tras set secturs da penetienza e vegn descendì da las olmas da quels ch’han anc pudì cuntanscher la remischun da lur putgads. Sisum la muntogna sa chatta il paradis terrester, il curtin dad Eden. Da quel munta il viandant la finala en il paradis celestial (paradiso) che cumpiglia nov sferas. Sur quellas sa chatta l’empireum, en il qual las olmas dals spendrads giaudan en fatscha da Dieu ils plaschairs da la beadientscha perpetna.

Ils guids tras l’auter mund

Sin ses viadi tras l’auter mund vegn il viagiatur manà da divers guids. En l’enfiern ed en il purgiatieri è quai il poet latin Vergil. A partir dal tschintgavel sectur da penetienza sin la muntogna da la purificaziun vegn anc vitiers il poet Statius; quel ha vivì dal temp da Cristus e duai anc esser – tenor ina legenda che Dante recepescha – sa convertì tard al cristianissem. Vergil sez è, sco pajaun dal temp precristian, exclus dal spendrament (per mancanza dal sacrament dal batten). Ma en consequenza da sia vita virtuusa e da sia rolla sco poet dal temp da l’imperi mundial e sco profet ch’aveva prevesì la vegnida da Cristus (en sia quarta ecloga) resta el preservà da las painas infernalas. Ensemen cun auters gists pajauns e da l’islam dastga el passentar il temp fin il giuvenessendi en il limbus che sa chatta davant l’enfiern sco tal. Be en sia rolla sco guid cun incumbensa divina po el bandunar temporarmain il limbus ed accumpagnar il visitader tras l’enfiern ed il territori da penetienza. Sco represchentant da la raschun natirala, la quala era almain dal temp da Vergil anc betg illuminada tras la palentada biblica, explitgescha el a Dante ils princips da sutdivisiun dals singuls circuls da paina e da penetienza en l’enfiern ed en il purgiatieri. Vergil n’accumpogna Dante però betg mo sco magister filosofic-etic ch’instruescha ed admonescha ses protegì, mabain er sco model litterar, numnadamain sco autur dal viadi en l’enfiern dad Aeneas (en il sisavel cudesch da l’‹Aeneis›).

La rolla da Vergil va a fin a la sava dal paradis terrester. Là vegn Dante beneventà da Matelda, ina figura feminina che na sa lascha betg definir istoricamain cun tutta segirezza. Quella al maina vinavant tar Beatrice, sia amanta trapassada, la quala era gia stada en il center da si’ovra giuvenila ‹Vita Nova›. L’emprim datti in revair festiv cun Beatrice che sgola giuadora en in nivel da flurs. Alura suonda ina pregia da penetienza da l’amanta davart anteriurs surpassaments da Dante. Per incumbensa da Beatrice lava Matelda Dante en il flum paradisic Lethe; quest bogn duaja stizzar la regurdientscha a sias nauschas ovras. Suenter ina visiun allegorica al pe da la planta da l’enconuschientscha suonda in segund bogn ritual, questa giada en il flum Eunoë, che duaja renovar la regurdientscha a las bunas ovras. La persuna da Matelda è colliada cun il paradis terrester, resta dentant senza ina fisionomia fitg clera; ins la po metter en relaziun cun l’Eva biblica, cun persunas mitologicas sco Proserpina ubain cun persunas contemporanas da Dante sco la marchesa Matilda da la Toscana.

Dante e Beatrice (maletg dal 1889)

Approfundà en la contemplaziun da si’amanta Beatrice vegn Dante manà ensemen cun quella en las sferas dal tschiel. Là explitgescha Beatrice sco manadra e magistra l’urden da l’univers, schlia ligns astronomics e problems teologics ed al guida vers las olmas da glisch dals sontgs. Sco gia la relaziun tar Vergil è er la relaziun tranter Dante e Beatrice segnà d’affecziun ed admiraziun; ultra da quai vegn Dante adina puspè surprais d’entusiassem e legria areguard la bellezza da l’urden divin che sa reflectescha en la cumparsa da si’amanta e surtut en ils egls da quella. La figura da Beatrice sumeglia la Donna filosofia or da l’ovra ‹Convivio› da Dante; ella tanscha però sur quella e sur la rolla etic-filosofica da Vergil ora e represchenta la teologia e la baselgia ed ha schizunt attributs ch’èn tipics per Cristus.

La funcziun da Beatrice va a fin en l’empireum che s’extenda sur las sferas dal tschiel. Là sa metta ella en retscha cun ils sontgs ch’èn ordinads sco ils fegls d’ina rosa. Ensemen cun la Rahel biblica sa chattà ella sin la terza plazza sutvart la mamma primara Eva als pes da la mamma da Dieu Maria. En in davos pled en furma d’oraziun prenda Dante cumià da si’amanta. Al lieu da Beatrice cumpara per l’episoda finala dal cudesch in um vegl respectabel, numnadamain son Bernard da Clairvaux. Sco autur da l’ovra ‹De consideratione› ha el eventualmain furmà ina da las funtaunas da Dante per sia teologica contemplativa. Concret vegn son Bernard però onurà en connex cun sia muntada per la veneraziun da Maria medievala. El preschenta a Dante la rosa dal tschiel dals sontgs e drizza en num da quel in’oraziun a Maria. Il paradiso finescha cun in’egliada da Dante en ils egls da Maria, la quala guarda da sia vart sco tut ils sontgs sin Dieu; animà da son Bernard auza Dante ils agens egls vers ina visiun imminenta da la trinitad.

Las persunas da la Commedia

En ils singuls secturs da l’auter mund entaupa il visitader in grond dumber da persunas istoricas e mitologicas, a l’exempel dals quals sa reflecta il chasti, la penetienza u la beadientscha tenor il princip da la retorsiun (contrappasso) areguard quai ch’els han vulì, cret u agì pli baud. Persunas enconuschentas e main enconuschentas da l’istorgia e mitologia antica, biblica e surtut dal temp medieval vegnan represchentadas sco individis cun lur agens desideris, regurdientschas u surpassaments; ultra da quai represchentan questas persunas il sistem etic e teologic che furma la basa dal sectur da l’auter mund correspundent. La preschentaziun da questas persunas succeda cun inschign narrativ e faschond diever da variaziuns multifaras. Per part vegnan ellas be menziunadas curtamain u enumeradas a moda tabellara; per part cumpiglia l’ovra però er scenas d’inscunter pli lungas, en las qualas las olmas dals morts converseschan cun Dante e ses manader. Ellas relatan regurdientschas da lur vita terrestra, surdattan al visitader messadis a persunas viventas u reveleschan profezias davart chaussas futuras.

Furma e titel da l’ovra

La Commedia è in’ovra en rima epic-narrativa che sa cumpona da vers ad endisch silbas. Ils 14233 vers suondan il princip da la terza rima (aba, bcb, cdc...), il qual è cumprovà qua per l’emprima giada ed è eventualmain schizunt vegnì inventà da Dante sez. L’ovra è sutdividida en trais cudeschs u cantiche che cumpiglian en tut tschient (34, 33 e 33) chants (canti).

Codex altonensis dal 14avel tschientaner

Il titel ‹Commedia› renviescha bain al gener dramatic da la cumedia; quel n’è però betg da chapir en il senn classic-antic da la poetica. Dante al motivescha en ina brev a Cangrande tras la tematica, la lingua ed il stil da l’ovra: tematicamain duaja el caracterisar in’ovra che cumenza cun chaussas difficultusas (las sgarschurs da l’enfiern), ma che maina ad ina fin allegraivla (ils plaschairs dal paradis). Areguard la lingua duaja il titel tegnair quint dal fatg che l’ovra n’è betg scritta en latin, mabain en la lingua populara taliana, «en la quala er las femnas baterlan» (in qua et muliercule comunicant). Ed il stil è ‹cumediant› en quest senn che l’ovra n’è – tenor Dante – betg formulada a moda elevada, mabain scritta en in stil «luc e bass» (remissus est modus et humilis). En realitad reunescha la Commedia però tut ils registers stilistics da grobulan-obscen sur calm-didactic fin ad imnic-estatic.

L’agiunta al titel ‹Divina› na deriva betg da Dante. El titulescha bain la Commedia en il paradiso «sacrato poema»; sco agiunta al titel da l’ovra sa tracti però d’ina expressiun che Boccaccio ha creà posteriuramain per exprimer sia admiraziun envers l’inspiraziun surumana e la qualitad poetica da quest’ovra. A partir dal 16avel tschientaner è quest pled er vegnì agiuntà sco part fixa al titel da las ediziuns stampadas, entant che ediziuns criticas pli novas al eviteschan puspè sco agiunta posteriura.

Simbolica da cifras

La tripartiziun da l’ovra e dals reginavels da l’auter mund sco er il schema formal da las terzinas che sa cumponan da trais vers vegn per regla attribuì a la cifra trais sco simbol da la trinitad. La cifra dals 34, 33 e 33 chants (dals quals l’emprim vegn savens resguardà en ina posiziun speziala sco episoda cun caracter da prolog) sa lascha medemamain deducir da la cifra trais (3 × 33 chants), ma er als onns da vita da Jesus (33, tenor l’opiniun usitada durant il temp medieval).

Questa simbolica da cifras cuntinuescha er en la sutdivisiun da l’auter mund en singulas regiuns: ils nov circuls da l’enfiern (per part cun ulteriuras sutdivisiuns), ils set secturs da penetienza (ensemen cun l’antipurgatorio ed il curtin Eden medemamain nov) ed ils nov tschiels dal paradis (senza l’empireum). Als secturs da penetienza sa lascha plinavant attribuir il catalog dals set putgads mortals ed il laud da las beadientschas tenor il predi sin il culm; a las nov sferas dal tschiel correspundan ils trais giadas trais cors dals anghels.

Er tematicamain datti correspundenzas a l’intern da l’ovra. Incontestà entaifer la scienza è surtut il fatg che mintgamai il sisavel chant da mintga cantica tracta intenziunadamain in tema da l’istorgia politica. La successiun da quels (istorgia da Firenza, istorgia da l’Italia, istorgia dal Sontg Imperi roman) correspunda ad in princip che Dante applitgescha er en autra furma en la Commedia, numnadamain quel d’ina augmentaziun graduala.

Talas simmetrias e princips d’ordinaziun sa repetan er entaifer singuls chants u episodas; lur interpretaziun sco er la dumonda, schebain la structura dal dumber da vers sa refereschia a relaziuns numericas pli cumplexas u a calculaziuns matematicas da vart da Dante èn però temas che vegnan discutads entaifer la scienza a moda cuntraversa.

Origins da l’ovra

Dal temp che Dante ha scrit la Commedia sa trategneva el dapi il 1302 sco exilià da sia citad paterna Firenza en divers lieus da l’Italia dal Nord, surtut a Verona, Padua e Ravenna. El era dependent dal sustegn da benefacturs nobels, ma ins sa en general pauc davart sias circumstanzas da viver; sper sia lavur poetica sto Dante en mintga cas er avair gì la pussaivladad da s’approfundar en vasts studis preparatorics. Als eveniments politics da ses temp ha Dante prendì part vivamain er suenter si’exiliaziun. Uss però betg sco politicher activ, mabain en furma da brevs, scrittiras e poesias, cun las qualas el empruvava d’influenzar l’andament dals eveniments.

Quest engaschament sa reflectescha er en la Commedia sezza, però betg en furma da commentaris areguard la politica actuala, mabain – sco en tut las ovras da Dante – cun empruvar da descriver princips constitutivs per la convivenza umana en general. Per Dante ha quella da s’orientar al plan dal salit biblic ed a la raziunalitad filosofica.

Cuntegn da las trais parts

Il cumenzament dal viadi en l’auter mund

Dante en il guaud stgir

Il narratur che discurra al jau raquinta da ses viadi tras ils trais reginavels dals morts. Quest viadi duaja avair cumenzà il venderdi sontg da l’onn 1300. Il protagonist Dante era sa pers en in guaud stgir, perquai ch’el era vegnì giu da la dretg via. Ussa sa stenta l’um da 35 onns da descender la muntogna da la virtid; ma el vegn chatschà da trais creatiras en ina val stgira: d’in panter (il simbol da la voluptad), d’in liun (il simbol da la luschezza) e d’ina luffa (sco simbol da l’engurdientscha). En questa val scuntra el il poet roman Vergil, dal qual el è in grond admiratur, ed al supplitgescha da gidar. En fatscha a la luffa che guarda cun nauscha egliada sin Dante respunda Vergil sco suonda: «Ti stos prender in’autra via [...], sche ti vuls mitschar da questa cuntrada selvadia.» Dante vegn sinaquai manà da Vergil tras l’enfiern e sin la muntogna da la purificaziun. Cun il viadi tras l’auter mund dad Aeneas ha Vergil furnì en l’‹Aeneis› il model litterar, al qual la Commedia referescha adina puspè. Damai che Vergil deriva dal temp precristian e n’è betg battegià, na po el betg entrar en il paradis, e quai malgrà sia integritad. Là vegn Dante perquai manà da si’amur da giuventetgna Beatrice ch’è morta baud e che vegn idealisada qua sco exempel da virtid. Ma er quella vegn pli tard substituida tras son Bernard da Clairvaux.

1. Inferno/l’enfiern

L’enfiern è in dratguir che regorda ad in amfiteater antic. Las stippas terrassas che mainan vers il center dal mund èn sa furmadas cun la crudada da Lucifer; tras quai è vegnida chatschada da l’autra vart dal mund la muntogna da la purificaziun or da la mar. Ils diesch ‹circuls› da l’enfiern (il sectur che sa chatta davant l’enfiern ed ils nov circuls) èn ils lieus, puntgs da vista, orizonts u caracters en e tras ils quals vegn realisada la puniziun e purificaziun dals putgants.

En la part superiura da l’enfiern suffreschan ils putgants per intempranza (2.–4. circul), en la part mesauna ils putgants per nauschezza (5.–7. circul) ed en ils dus circuls giufuns ils putgants per tradiment. L’aut grad da putgà ch’è collià cun il tradiment sa declera or dal destin da l’autur da la Commedia. L’emprim èn ils singuls chants congruents cun singuls circuls, alura cumparan circuls cun sutcirculs che cumpiglian ina part d’in chant, in entir chant u che vegnan er descrits sur plirs chants. Adina puspè fan surstar ils ferms maletgs che Dante dovra e che duevan vegnir recepids a moda multifara en la litteratura ed en l’art, ils simbols da pussanza ed ils prinzis da la baselgia ch’ins na spetgass betg d’entupar qua.

La sequenza da l’enfiern è a medem temp cudesch d’istorgia, avertiment sco er act da vendetga envers ils inimis da Dante, ma cundì adina puspè cun avis critics areguard la politica da l’atgna partida. Ils gests che domineschan la moda da raquintar furman tant la reflexiun da l’atgna situaziun miserabla sco er il fatg che Dante vegn pli tard a triumfar sur da ses adversaris. Ils morts en il purgiatieri speran che Dante possia derasar la vardad tranter ils vivents u admonir ils confamigliars da far instantamain oraziun per lur povras olmas.

La tortura e la paina perpetna en l’enfiern e lur furmas limitadas en il purgiatieri han lieu en num da la giustia divina. Il princip da la puniziun è quel dal contrappasso, vul dir d’attribuir a mintga putgant la cuntrapart da ses agens falliments: engurds che tatgavan vi da las chaussas stauschan en perpeten crappuns davant sai; violents ston chattar refugi da las frizzas dals centaurs en in current da sang buglient; flattaders sesan en la cloaca; divinaders portan lur fatscha si dies, orientada en perpeten vers il passà; ipocrits portan rassas da plum ch’èn doradas ordadora; persunas ch’han semnà discordia vegnan adina puspè manizzads da diavels; ils traditurs ch’han adina speculà sin ina vieuta andetga da l’istorgia giaschan uss schelentads en il lai da glatsch Cocytus che furma il circul il pli profund da l’enfiern.

Emprim enfin tschintgavel chant

Tenor il maletg dal mund da Dante è l’enfiern situà a l’intern da l’emisfera nord. El furma la sedia da Lucifer e consista da circuls che vegnan adina pli stretgs vers il center dal mund.

Illustraziun da l’enfiern da ca. 1430

Davos la porta da l’enfiern giascha l’avantcurt da l’enfiern, il lieu per las olmas tievias ch’èn stadas ni bunas ni nauschas. Quellas giran enturn senza paus e vegnan mulestadas d’insects. A l’emprim flum, l’Acheron, sa rimnan las nauschas olmas che vegnan manadas da Charon a l’autra riva che maina vers l’enfiern. Charon refusa al poet il passagi, faschond allusiun a moda diffusa a ses destin perpeten. Co che Dante vegn la finala da traversar l’Acheron resta intschert.

Sa sveglià da l’autra vart da l’Acheron d’in profund svaniment, vegn encunter a Dante or da la profunditad dal dratguir da l’enfiern tut il plirim da l’umanitad. Accumpagnà da Vergil passa el en il ruaus da l’emprim circul da l’enfiern che vegn be disturbà da suspirs. Qua, en il limbus, sa chattan quels ch’èn daventads culpants senza culpa, vul dir ch’èn senza putgà, ma che n’appartegnan betg a la cretta cristiana (resp. che n’èn betg battegiads). Els vegnan sulettamain turmentads cun ina brama perpetna. Ins chatta qua uffants betg battegiads, ma er poets e pensaders da l’antica e dal mund pajaun. Sper ils poets antics sco Homer, filosofs sco Aristoteles, ils eroxs trojans e romans, ma er figuras medievalas sco Averroes, Avicenna u il sultan Saladin tutga er Vergil tar quels ch’han vivì sut dieus fallads, engianants. Suenter avair scuntrà en cumpagnia da Homer, Horaz, Ovid e Lukan ils eroxs antics, descendan Dante e Vergil vers il proxim circul.

Suenter l’emprim circul vegnan ils putgants retschavids da Minos, il derschader antic dal hades ch’è sfigurà qua ad in demuni. Davant quel ston els confessar tut lur putgads. L’enconuschider da tut ils putgads fixescha alura cun agid da sia cua en tge circul ch’il pertutgà ha da descender. Sco gia Charon sto er Minos l’emprim vegnir pacifitgà tras Dante. En il segund circul suffreschan quels ch’èn sa fatgs culpants da voluptad; els vegnan chatschads dal stemprà da l’enfiern. Là scuntra Dante Semiramis, Kleopatra, Dido, Achilles, Helena, Paris e divers chavaliers. En il tschintgavel chant scuntra Dante il pèr d’amur adulter Paolo e Francesca da Rimini ch’ha inspirà numerusas ovras da la musica e da l’art figurativ: betg satisfatg da ses consort e da sia lètg era Francesca sa surdada a Paolo, il frar pli giuven da quel; traplada cun ses amant era ella vegnida mazzada da ses um. Ord cumpassiun cun sia sort terrestra e perpetna va Dante en svaniment.

Sisavel enfin indeschavel chant

En il terz circul da l’enfiern scuntra Dante las olmas dals engurds. Quels giaschan per terra, exposts a la plievgia d’in fraid murdent e vegnan survegliads e mudregiads da Kerberos, il chaun da l’enfiern che simbolisescha qua l’engurdientscha. Ad ina da las olmas, il Florentin Ciacco, predi Dante eveniments futurs che vegnan a pertutgar Firenza.

En il quart circul da l’enfiern sa chattan ils sfarlattaders ed ils ranvers e vegnan survegliads da Plutos. Ils putgants han da rudlar chargias cun la forza da la spatla ch’els stauschan ina encunter l’autra. Il tschintgavel circul è la palì dals ravgiads. Colerichers sa cumbattan qua senza paus en las undas dal flum Styx, entant che ignorants e flegmatichers restan sfunsads per adina en las auas dal Styx. D’ina tur che sa chatta al flum vegn emess in signal da fieu a l’autra riva; sinaquai cumpara il bartgariel Phlegyas e maina ils dus poets da l’autra vart dal flum. En rom da l’inscunter cun il colericher Filipo Argenti renunzia Dante per l’emprima giada explicitamain al nausch.

‹La barca di Dante› (E. Delacroix)

Gia durant il viadi en bartga scuvra il poet da l’autra vart dal flum la citad infernala Dis. Legiuns da diavels impedeschan ils dus viandants d’entrar. Suenter l’inscunter cun las erinias ed ils trais gorgons cumpara in anghel ed als avra il portal cun agid d’in romin. Qua vegn evident ch’il viadi da Dante stat sut protecziun divina e ch’el duaja vegnir manà enavos sin la dretga via. En il sisavel circul suffreschan ils eretics enserrads en vaschels en flommas; suenter il giuvenessendi vegnan quels serrads en la Val da Giosafat. In dals condemnads, il ghibellin Farinata degli Uberti, predi l’exiliaziun da Dante e declera a quel ch’ils condemnads possian bain guardar en l’avegnir, na sappian però nagut dal preschent, auter che quai ch’als vegnia palesà da novarrivads.

En la sumbriva dal monument da fossa da papa Anastasius II ruaussan ils poets per s’endisar vi dal tuffien che s’auza or da la profunditad. Vergil profita dal paus per explitgar a Dante la structura da la part inferiura da l’enfiern: il settavel circul è quel dals violents, l’otgavel e novavel èn quels da la nauschadad. En l’otgavel vegn punì l’engion general, en il novavel, che sa chatta giudim l’enfiern, vegn punì l’engion che succeda en relaziun da confidenza (tradiment). Dante dumonda pertge ch’ils putgants en il segund fin tschintgavel circul vegnian chastiads separadamain. Sinaquai al renda Vergil attent a la differenziaziun tranter surmesira, regl animalic irrità e nauschezza (tenor l’etica dad Aristoteles).

Dudeschavel fin deschsettavel circul

Il settavel, otgavel e novavel circul furman l’enfiern interiur. L’entrada da quel vegn survegliada dal Minotauros da Kreta. Qua vegnan punids ils putgads ils pli gravants: crim da violenza, engion e tradiment.

Ma damai ch’ins po vulnerar persunas en differenta moda, è il settavel circul sutdividì en trais rintgs. En l’emprim rintg vegnan chastiads ils acts da violenza envers il proxim. Assassins, rubadurs e devastaders nodan en in flum da sang buglient; en quel vegnan els adina puspè chatschads enavos dals centaurs, sch’els emprovan da sortir pli fitg che quai che lur culpa lubescha. Tut tenor la grevezza da lur malfatg èn els sfunsads pli pauc u pli fitg en il flum da sang. Alexander il Grond ed il tiran Dionysios sa chattan fin a las survantscheglias en il flum, entant che Attila vegn turmentà sin il fund da quel. Sin cumond da Cheiron porta Nessoas, in dals centaurs, ils poets sur il flum da sang.

Suicidads (tranter auter Pier delle Vigne, il chancelier da Fadri II) han d’expiar lur paina en il segund circul. Els ston far quai en furma da chaglias e plantas che vegnan adina puspè stgarplinads da las harpias. Tras lur suicidi èn els sezs sa stgarpads davent da lur corp – e quai ch’ins ha prendì davent da sasez na dastg’ins betg salvar en l’auter mund. Sin lur viadi tras il chagliom dals suicidads entaupan ils dus poets duas olmas ch’han sfarlattà toc a toc lur possess e che vegnan perquai chatschads dals chauns nairs da l’enfiern tras il spessom e stgarpads toc a toc.

Dante e Vergil scuntran ils sodomits (codex da ca. 1345)

Quels ch’han commess violenza envers Dieu (blasfemia), cunter la natira (sodomia) u cunter l’art (usura) èn serrads en il terz rintg, dal qual il funs consista da sablun. Ils blasfemaders sbragian stendids per terra, ils sodomits giran enturn senza paus e ruaus ed ils usuraris, condemnads a l’inactivitad sper lur satgs da daners plains, sesan al precipizi dal qual il terz flum da l’enfiern, il Phlegethon, sa derscha en l’otgavel circul. Sin tut ils putgants en il terz circul smuschignan ultra da quai permanentamain flocs da fieu. Qua entaupa Dante il blasfemader Kapaneus, ma er ses anteriur scolast Brunetto Latini sco er trais uffiziers florentins.

Quests chants èn en general dominads d’in dumber creschent da referiments a la politica da la citad paterna dal poet; quests rapports succedan mintgamai or d’ina tscherta distanza spaziala e temporala.

Schotgavel fin trentavel chant

Al precipizi dal Phlegethon vesan els la figura mitologica Geryon. L’otgavel circul da l’enfiern (malebolge) è sutdividì en diesch foss. En l’emprim vegnan ils ruffians e surmanaders (tranter ils davos Iason) chatschads da diavels cornads che smainan lur giaischlas. En il segund foss sa zullan flattaders e pitaunas en merda spizzulenta.

En il terz foss èn ils simonists, engianaders ch’han martgadà cun uffizis ecclesiastics, chatschads cun il chau avant en foras da grippa, da las qualas resortan be lur plantas-pe ardentas. Sco in confessur discurra Dante cun l’olma da papa Nicolaus III, il qual è da l’avis che ses successur Bonifatius VIII saja gia arrivà en l’enfiern; medemamain profetisescha el ch’era Clemens V vegnia a finir sco putgant. Cun pleds marcants crititgescha Dante la mundialisaziun dals uffizis ecclesiastics da ses temp.

En il quart foss contemplan Vergil e Dante ils striuns e divinaders. Lur corps vegnan sturschids talmain che las fatschas guardan enavos. Qua sa chattan numerusas dunnas ch’eran sa surdadas al striegn (t.a. la Manto mitica, da la quala la citad natala da Dante, Mantua, duai avair survegnì ses num), en pli Amphiaraos e Teiresias, enconuschents profets da l’antica, ma er contemporans da Dante sco Guido Bonatti.

Il tschintgavel foss è emplenì cun rascha ardenta; qua vegnan punids ils corrupts. Ina gruppa da diavels speziala, ils malebranche, als surveglia: tgi che stenda il chau or dal fluss da rascha, vegn stratg a terra cun furtgas e maltractà. Dante e ses accumpagnader vegnan da mitschar dals diavels ed arrivan en il sisavel foss. Là giran ils simuladers en grevs tschops da plum dorads. Sut lur pass pateschan ils farisers crucifitgads, tranter els Kajaphas ch’aveva cusseglià a la seduta dal cussegl a Jerusalem da crucifitgar Jesus Cristus.

En il settavel foss vegnan ils laders e rubadurs attatgads senz’interrupziun da serps. Tras lur morsas scrodan els a tschendra per puspè stuair s’auzar e vegnir chatschads danovamain da las serps. Betg tut ils putgants vegnan be mors da las serps; tschertins vegnan unids cun serps u drags a monsters terribels. Tras l’otgavel foss sgolan cussegliaders maligns e cugliunaders enzugliads en flommas sco baus-glisch. Qua discurra Dante cun Odysseus, il qual sto patir ensemen cun Diomedes per il rampign, tras il qual els han fatg cupitgar Troja. Medemamain sa scuntra el cun il manader dals ghibellins e franciscan da pli tard Guido da Montefeltro; el vegn chastià per avair cusseglià papa Bonifaci VIII da sfratgar Palestrina.

En il novavel foss scuntra Dante ils schismatichers e semnaders da discordia, als quals el attribuescha er ils fundaturs da l’islam, Mohamed e ses schender Ali. In diavel als pitga giu d’in cuntin membra e fa grondas plajas. En il davos foss da l’otgavel circul da l’enfiern pateschan ils falsifitgaders, alchemists e las faussas perditgas da terriblas malsognas e dattan a dies in a l’auter tutgads d’attatgas da ravgia. Tranter els sa chattan er la dunna da Potifars ch’ha calumnià Josef sco er Sinon da Troja.

Trentinavel fin trentaquateravel chant

Lucifer cun ils trais traditurs Judas, Brutus e Cassius

Sco turs s’auzan gigants (Vergil numna Nimrod, Ephialtes, Briareus, Tityus e Typhoeus) a l’ur dal novavel circul da l’enfiern. Sin dumonda da Vergil tschenta Antaeus ils dus viandants sin il fund dal davos circul da l’enfiern. Là èn ils traditurs schelads en fin al chau en in lai: en la Kaina ils traditurs da parents ed en l’Antenora ils traditurs politics. Ils traditurs da cumpogns da maisa èn schelads en da davos en la Tolomea; lur egls èn daventads cristals ed èn sa serrads per adina. Als putgants da questa zona po l’olma gia vegnir separada dal corp durant il temp da vita. En las restanzas terrestras sa schluita lura in demuni, il qual commetta malfatgs sin il mund. Il pli giudim l’enfiern, en la Judecca, èn cuverts dal tuttafatg cun glatscha ils putgants ch’han tradì lur signurs u benefacturs. Ed entamez è fitgà en il glatsch Lucifer, il stgatschà, che smardeglia en sias trais buccas ils trais pli gronds traditurs Judas, Brutus e Cassius.

Vergil tschiffa Dante e sa tegna vi dal pail zotlus da satan. Vi da quel raivan els l’emprim engiu, pertge che be sur satan saja pussaivla la sortida. Cun passar il center dal mund chatta Vergil en la paraid ina fora en la quala els pon passar; tras in suler arrivan els en ina nova emisfera. Dante è irrità; Vergil al declera ch’il glatsch saja davent e che ost e vest, sura e sut saja uss stgamià. Sur in trutg che maina per lung d’in dutg arrivan els enavos en il mund da la glisch, tar las stailas.

2. Purgatorio/la muntogna da la purificaziun

La muntogna da la purificaziun resp. il purgiatieri è concepì sco via circulara che cumenza davos in portal e che maina siadora vers la glisch. Sin las set terrassas fan las olmas penetienza; ensemen cun la riva da la mar che vegn survegliada da Cato e cun la regiun per ils targlinants che suonda a quella dumbra pia er questa part da l’auter mund nov stgalims.

Cuntrari a la desperaziun da l’enfiern dominescha qua la penetienza e la speranza dals putgants (cumbain che la purificaziun po durar 500 onns e dapli). Er en il purgiatieri vegnan ils chastis proclamads en furma d’ina inversiun ironisanta dal putgà ch’è vegnì commess: ils superbis ston purtar grevas chargias da crappa e na pon betg pli auzar l’egliada da la terra, als scuidus èn ils egls vegnids cusids ensemen cun fildarom, ils pultruns ston currer enturn la muntogna, ils engurds giaschan cun la fatscha en la pulvra da la via...

Davant il portal da la muntogna da la purificaziun dissegna l’anghel che fa guardia cun sia spada set giadas in ‹P› sin il frunt da Dante. Quels simboliseschan ils set putgads mortals (superbia, gritta andetga, scuidanza, engurdientscha, voluptad, intemperanza e marschadetgna), da las qualas er Dante haja da sa purifitgar. Pir lura avra il guardian il portal. Dante cumenza si’atgna via da la penetienza siadora vers la glisch, empruvond da sa liberar da faussas passiuns, surtut da sia superbia.

Las terrassas da la muntogna da la purificaziun

Dante davant la muntogna da la purificaziun (fresco dal 1465)

Sin las emprimas trais terrassas vegnan purifitgads quels ch’han drizzà durant la vita lur charezza sin vizis.

Sin l’emprima terrassa vegnan punids ils superbis cun stuair purtar si dies immensa crappuna senza pudair star sidretg. Quai als duaja mussar che la luschezza chargia l’olma cun pais. Per terra èn engravads exempels istorics e mitologics ch’illustreschan la superbia. Sfurzads da sa sgobar tras il pais, ston ils putgants leger quests cas ed emprender dad els da sa meglierar. Sin via vers la proxima terrassa cumpara in anghel che prenda davent a Dante in ‹P› da ses frunt. Quai sa repeta tar mintga ascensiun vers in nov stgalim da la muntogna da la purificaziun. Cun allontanar in ‹P› senta Dante mintgamai, co che ses corp daventa pli lev, damai ch’il burdi dals putgads ch’al smatga per terra daventa adina pli pitschen.

Ils scuidus sa chattan sin la segunda terrassa e ston errar enturn cun egls cusids ensemen. A medem temp portan els vestgids, cun ils quals lur olma na sa lascha betg distinguer da la terra. Quai duaja instruir ils putgants da betg esser scuidus sin auters, mabain da drizzar lur charezza vers Dieu.

Sin la terza terrassa èn ils ravgiads circumdads d’ina fimera murdenta. Els emprendan co che la gritta als ha fatg vegnir tschorvs ed ha sminuì lur abilitad da giuditgar.

La quarta terrassa è quella dals lamaschis, vul dir da quels ch’èn sa deditgads a las chaussas cun memia pauc premura ed ardiment. Els èn sfurzads da currer l’entir temp e pon be vegnir purifitgads cun sa deditgar senza paus a lur penetienza.

Sin la tschintgavla fin settavla terrassa sa chattan ils putgants ch’han charezza faussamain las chaussas terrestras. Ils engurds ed ils sfarlattaders giaschan cun la fatscha per terra e na pon betg sa mover. Uschia vegnan els purifitgads da lur survalitaziun da chaussas terrestras ed emprendan da drizzar lur desideri betg sin possess, pussanza u autas posiziuns, mabain sin Dieu. Qua scuntra Dante l’olma da Statius ch’ha terminà ses process da purificaziun e ch’accumpogna Dante e Vergil sin lur ascensiun vers il paradis.

Sin la sisavla terrassa ston ils maltemprads cuntanscher la purificaziun cun s’abstegnair dal mangiar e baiver. Quai als vegn anc engrevgià cun stuair passar cascadas senza pudair baiver.

Ils voluptus vegnan purifitgads cun brischar en in’immensa paraid da flommas. Qua duain vegnir superads ils excess sexuals che retegnan ils putgants da charezzar Dieu. Tras la paraid da flommas ston er passar tut ils auters putgants ch’han fatg penetienza sin ina da las terrassas inferiuras; pir lura pon els bandunar la muntogna da la purificaziun. Suenter che er Dante ha fatg quest pass, al vegn prendì davent da ses frunt il davos P.

3. Paradiso/paradis

Dante e Beatrice en il paradis (chant 31)

Beatrice maina Dante tras las nov sferas celestialas dal paradis. Quellas èn ordinadas a moda concentrica e sferica sco en il maletg dal mund aristotelic e ptolemeic. Entant che las structuras da l’enfiern e dal purgiatieri sa basan sin differentas classificaziuns dals putgads, sa referescha la structura dal paradis a las quatter virtids cardinalas ed a las trais virtids teologicas. Dante scuntra e conversescha cun divers gronds sontgs da la baselgia, tranter auter Thomas d’Aquin, Bonaventura ed ils sontgs apostels Petrus e Gion. Il paradis vegn pia descrit cun dapli essenza teologica che l’enfiern ed il purgiatieri. Dante conceda che sia visiun dal tschiel saja be quella ch’al saja vegnida permessa da vesair cun ses egls da l’uman. La ‹Divina Commedia› da Dante finescha cun la contemplaziun da la trinitad divina. En in mument d’enconuschientscha che na sa lascha betg exprimer cun pleds, chapescha Dante il misteri da la divinitad ed umanitad da Cristus e si’olma sa collia cun la charezza da Dieu.

Resumaziun

L’ovra da Dante vegn considerada senz’excepziun sco epocala. Ella cumpiglia – e quai per l’emprima giada en la lingua populara taliana che vegn uschia nobilitada – il viadi en trais parts tras l’auter mund sco ch’el vegniva chapì enturn il 1300: l’emprim en la profunditad da l’enfiern, alura siadora tras il purgiatieri e per finir tras il paradis. E tut quai vegn enramà d’ina furma epica ordvart pretensiusa che Dante dumogna cun bravura.

L’ovra sa referescha explicitamain al grond drama en vers ‹Aeneis› dal poet roman Vergil. Ed i reussescha per propi a Dante da correspunder a las grondas pretensiuns da l’ovra. El na creescha betg mo in panopticum da la mitologia antica e teologia cristiana, mabain raquinta adina puspè er detagls da la vita politica da l’Italia dal temp staufic tardiv (11avel tschientaner) fin als emprim Habsburgais ed al retg Heinrich VII or da la chasa da Luxemburg. Per chapir quest mosaic istoric en tut sias fassettas vegn l’ovra per ordinari accumpagnada ozendi d’in vast commentari.

Cun recurrer a furmas e cuntegns da l’antica ha Dante contribuì a moda essenziala al svilup da la renaschientscha ch’ha substituì en l’Italia relativamain spert l’epoca da la gotica.

Ma l’ovra da Dante na sa chatta betg mo areguard la teologia sin l’autezza da la savida da ses temp. Anzi datti er divers referiments a las scienzas natiralas ed a dumondas matematicas. Uschia collia per exempel la finiziun da l’ovra la difficultad da chapir la trinitad divina cun il problem matematic da parter in artg dal rudè en trais parts.

Ediziuns

La pli veglia ediziun taliana ch’è sa mantegnida furma il ‹Codex altonensis› dal 14avel tschientaner. Alura suondan il 1472 l’emprima ediziun stampada tras Johannes Numeister a Foligno u tras Georg e Paul (von Butzbach) a Mantua. E l’onn 1481 cumpara l’emprima ediziun florentina, cun illustraziuns da Sandro Botticelli, gravuradas da Baccio Baldini.

Per tudestg èn cumparidas fin oz betg main che 50 translaziuns cumplettas da la ‹Divina Commedia›, sper numerusas translaziuns parzialas. Per gronda part sa tegnan questas translaziuns vi dal vers e la rima originala, per part èn ellas realisadas en vers jambics (senza rima) e per part sa tracti da transposiziuns dal cuntegn en prosa.

A versiuns cumplettas en versiun taliana, tudestga, englaisa e franzosa accessiblas online vegn collià qua sutvart (sut ‹Colliaziuns›).

Recepziun da l’ovra

Art figurativ

Illustraziuns e maletgs

Dante e Vergil en il novavel circul da l’enfiern (Gustave Doré)

La Commedia da Dante ha gì in’influenza extraordinaria er sin ovras da l’art figurativ. Las emprimas illustraziuns cumparan gia en ils manuscrits da la Commedia paucs onns suenter la mort da Dante (Codex Poggiali da ca. 1330, Codex Trivulzianus dal 1337). En il decurs dal 15avel tschientaner èn tschertas baselgias, surtut a Firenza, vegnidas decoradas cun maletgs che sa refereschan a la Commedia.

Er en ovras d’art che stattan per sasezzas è l’influenza da Dante sa fatga valair gia baud (surtut en illustraziuns da l’enfiern e dal giuvenessendi); savens èsi però grev da sparter influenzas directas da la Commedia da tradiziuns litteraras ed iconograficas pli veglias. Il pli cler resorta l’influenza là nua ch’ils maletgs èn munids cun citats che derivan directamain da la Commedia (per exempel ils frescos dal Camposanto a Pisa).

Da speziala valita artistica entaifer las illustraziuns dal 15avel tschientaner èn ils dissegns che Sandro Boccelli ha fatg a partir dal 1480 tar tut ils trais cantiche e dals quals èn sa mantegnids 93 tocs. Quels han er furmà la basa per ils entagls en lain che Baccio Baldini ha fatg per l’emprima versiun stampada dal commentari da Dante da Cristoforo Landino (1481). Pervi da l’enorm success da quest commentari duevan questas illustraziuns er avair grond’influenza sin las proximas ediziuns da la Commedia.

Dal temp enturn il 1580 è sa mantegnì in pli grond dumber d’illustraziuns che derivan da Jan van der Straet (Johannes Stradanus), Federico Zuccaro e Jacopo Ligozzi.

Il pli enconuschent illustratur da la ‹Divina Commedia› en il 18avel tschientaner è stà Joseph Anton Koch. Sper numerus dissegns e maletgs ha el er realisà ils enconuschents frescos da l’enfiern e dal purgiatieri en il Casino Massimo a Roma. In cuntrast tar la ritgezza barocca da Koch furma il stil minimalistic da l’artist britannic John Flaxman; er sias illustraziuns eran da quel temp fitg derasadas en l’Europa.

En il decurs dal 19avel tschientaner èn vegnids realisads maletgs singuls che tutgan tar las interpretaziuns las pli enconuschentas da la ‹Divina Commedia› ed a medem temp ciclus d’illustraziuns e gravuras ch’impressiuneschan fin oz tras l’expressivitad da lur sguard en l’auter mund. Da l’emprima gruppa fan per exempel part il maletg ‹La Barque de Dante› (1822) dal romanticher Eugène Delacroix che sa chatta en il Louvre, ‹Dante And Virgil In Hell› (1850) da William Adolphe Bouguereau u ‹Paolo und Francesca› (1864) dad Anselm Feuerbach. A la segunda gruppa appartegnan tranter auter ils aquarels da William Blake e las gravuras da Gustave Doré (che tutgan tar las pli enconuschentas illustraziuns da la ‹Divina Commedia› insumma).

Entaifer l’art modern dal 20avel tschientaner sajan menziunads ils ciclus da Salvador Dalí, Tom Phillips e Robert Rauschenberg.

Sculpturas ed architectura

‹Il bitsch› (Paolo e Francesca) da Rodin

Il sculptur Auguste Rodin ha lavurà bunamain 37 onns vi dal ‹Portal da l’enfiern› dal Musée des Arts Décoratifs a Paris ch’è inspirà surtut da la ‹Divina Commedia›. Dal portal èn er vegnidas isoladas singulas sculpturas sco per exempel ‹Il pensader› che represchenta Dante.

A Buenos Aires ha l’architect Mario Palanti realisà tranter il 1919 ed il 1923 il Palacio Barolo ch’è sutdividì en trais secziuns che represchentan l’enfiern, il purgiatieri ed il paradis. L’autezza da 100 meters correspunda als 100 chants da la ‹Divina Commedia›.

Giuseppe Terragni ha skizzà il 1938 in’architectura che dueva transponer a Roma la visiun da Dante d’ina unificaziun politica da l’Italia sin l’Imperi roman restabilì tras Mussolini. L’andament da la guerra ha impedì la realisaziun da quest project.

Film

Dal temp dal film mit è vegnida realisada ina versiun filmica en trais parts da la ‹Divina Commedia› (1909–1911, reschissurs: Francesco Bertolini ed Adolfo Padovan.

Il 1985 han Peter Greenaway e Tom Phillips realisà ina seria da films tar ils Canti I–VIII ch’ha retschavì divers premis. Il 1989 ha il reschissur chilen Raúl Ruiz agiuntà sis ulteriurs chants ch’èn enconuschents sut il num ‹Diablo Chile›.

In’adattaziun da la ‹Divina Commedia› è da chattar en il drama american ‹What dreams may come› (‹Hinter dem Horizont›) cun Robin Williams e Cuba Gooding Jr. sco Dante e Vergil. Il plot è bain vegnì transponì en il temp preschent, ma tschertas scenas èn concepidas sco adattaziuns fidaivlas a l’original.

Musica

Entaifer la musica classica existan diversas sonorisaziuns da singulas episodas u d’entiras parts da la ‹Divina Commedia›. Qua intgins exempels: La sinfonia da Dante da Franz Liszt (inferno e purgatorio); la fantasia sinfonica Francesca da Rimini da Peter Tschaikowski (cf. er las operas ‹Francesca› da Sergej Rachmaninow e da Riccardo Zandonai); la fantasia ‹Inferno› da Max Reger u l’opera ‹Gianni Schicchi› da Giacomo Puccini che sa basa sin in’episoda or da l’inferno.

Entaifer la musica da rock e pop han surtut bands da metal adina puspè sa laschà inspirar da l’ovra da Dante.

Litteratura

Er en la litteratura datti numerusas ovras che sa refereschan directamain u indirectamain a la ‹Divina Commedia›. La paletta da las adattaziuns tanscha dal roman ‹Die Ästhetik des Widerstands› da Peter Weiss fin al bestseller ‹Inferno› da Dan Brown.

Ma er en il mund dals comics è il viadi da Dante tras l’auter mund preschent, saja quai en furma d’adattaziuns classicas da Disney fin a comics moderns, per part er cun ambiziuns artisticas, e mangas ch’èn per part er vegnids transfurmads en dissegns animads.

Fragments rumantschs da la ‹Divina Commedia›

Introducziun

La ‹Divina Commedia› è in’ovra da la litteratura mundiala che tracta ina tematica classica e che stat er linguisticamain al cumenzament d’ina gronda lingua culturala. Tut quai, sco er la vischinanza geografica e linguistica dal talian e dal rumantsch, ha animà divers auturs rumantschs da s’avischinar e da s’approfundar en ils chants da Dante.

L’emprim fragment rumantsch è cumparì en las ‹Annalas da la Societad Retorumantscha› nr. 61 dal 1947. Jachen Luzzi ha realisà ina varianta ladina (valladra) dals chants I e II or da l’Enfiern. Jachen Luzzi (1880–1949) è oriund da Ramosch. El ha frequentà la scola mercantila ed è stà emploià a la Banca Chantunala Grischuna a Cuira. Si’affinitad per la litteratura taliana è bain d’attribuir al fatg che ses bab è stà in randulin. Jachen Luzzi è stà president da la Societad Retorumantscha ils onns 1926–33 e redactur da las ‹Annalas› ils onns 1925–49.

L’october 1977 ha gì lieu a Cuira en rom d’ina ‹Scuntrada da furmaziun e studi› ina lectura da fragments rumantschs da Dante, cun in referat introductiv dad Ursicin G.G. Derungs. Da questa segunda ‹rescuverta rumantscha› da Dante, iniziada da Derungs, èn resortidas duas publicaziuns:

En la periodica ‹Litteratura. Novas litteraras›, annada 1, nr. 1 dal 1978, è cumparida sin 40 paginas la contribuziun ‹Dante per romontsch? – Quater emprovas› cun passaschas or da la ‹Divina Commedia› translatadas da Jachen Luzzi (Enfiern I), Artur Caflisch (Enfiern I), Ursicin G.G. Derungs (Enfiern III) ed Andri Peer (Enfiern V). Las rimas da Luzzi derivan da las Annalas dal 1947 (cf. survart). Davart quellas dad Artur Caflisch (1893–1971) scriva Andri Peer: «Jau saveva che Artur Caflisch era s’occupà cun Dante, ma n’hai chattà nagins fastizs en ses stampats. Da sias figlias hai jau survegnì il dactiloscrit cun la versiun da l’emprim chant da l’enfiern en rima e ritmus, tant sco segir inedì. Probabel aveva Artur Caflisch l’intenziun da translatar vinavant, ma n’è betg pli vegnì da far quai. I sa tracta pia qua d’in text nunpublitgà.» Ursicin G.G. Derungs (* 1935) ed Andri Peer (1921–1985) cumpletteschan lur rimas cun remartgas ed experientschas fatgas durant la lavur da translaziun (cf. sutvart).

En l’‹Ischi semestril›, annada 64, nr. 13 dal 1978, ha Ursicin G.G. Derungs laschà suandar in’ulteriura emprova or da sia plima (Paradis III), munida puspè cun in’introducziun e cumplettada supplementarmain cun in commentari. Da questas emprovas da translatar Dante en rumantsch ha er il Grischun talian prendì enconuschientscha.

Ventg onns pli tard dueva plinavant Theo Candinas s’avischinar litterarmain a la ‹Divina Commedia›. Ed il 2013 è suandà Duri Gaudenz, il qual ha er translatà en vallader ina biografia da Dante.

Insatgs da las translaziuns rumantschas

Enfiern, chant I (Jachen Luzzi)

«Immez il cuors da nossa vita quia
eu in ün god tuot s-chür am rechattaiva,
qua ch’eu avaiva pers la dretta via.

Quant greiv chi m’ais a dir che cha que eira,
quaist god sulvadi piain spinusa tscheppa,
cha hoz amo, pensand, am faja temma.

La mort bler plü amara nu po esser.
Ma per tschantschar dal bön ch’eu là chattet
eu di eir d'oter ch'eu scuvrit in quel.»
(...)

Enfiern, chant I (Artur Caflisch)

«Immez ma vita uossa bod spassida
am rechattaiv’in üna selva s-chüra,
inua la via m’eira tuot schmarida.
Per dir scu cha la chosa m’eira düra
as di cha quaista selv’eira pürmemma
bger pês cu vair in fatscha a la mort
cha be as impisser as clappa tema.
Ma eau dscharo da que chi nu’m fet tort.»
(...)

Enfiern, chant V (Andri Peer)

«Uschè schmuntet eu oura dal prüm tschierchel
Aint il seguond, chi tschinta damain lö,
Mo tant daplü dolur, chi fa ch’ün sbraja.

Là s’drizza Minos da far temma, e sgrigna;
El paisa ils puchats avant l’entrada:
Cundanna e trametta, sco ch’el s’plaja.

Eu di cha cur cha l’orma malprüvada
s’preschainta, schi cunfess’la tuot ils tüerts;
E quel cugnuschidur da noss puchats

Vezza in che lö d’iffiern che quella tocca:
As tschinta tantas jà cun sia cua,
Sco quants s-chaluns ch’el tilla voul aval.»
(...)

Paradis, chant III (Ursicin G.G. Derungs)

«Quei sulegl ch’ha scaldau d’amur gia avon
miu pèz, veva scuvretg il dultsch aspect
della verdad, mussond e refutond.

Jeu hai, ton sco lubeva il respect,
per dir ch’jeu seigi curregius e certs,
alzau il tgau lend confirmar gl’effect.

Mo’na visiun ha fatg gnir mei alerts
targend mi’attenziun per far mirar,
ch’jeu d’emblidar ’l confess sun staus pli sperts.»
(...)

Enfiern, chant I (Theo Candinas)

«Amiez il viadi step da nossa veta
Fuv’jeu vegnius en ina selva stgira,
Perquai ch’jeu vevel piars la dretga via.

Da dir co tut quei fuv’ei caussa dira,
En quei uaul selvatg e la spessaglia,
Che renovesch’aunc el patratg la tema.

Gl’ei ina petradad ch’ei quasi morta,
Mo per tractar dil bien ch’ins er cattava,
Ditg’jeu dad autras caussas leu scuviartas.»
(...)

Enfiern, chant V (Duri Gaudenz)

«Uschè gettna dal prüm tschierchel d’infiern
giò’l seguond chi’d es main ampel,
mo da tant da plü doluors chi’t puondschan e’t fan sbragir.

Là staiva Minos, schnuaivlischem, e fa üna viera trida.
El examinescha la cuolpa stond sülla üschadüra,
el güdicha e trametta tenor il cas.

Cur ch’ün’orma pechadritscha
vain pro el, as confess’la;
e quel cugnuoschidur dals puchats.

Guarda in che lö da l’infiern ch’ella tocca.
El as tschingla tantas jadas cun sa cua
sco ch’el giavüscha cha’la saja missa.»
(...)

Las remartgas

En sias expectoraziuns cuntegnidas en la revista ‹Litteratura. Novas litteraras› dal 1978 fa Ursicin G.G. Derungs tranter auter valair il suandant areguard la muntada da Dante: «Che nus [Rumantschs] essan orientads plitost vers mesanotg che vers la sora taliana pli sulegliva mussa bain la stgarsa enconuschientscha de Dante entaifer nossa cultura. Per ils blers, jau discur be da ‹studegiads›, è Dante mo in num e la ‹Divina Commedia› pauc dapli ch’in titel destillà durant ina sitga ura d’istorgia. Ed er quai n’è nagut aparti. Raschuns istoricas e geograficas han orientà nus al mund tudestg e nus avain segiramain betg mo da lamentar da questa s’entupada. Però stuessan nus forsa emprender da noss partenaris tudestgs la stima per Dante e s’accorscher entras els che Dante n’è betg mo in poet talian, mabain europeic. Dante tschiffa en sia grondiusa visiun dal mund tut ils flums dal temp medieval: Il mund antic (betg per nagut è Vergil il manader da Dante tras l’enfiern ed il purgiatieri), il mund cristian d’ina cretta era intellectualmain vigurusa (son Tumasch d’Aquin) ed a medem temp umanamain manaivla (Beatrice) che sa colliava senz’auter cun il mund antic ed interpretava quel: Beatrice (la cardientscha) surpiglia da Vergil (la raschun) la guida tras il paradis. En il mund antic-cristian, ritg ed ordinà enina, sa mova la ‹Divina Commedia› sco en in flum, dond a quel da sia vart impuls decisivs: La ‹Divina Commedia› ‹stgaffescha› il model ch’ella ‹copiescha› e surdat quel als temps che suondan. Nus respirain dapli aria dantesca che quai che nus manegiain.»

Ultra da quai fa Derungs patratgs areguard la rima ed il ritmus: «Suandar Dante en quest pass stendì da finiziuns che van alternantamain trais giadas en rima è ordvart stentus ed è qua e là stà pussaivel be cun cumpromiss. La translaziun n’ha gea betg (mo) d’accordar tuns, mabain da dar resonanza a maletgs ed ideas. Desister da la rima, sco p.ex. Andri Peer fa en sias translaziuns dantescas, è ina schliaziun che po sa fundar sin buns arguments proponids da la teoria da translaziuns. (...) E tuttina n’è quest problem (ch’è en la pratica grond avunda) betg il principal. Quel dal ritmus para secundar, ma en realitad ha el dapli pais. Mia translaziun sa porscha tendenzialmain ad ina lectura giambica dal ritmus dantesc.»

E per finir renda Derungs attent al fatg ch’ina translaziun da Dante n’ha betg be da resguardar aspects poetics, mabain er teologics e filosofics: «Dante vul esser tadlà e translatà pazientamain sco teolog (medieval) e filosof, betg mo sco poet, gist perquai ch’el è quai tut enina. Sia lingia, per tocs scolastica, tratga en exactadad quasi cumplitgada, n’è betg da separar da ses nundumbraivels maletgs, sias cumparegliaziuns, las passaschas liricas, cun las qualas Dante dat vita, colur e variaziun musicala atras tut las partiziuns de ses mund talmain ordinà.»

Andri Peer metta sias remartgas sut il titel ‹Far onur a Dante: translatar u tradir? – Experientschas d’in dantist›. Er Peer constatescha ina mancanza da recepziun da Dante da vart da la Rumantschia: «Las paucas provas che jau hai preschentà fin qua da terzinas dantescas translatadas en ladin han sveglià dapli interess en l’Italia ed en il Tessin che tar ils abunents dal ‹Fögl Ladin› e da la ‹Gasetta Romontscha›, quai che jau chapesch posteriuramain. Er tranter quels che s’occupan da litteraturas estras si tar nus, pari ch’i sajan paucs che conuschan la ‹Divina Commedia› – ils romanists a nossas scolas superiuras almain, – quai che na fa betg smirvegliar, sch’ins tegna quint da noss sistem scolastic vaira ostil, u almain indifferent al talian.»

Alura tematisescha Peer la vasta savida che saja necessaria per insumma pudair translatar Dante (litteratura, istorgia, teologia, filosofia e.a.). En pli dat el in sguard a las translaziuns ed ils commentaris da la ‹Divina Commedia› ch’existan en diversas linguas: «Jau avess gugent consultà la traducziun spagnola dad Àngel Crespo, ch’ha edì ina pitschna antologia da la poesia rumantscha en spagnol – sco ch’ins vegn a savair –, ma jau n’hai betg survegnì ses Dante fin qua. Ch’el haja translatà tut, ha el palesà tar sia visita qua en chasa, quai che m’ha prest fatg vegnir sturn. Stefan George, ch’ha translatà be las episodas las pli renumnadas (circa in ventgavel da tut) e ch’ha respectà tant endecasillabo sco er la terza rima (ina prestaziun ch’ans fa enclinar), han ins dumandà pertge ch’el n’haja betg translatà l’ovra entira. El ha ditg che per far quai avessi el gì da basegn d’ina vita entira. Quai mussa il problem e renda modest.»

I suondan ponderaziuns teoreticas davart la furma ritmica e la rima; e per finir tracta Peer la dumonda, co che la lingua da translaziun s’accordeschia cun la lingua d’origin da l’ovra: «Il ladin s’adatta vaira bain per translatar il vegl toscan da Dante; mintgatant èn ins tut surstà. Quai han segir er sentì mes collegas barmiers Jachen Luzzi ed Artur Caflisch. Il rumantsch, per sasez, è ina lingua fitg imaginativa, plasticamain metaforica, cun discretas libertads sintacticas che permettan da furmar il vers senza al render memia stort u nunnatiral u affectà. Nundir las bellischmas tonalitads vocalicas che fan dal ladin in frar alpin dal pli nobel toscan.»

En l’introducziun tar sias rimas publitgadas in pau pli tard en l’‹Ischi semestril› tschenta Ursicin G.G. Derungs trais dumondas: «Dante per rumantsch? È quai necessari? È quai pussaivel? È quai giavischaivel?»

L’emprima da questas dumondas respunda el suandantamain: «Necessari n’èsi betg! Ma tge è ‹necessari› en rumantsch? Forsa mo ils cudeschs che gidan ad emprender tudestg. Tge è necessari en la litteratura? Forsa è litteratura (bella) insumma mo chaussa danvanz. Ma igl è in fatg ch’igl è necessari da far chaussas danvanz, sch’ins viva e betg mo ‹funcziunescha›. Lura pudess litteratura far part da quellas chaussas danvanz ch’èn necessarias (...).»

Areguard la dumonda sch’i saja pussaivel d’adattar Dante en lingua rumantscha scriva Derungs tranter auter: «Entant che l’existenza d’ina pulpida litteratura indigena (en in vast raiun cultural) ‹pretenda› translaziuns de chaussas estras, fa la mancanza d’ina gronda litteratura originala ed indigena (sco manifestaziun d’in vast spazi culturalmain autarc) ch’era ‹gronda› litteratura translatada vegn danvanz. Forsa è quai in element explicativ, pertge ch’i dat insatge sco in basegn ‹objectiv› d’avair p. ex. in Dante ni in Shakespeare tudestg, entant ch’ins na po betg constatar uschia insatge en il ravugl rumantscha.»

«Las translaziuns en rumantsch», uschia cuntinuescha Derungs, «respundan perquai quasi adina ad in basegn pragmatic immediat, e quai ch’ins pretenda dad ellas n’è main il respect da l’ovra estra che la legibladad e duraivladad per scopos dumestis.» Tar las paucas excepziuns dumbra Derungs singulas ovras da la litteratura mundiala ch’èn vegnidas translatadas da Donat Cadruvi, Carli Fry e Flurin Camathias. «E tuttina: En in cas pudessan nus pledar d’ina tradiziun da translaziun, e quai areguard diversas translaziuns da la Bibla. (...) I fiss interessant d’intercurir quant lunsch che la tradiziun rumantscha da translaziuns biblicas renda pli pussaivla ina translaziun da Dante, in autur che respira pass per pass quell’aria. Jau crai ch’ins dastga dir che l’existenza da las translaziuns biblicas dad omaduas confessiuns e d’auter material religius constitueschia oz almain ina part da quai fundus da tradiziun necessari per in Dante rumantsch.»

Resta anc la dumonda, sch’i saja giavischaivel da translatar Dante per rumantsch: «Jau crai che translatar in autur dal caliber da Dante saja in excellent exercizi – e dapli che mo quai – per mintga scriptur. (...) Translatar sforza a schliaziuns estetic-linguisticas e da vocabulari che pon be enritgir la lingua. Gist il respect per la furma integrala dals chants da Dante pretenda la pazienza da spluntar giu la lingua sin tut las varts (il DRG dat in bun maun latiers) ed er il curaschi da gughegiar novs pass, cun la ristga da sbagliar.» Per il stgalim gimnasial dess tala lectura, uschia terminescha Derungs, «chaschun als scolars (e forsa er als scolasts) da morder or lur dents da latg er vi dal rumantsch.»

Litteratura

1. Ediziuns criticas:
   • Karl Witte: La Divina Commedia di Dante Alighieri, ricorretta sopra quattro dei più autorevoli testi a penna. Rudolfo Decker, Berlin 1862.
2. Litteratura secundara ed explicaziuns:
   • Erich Auerbach: Dante als Dichter der irdischen Welt. Mit einem Nachwort von Kurt Flasch, Berlin 2001.
   • Teolinda Barolini: Dante and the Origins of Italian Literary Culture. New York 2006.
   • Dante and the Human Body. Eight Essays, ed. da John C. Barnes / Jennifer Petrie, Dublin 2007.
   • Susanna Barsella: In the Light of the Angels. Angelology and Cosmology in Dante’s ‹Divina Commedia›. Firenza 2010.
   • Ferdinand Barth: Dante Alighieri – Die göttliche Komödie – Erläuterungen. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 2004.
   • Ludwig Gottfried Blanc: Versuch einer blos philologischen Erklärung mehrerer dunklen und streitigen Stellen der Göttlichen Komödie. Verlag der Buchhandlung des Waisenhauses, Halle 1861.
   • Ludwig Gottfried Blanc: Vocabulario Dantesco. Leipzig 1852.
   • Esther Ferrier: Deutsche Übertragungen der Divina Commedia Dante Alighieris 1960–1983. de Gruyter, Berlin/New York 1994.
   • Robert Hollander: Allegory in Dante’s ‹Commedia›. Princeton 1969.
   • Robert Hollander: Studies in Dante, Ravenna 1980.
   • Otfried Lieberknecht: Allegorese und Philologie. Überlegungen zum Problem des mehrfachen Schriftsinns in Dantes ‹Commedia›. Stuttgart 1999.
   • Kurt Leonhard: Dante. Or da la retscha Rowohlts Monographien. Rowohlt Taschenbuch Verlag GmbH, Hamburg 2001.
   • Sophie Longuet: Couleurs, Foudre et lumière chez Dante. Paris 2009.
   • Peter Kuon: lo mio maestro e 'l mio autore. Die produktive Rezeption der Divina Commedia in der Erzählliteratur der Moderne. Frankfurt am Main 1993, ISBN 978-3-465-02598-6.
   • Enrico Malato: Studi su Dante. «Lecturae Dantis», chiose e altre note dantesce. Ed. dad Olga Silvana Casale e.a., Roma 2006.
   • Bortolo Martinelli: Dante. L’altro viaggio. Pisa 2007.
   • Giuseppe Mazzotta: Dante’s Vision and the Circle of Knowledge. Princeton 1993.
   • Alison Morgan: Dante and the Medieval Other World. Cambridge 1990.
   • John A. Scott: Understanding Dante. Notre Dame 2004.
   • Karlheinz Stierle: Das große Meer des Sinns. Hermenautische Erkundungen in Dantes ‹Commedia›. Minca 2007.
   • John F. Took: ‹L’etterno Piacer›. Aesthetic Ideas in Dante, Oxford 1984.
3. Ediziuns talianas commentadas:
   • Dante Alighieri: La Divina Commedia, testo critico della Società Dantesca Italiana, riveduto col commento scartazziniano, rifatto da Giuseppe Vandelli. Milaun 1928 (e restampas fin en il temp preschent).
   • Dante Alighieri: Divina Commedia, Commento a cura di G. Fallani e S. Zennaro. Roma 2007.
4. Litteratura secundara tematica:
   • Robert Hollander: Dante ‹Theologus-Poeta›. En: Dante Studies, 94 (1976), p. 91–136.
   • Andreas Kablitz: Jenseitige Kunst oder Gott als Bildhauer: Die Reliefs in Dantes Purgatorio (Purg. X–XII). En: Mimesis und Simulation, Gerhard Neumann, Freiburg 1998, p. 309–356.
   • Andreas Kablitz: Videre – Invidere – Die Phänomenologie der Wahrnehmung und die Ontologie des Purgatoriums (Dante ‹Divina Commedia›, Purgatorio XVV). En: Deutsches Dante-Jahrbuch, 74 (1999), p. 137–188.
   • Andreas Kablitz: Poetik der Erlösung. Dantes Commedia als Verwandlung und Neubegründung mittelalterlicher Allegorese. En: Commentaries – Kommentare. Ed. da Glen W. Most, Göttingen 1999, p. 353–379.
   • Andreas Kablitz: Dantes poetisches Selbstverständnis (Convivio-Commedia). En: Über die Schwierigkeiten, (s)ich zu sagen: Horizonte literarischer Subjektkonstitution. Ed. da Winfried Wehle, Frankfurt 2001, p. 17–57.
   • Andreas Kablitz: Bella menzogna. Mittelalterliche allegorische Dichtung und die Struktur der Fiktion (Dante, Convivio – Thomas Mann, Der Zauberberg – Aristoteles, Poetik). En: Literarische und religiöse Kommunikation in Mittelalter und früher Neuzeit. DFG-Symposium 2006, ed. da Peter Strohschneider, Berlin 2009, p. 222–271.
   • Adrian La Salvia, Regina Landherr: Himmel und Hölle. Dantes Göttliche Komödie in der modernen Kunst. (Catalog d’exposiziun). Erlangen 2004, ISBN 3-930035-06-5.
   • Marjorie O’Rourke Boyle: Closure in Paradise: Dante Outsings Aquinas. En: MLN 115.1. 2000, p. 1–12.
   • Gerhard Regn: Double Authorship: Prophetic and Poetic Inspiration in Dante’s Paradise.EIn: MLN 122.1. 2007, p. 167–185 sco er: Gott als Dichter: Das Spiegelbild der Fiktion in Dantes Paradiso. En: Fiktion und Fiktionalität in den Literaturen des Mittelalters. Ed. dad Ursula Peters, Rainer Warning. Minca 2009, p. 365–385.
   • Jörn Steigerwald: Beatrices Lachen und Adams Zeichen. Dantes Begründung einer literarischen ‹anthropologia christiana› in der Divina Commedia (Paradiso I–XXVII). En: Comparatio. Zeitschrift für Vergleichende Literaturwissenschaft,  3/2 (2011), p. 209–239.
   • Winfried Wehle: Rückkehr nach Eden. Über Dantes Wissenschaft vom Glück in der ‹Commedia›. En: Deutsches Dante Jahrbuch, 78/2003, p. 13–66.
   • Massimo Colella, «Nuove vie di Beltà». Intertestualità dantesca nella poesia di Andrea Zanzotto, in «Cuadernos de Filología Italiana», 25, 2018, pp. 213-231.
5. Ciclus da maletgs tar la Divina Commedia:
   • Sandro Botticelli: Sandro Botticelli. Der Bilderzyklus zu Dantes Göttlicher Komödie. Hatje Cantz Verlag, 2000. ISBN 978-3-7757-0921-7.
   • Gustave Doré: The Doré Illustrations for Dante’s Divine Comedy. Dover Publications Inc., 1976. ISBN 978-0-486-23231-7.
   • William S. Lieberman: Die Illustrationen zu Dantes Inferno. En: Robert Rauschenberg. Werke 1950–1980. Berlin 1980, p. 118–255.
   • Pitt Koch (fotografias): Dantes Italien. Auf den Spuren der ‹Göttlichen Komödie›. Herausgegeben von Bettina Koch & Günther Fischer. Primus Verlag, 2013. ISBN 978-3-86312-046-7.

Colliaziuns

 Commons: Divina Commedia – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

Wikisource

Legia il text cumplain da(d) Divina Commedia sin Wikisource, la biblioteca libra

Wikisource

Legia il text cumplain da(d) Göttliche Komödie (translaziun da Carl Streckfuß) sin Wikisource, la biblioteca libra

• ELF-Projekt, text original talian e duas translaziuns englaisas (da Henry Wadsworth Longfellow e Henry Francis Cary)
• Ediziun bilingua da l’enfiern da Dante, text original talian e translaziun franzosa da Guy de Pernon
• Die göttliche Komödie – Die Hölle Das Fegefeuer Das Paradies sco cudesch auditiv en lingua tudestga tar LibriVox
• Resumaziun dal cuntegn
• Illustraziuns tar la Divina Commedia da Joseph Anton Koch
• Carl Vogel von Vogelstein: Die Hauptmomente aus Goethe’s ‹Faust›, Dante’s ‹Divina Commedia› und Virgil’s ‹Aeneis›, 1861
• Dante Alighieri: Divina Commedia - La Commedia Colorata (italiano)
• "La Commedia Colorata" in 62 deutschen Übersetzungen
• Dante Alighieri: Di Göttlechi Komödie - D Höll - Der Lüterigsbärg - Ds Paradys. Bärndütsch