Položaj gradske tvrđave u odnosu na srednjovekovna utvrđenja.
Stari Bar (albanskiTivari i Vjetër[tivaˈɾi i ˈvjɛtəɾ], talijanskiAntivari Vecchia[antiˈvaːri ˈvɛkkja]), gradsko naselje u opštini Bar u Crnoj Gori. Prema popisu iz 2003. bilo je 1864 stanovnika (prema popisu iz 1991. bilo je 1968 stanovnika). Naziv „Stari Bar“ za prvobitnu lokaciju grada Bara (5 kilometara od mora) je u upotrebi od 1908. godine,kada je odlukom Ministarskog savjeta Knjaževine Crne Gore naselje Pristan (podignuto uz brdo Volujica) dobilo ime Novi Bar.
5 km istočno od suvremene luke Bar nalazi se obzidani i ruševni drevni Stari Bar, nekadašnje mitsko primorsko središte balkanskih Slavena. Na toj uzvisini udaljenoj 3.5 km od mora bila je prvotno ilirska gradina i to još u 9. st. p.n.d. Stari grad Bar na brdu narodna pjesma naziva bijelim, turačkim, pitomim ili malim. Kao čvrsto i obzidano srednjovjekovno naselje sagradio ga je bizantski car Justinijan u 6. stoljeću. Kasnije u doba države Nemanjića, katolički Bar (od 1089. središte nadbiskupije) ima autonomiju, statut i grb. Kuje vlastiti brončaninovac na kojem je pisalo d'Antivar i na kojem je bio prikazan gradski zaštitnik sveti Juraj sa zmajem. U doba mletačke vlasti od 1441. do 1571. Bar kuje domaći novac s oznakom svetoga Marka (folar, polufolar i bagatin).
Od spomenika u Starom Baru mnogi su sačuvani samo u tragovima, ali i takvi svjedoče o nekoć prosperitetnom trgovačkom središtu, te o gradu koji je među rijetkim slavenskim naseljima na jugu Jadrana zadržao dugotrajnu autonomiju i različitost od okoliša. Začudno dobro sačuvana je tvrđava iz 11. st., dok je od romaničke Crkve sv. Jurja ostao samo temelj. Odmah kraj nje, a donekle i na njenim temeljima, za turske vlasti u 17. st. sagrađena je mošeja koju je 1882. razorila eksplozija dinamita.[1] U gradu je i ilirski bunar golemih razmjera te crkve posvećene sv. Petki i sv. Katarini iz 14. stoljeća. Znamenito je tursko kupalište, sagrađeno na nekadašnjoj venecijanskoj palači, opskrbljeno neobičnim sustavom parnih grijača. U gradu se, što je posve prirodno jer je u imenu obilježen gradom Barijem, nalazi i mornarska crkvica sv. Nikole kojemu je grob upravo u Bariju i gdje je on gradski patron. Ta crkva nekoć je bila dio franjevačkog samostana i u njoj ima ostataka drevnih fresaka. U obližnjem lučkom Baru nalazi se jedna trokutasta crkva, što je prava rijetkost, a zbog toga je nazvana trikonhos. Cijeli prostor oko starog i suvremenog Bara okružen je toponimima koji su svojevrsna slovnica starih jezika, njihovo značajno arheološko nalazište. Npr. brdo Mukoval koje zapravo znači Monte Cavallo ili Kobilje brdo.
Stari Grad Bar (lat. Antibaris) je tvrđava koja je više vijekova bila centar Bara, sve dok se grad nije preselio niže, u polje. Danas je napušten i nalazi se u ruševinama.
Po Konstantinu Porfirogenitu, Avari su „uništili“ Romane (iliro-romanske starojedioce; „Grke“ i „Rimljane“ iz narodne tradicije) koji su živjeli u ravnicama, tako da su potražili spas u utvrđenim primorskim gradovima (Ulcinju, Budvi, posebno u Kotoru). Pretpostavlja se da je ovako naseljeno stanovništvo iz osnova podiglo i grad Bar. Tokom XI vijeka on postaje prestonica slobodne države u Zeti pod Stefanom Vojislavom i Mihajlom, da bi krajem istog vijeka postao sedište samostalne crkvene organizacije u okviru katoličke crkve znane kao Barska nadbiskupija. Ondašnji Bar, koji je vjekovima bio dobro utvrđen grad, sa podgrađem (danas Stari Bar) od obale Jadranskog mora je bio udaljen oko pet kilometara i koristio je pristanište, sa trgom Pristanom. U Baru se tokom srednjeg vijeka kovao bakarni novac, folar, a za vrijeme Balšića i srebrni dinar. Podaci iz 1247. godine nam govore da se na čelu svih građana (lat. seniores et populus) nalazio knez (lat. comes) a postavljao ga je nosilac suvereniteta nad gradom. Sredinom XIV vijeka jasno se razlikuju staleži: pučani i patriciji (54 porodice, sa oko 400 članova, na početku XV vijeka). U XIV vijeku je nastalo Veliko vijeće (lat. Maius et generale consilium) a osnivanjem Malog vijeća, 1372. još je više učvršćena vlast aristokratije. Bar je često mijenjao gospodare. Najprije je u rukama Vizantije, države Duklje, pa opet vizantijski, do 1183. godine, kada ulazi u sastav srednjovjekovne države, Srbije Nemanjića. U rukama je gospodara Zete Balšića (do 1405. i od 1412-1421)kada gradom upravljaju vojvode i kefalije (djeleći vlast i posjede sa samoupravnim gradskim organima). Pod Venecijom je (1405-1412. kao i 1421). Za vlade Mletaka, najveći gradski funkcioner je potestas (podest). U okviru Srpske despotovine je od 1421. do 1441. Kratko je u rukama velikog bosanskog vojvode Stefana Vukčića Kosače (1441. i 1442-1443). Bar je ostao pod Mletačkom republikom od 1443. do osvajanja od strane Osmanlija, 1571. godine. Po sporazumu Osmanlija i Mlečana o predaji grada, utvrđene su za Bar određene privilegije, koje je potvrdio sultan Murat III, 1575. godine (uneseno u defter iz 1583. godine).
U naselju Stari Bar živi 1332 punoletna stanovnika, a prosečna starost stanovništva iznosi 33,2 godina (31,8 kod muškaraca i 34,5 kod žena). U naselju ima 499 domaćinstava, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 3,74.
↑Slobodan Prosperov Novak - Boka kotorska (od kampanela do kampanela), AGM, Zagreb 2011., str. 206., 207., 208.
↑Knjiga 9, Stanovništvo, uporedni pregled broja stanovnika 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2003, podaci po naseljima, Republički zavod za statistiku, Podgorica, septembar 2005, COBISS-ID 8764176
↑Knjiga 1, Stanovništvo, nacionalna ili etnička pripadnost, podaci po naseljima, Republički zavod za statistiku, Podgorica, septembar 2004, ISBN86-84433-00-9
↑Knjiga 2, Stanovništvo, pol i starost, podaci po naseljima, Republički zavod za statistiku, Podgorica, oktobar 2004, COBISS.CG-ID 8489488
