Teatarske maske
Maske (grčki: πρόσωπον, latinski: persona) bile su važan rekvizit u antičkom teatru, pošto su ih grčki i rimski glumci nosili u gotovo svim dramskim izvedbama. Taj običaj vuče poreklo iz prakse bojanja lica određenim sokovima i bojama[1] i iz prerušavanja na svetkovinama u čast Dionisa, gde se prikladnom smatrala crvena boja.[2] No lišćem se pokrivalo lice i pre nego što su nastale prve maske,[3] a čujemo i za maske pravljene od kore drveta. [4]
Kako se grčka drama razvila iz svetkovina u čast Dionisa, vrlo je verovatno da je neka vrsta maskiranja postojala od samih početaka dramskih prikazivanja. Tespid je lice mazao prvo belim olovom, zatim prkosom i napokon je uveo platnene maske.[5] No, Suda kaže da je uobičajene teatarske maske uveo Heril sa Samosa,[6] dok se na drugim mestima taj izum pripisuje Eshilu,[7][8] premda je on verovatno "samo" usavršio i dovršio ceo komplet teatarskih rekvizita i kostima. Ženske je maske navodno prvi uveo tragičar Frinih.[9] Aristotel u Poetici kaže da nije poznato ko je uveo maske u komičkim predstavama.[10] Neke su maske pokrivale samo lice, ali čini se da su uglavnom pokrivale celu glavu kao viziri i bile kaiševima pričvršćene ispod brade, jer se kosa uvek opisuje kao deo maske. To je svakako bio slučaj u tragičkim predstavama, gde je veličina glava morala da se prilagodi stasu glumca, čija je visina na pozornici bila povećana jer je na nogama nosio specijalne visoke čizme (cothurnus, v. Filonid).
Premda nam se može učiniti čudnim to što su stari korišćenjem maski lišili publiku mogućnosti da posmatra različite izraze lica kod glumaca na pozornici, ipak se mora imati u vidu da bi u ogromnim pozorištima antičkog sveta, uz to smeštenim pod vedrim nebom, većini gledalaca bilo nemoguće razlučiti detalje glumčevog lica. Zbog toga su karakteristike pojedinih maski bile veoma snažno istaknute. U većini antičkih tragedija kao likovi su se uglavnom pojavljivali bogovi i heroji, a njihovi karakteri bili su tako dobro poznati gledaocima, da se mogu smatrati tipskim. Tako je po pojavljivanju nekog lika na pozornici svako odmah znao o kome se radi, a grčkoj publici bilo bi i teško da zamisli da bi neki bog ili heroj mogao imati lice jednog običnog čoveka-glumca. I zbog visokih čizama koje su nosili glumci u tragediji takođe je bilo neophodno da se proporcionalno uveća ceo lik ili bi inače glumčev stas bio smešno disproporcionalan. Napokon, svečani karakter antičke tragedije nije dopuštao toliku raznolikost u držanju likova kao moderna tragdija: kako kaže Müller, savršno je moguće zamisliti Eshilovog Oresta, Sofoklovog Ajanta ili Euripidovu Medeju kako tokom cele predstave imaju isti izraz na licu.[11] Ali nema razloga pretpostaviti da je tako zaista i bilo, jer ako su okolnosti to zahtevale, glumci su mogli u pauzama zameniti maske. Nije sigurno da su otvorena ili poluotvorena usta na maskama takođe imala veze s visinom glasa kojim je glumac govorio, kako to pretpostavlja Aul Gelije,[12] ali znamo da je iz različitih razloga tragički glumac morao imati jak i zvučan glas. Maske su, kako se čini, nosili i nemi likovi i komički hor, a najverovatnije i hor u tragediji; znamo, na primer, da su Eumenide u Eshilovoj tragediji nosile maske sa zmijama u kosi.[13]
Maske u tragediji bile su uglavnom tipične za određene likove, pa su se stoga međusobno razlikovale po starosti, polu, činu i drugim odlikama likova koje su predstavljale. Julije Poluks, od koga potiče većina naših saznanja o ovoj temi, nabraja 28 tipičnih tragičkih maski: šest za starije muškarce, osam za mladiće, jedanaest za žene i tri za robove. Ali bilo je i drugih maski, čiji broj nije bio ograničen, jer su one mogle predstavljati i određene pojedince s njihovim osobitim karakteristikama, kao što su npr. Akteon s rogovima, slepi Tamirij s jednim crnim i jednim sivim okom, stooki Arg, Tira s izranjavanim obrazima zbog udara Sidere; a tu su takođe i predstave rečnih i planinskih bogova, kentaura, titana, giganata, Tritona, Minotaura itd., kao i alegorijskih likova kao što su Pravda, Smrt, Ludilo, Pijanstvo, Lukavstvo itd.[14]
U staroj atičkoj komediji, u kojoj su se na pozornici često pojavljivali likovi uglednih živih savremenika, bilo je neophodno da maske, makar su u izvesnoj meri možda i bile karikature, u osnovi verno odslikavaju lica ljudi koja je trebalo da prikažu, jer inače ne bi bilo moguće postići cilj komediografa.[15][16] Znamo da nijedan izrađivač maski (σκευοποιός) nije hteo da napravi Kleonovu masku; Klaudije Elijan kaže da je Sokratova maska u Oblacima bila verna predstava tog filozofa.[17] Naravno, horovi ptica i oblaka i sličnih bića morali su imati svoje posebne maske, kao i takvi čudni likovi kao što je Pseudartaban (Veliko kraljevo oko) u Aharnjanima. Prema tome, maske su u staroj atičkoj komediji u celini bile verne stvarnom životu i nisu sadržavale lakrdijaška preterivanja koja vidimo u maskama iz kasnijeg doba. Do promene u izgledu komičkih maski došlo je kad je zakonom zabranjeno da se u komediji predstavlja arhont i da se njegov lik pojavljuje na pozornici,[18] a još i više kad je uskoro potom ova zakonska odredba proširena tako da je zabranila prikazivanje bilo kog atinskog građanina.[19] [20] Kao posledica takvih zakonskih odluka maske više nisu predstavljale konkretne pojedince, već grupe ljude, pa su uvedene maske tipične za pojedina zanimanja ili za ljude određene starosne dobi ili društvenog položaja, a neke su bile i groteskne karikature. Tako je u komediju uveden jedan broj tipskih likova ili maski. U novoj atičkoj komediji te su maske izgledale vrlo smešno i neprirodno, s ogromnim razjapljenim ustima,[21] makar za likove koji su predstavljali niže društvene slojeve i starce. Poluks donosi popis tipičnih komičkih maski, koje su, kao i u tragediji, podeljene na pet vrsta: maske za starije muškarce, za mladiće, za robove, za starice i za mlade žene.[22]
U satirskoj igri maske su predstavljale Satire, Silena i druge slične Dionisove pratioce, pa se izrazi na njihovom licu i oblik glave mogu lako zamisliti. Drugi likovi u satirskoj igri nosili su uobičajene tragičke maske. Poluks spominje jedino sedokosog Satira, brdatog Satira, golobradog Satira i starog Silena, koji je predstavljen kao starac, verovatno ćelav i s pomalo zverskim izgledom. Čini se da je postojalo više vrsta Silena.[23] Svi likovi Satira imali su, izgleda, tipičan tupi nos i zašiljene uši.
Što se tiče najranijih izvođenja drame u starom Rimu, Diomed izričito kaže da maske nisu korišćene, nego su nošene samo svojevrsne perike, tako da je sama boja kose ukazivala na to o kojem se liku radi: bela perika označavala je starca, crna mladog čoveka, a crvena roba.[24] Čini se da u Terencijevo doba nisu upotrebljavane nikakve maske, kao i da su ih u tragediju uveli tek oko 110. pne. glumac Roscije, koji nije bio privlačnog izgleda, a bio je i razrok, i njegov zastupnik Minucije Protim. Neki Cincije Fališćanin navodno ih je prvi upotrebio u komediji, no prošlo je neko vreme dok ih publika nija prihvatila.[25] No maske su već dugo pre toga upotrebljavane u atelanskoj igri,[26] tako da se Roscijeva inovacija mora odnositi samo na tragediju i komediju. Što se tiče oblika rimskih maski, imajući u vidu doba u koje su preuzete iz Grčke, može se sa sigurnošću pretpostaviti da su odgovarale obliku maski koje su tada korišćene u grčkom teatru, a to potvrđuju i njihove predstave u svim umetnostima, pa i na slikama u Herkulaneju i Pompejima, gde su maske prikazane kao neprirodno deformisane i uvek sa široko otvorenim ustima. Tu pretpostavku potvrđuju i opisi rimskih pisaca.[27][28]
- ↑ "koja su pevala, plesala i lica bojila lišćem vinove loze": Horacije, Pisma, II, 277.
- ↑ Pausanija, Opis Helade, II, 2, 6; VII, 26, 11.
- ↑ "Isprva, pre nego što su napravljene maske, svoja su lica sasvim pokrivali smokvinim lišćem i uzvikivali rugalice u jampskim stihovima"; Suda, s.v. θρίαμβος. Arhivirano 2015-09-24 na Wayback Machine-u
- ↑ "i na lica strašna izdubljenu koru stave": Vergilije, Georgike, II, 387.
- ↑ „Suda, s.v. Θέσπις.”. Arhivirano iz originala na datum 2015-09-24. Pristupljeno 2013-11-22.
- ↑ „Suda, s.v. Χοιρίλος.”. Arhivirano iz originala na datum 2015-09-24. Pristupljeno 2013-11-22.
- ↑ „Suda, s.v. Αἴσχυλος.”. Arhivirano iz originala na datum 2015-09-24. Pristupljeno 2013-11-22.
- ↑ Horacije, Pisma, II, 278‒279.
- ↑ „Suda, s.v. Φρύνιχος.”. Arhivirano iz originala na datum 2015-09-24. Pristupljeno 2013-11-22.
- ↑ "A ko je uveo maske ili prologe ili povećao broj glumaca, nije poznato": Aristotel, Poetika, 5 (1449b).
- ↑ Karl Otfried Müller, History of the Literature of Ancient Greece. Vol. I, London, 1858, str. 298.
- ↑ Aul Gelije, Atičke noći, V, 7.
- ↑ Pausanija, Opis Helade, I, 28.
- ↑ Julije Poluks, Onomasticon, IV, 133‒142.
- ↑ Platonije, "O karakteristici komedija" (Prolegomena de comoedia), p. 14.5.80, Dübner.
- ↑ Aristofan, Vitezovi, 230.
- ↑ Klaudije Elijan, Razne povesti, II, 13.
- ↑ Sholija uz Aristofan, Oblaci, 31.
- ↑ Sholije uz Aristofan, Aharnjani, 1150 i Ptice, 1297
- ↑ "Ovaj Antimah je odlučio da predloži zakon koji bi zabranio da se ljudi po imenu spominju u komedijama": Suda, s.v. Ἀντίμαχος (Adler number: alpha,2683). Arhivirano 2015-09-24 na Wayback Machine-u
- ↑ Platonije, "O karakteristici komedija" (Prolegomena de comoedia), p. 14.83‒91, Dübner.
- ↑ Julije Poluks, Onomasticon, IV, 133‒154.
- ↑ Ksenofont, Gozba, IV, 19.
- ↑ Diomed Gramatik, I, 499, 10, Keil.
- ↑ Ciceron, O govorniku, III, 59, 221.
- ↑ Fest, s.v. personata.
- ↑ Aul Gelije, Atičke noći, V, 7.
- ↑ Juvenal, Satire, III, 175.
