Różan

Różan
	miasto w gminie miejsko-wiejskiej
	; Panorama od strony Narwi
	Herb
Państwo	Polska
Województwo	mazowieckie
Powiat	makowski
Gmina	Różan
Prawa miejskie	1378
Burmistrz	Piotr Świderski
Powierzchnia	6,66 km²
Populacja (30.06.2016); • liczba ludności; • gęstość	; 2736; 410,8 os./km²
Strefa numeracyjna	+48 29
Kod pocztowy	06-230
Tablice rejestracyjne	WMA
	Położenie na mapie gminy Różan Różan
	Położenie na mapie Polski Różan
	Położenie na mapie województwa mazowieckiego Różan
	Położenie na mapie powiatu makowskiego Różan
	52°53′20″N 21°23′47″E/52,888889 21,396389
TERC (TERYT)	1411074
SIMC	0966412
	Urząd miejskipl. Obrońców Różana 4; 06-230 Różan
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Strona internetowa
	BIP

Różan – miasto w województwie mazowieckim, w powiecie makowskim, położone na prawym brzegu Narwi, na Mazowszu. Siedziba gminy miejsko-wiejskiej Różan.

Miasto królewskie Korony Królestwa Polskiego w województwie mazowieckim^[3]. Miejsce obrad sejmików ziemskich ziemi różańskiej od XVI wieku do pierwszej połowy XVIII wieku^[4]. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. ostrołęckiego. Według danych z 31 grudnia 2012 miasto miało 2757 mieszkańców, natomiast gmina miejsko-wiejska Różan liczyła 4548 mieszkańców^[5].

W Różanie funkcjonuje jedyne w Polsce Składowisko Odpadów Promieniotwórczych.

Demografia

Piramida wieku mieszkańców Różana w 2014 roku^[2].

Historia

Zniszczony kościół św. Anny podczas I wojny światowej

Osobny artykuł: Ziemia różańska.

Odnalezione podczas wykopalisk przedmioty wskazują na zasiedlenie obecnego terenu Różana już w epoce brązu^[6]. Początkowo (XII-XIII wiek^[6]) osada nosiła nazwę Rożan i była wsią książęcą, a być może grodem. Wpływ na rozwój miało położenie nad spławną rzeką. W 1378 książę Janusz I Starszy lokował miasto Różan na prawie chełmińskim^[7], a w 1403 nadał miejscowości przywilej na pobieranie opłat z prowadzenia łaźni i wagi miejskiej. W 1526 księżna Anna Mazowiecka nadała Różanowi przywilej budowy mostu na Narwi i poboru opłat za przejazd. Od XV w. miasto było stolicą powiatu różańskiego i ziemi różańskiej, a od XVI w. starostwa grodowego (wiek ten był okresem intensywnego rozwoju miasta). W 1581 ustanowiono tu skład soli dla całego północnego Mazowsza. W Różanie kilkakrotnie przebywała królowa Bona Sforza, która odbudowała nieistniejący już zamek. W 1565 było tu 330 domów i cztery młyny (trzy na Różanicy). Organizowano trzy duże jarmarki rocznie. Pobierano cło wodne od barek. Funkcjonowały cechy, np. tkaczy, krawców, sukienników, czy szewców. Handlowano zbożem i darami lasu z okolicznych puszcz (drewnem, smołą, skórami, miodem i woskiem)^[6]. Upadek miasta miał miejsce na przełomie XVII i XVIII w (od 1565 do 1617 ubyły 104 domy). W następstwie zaraz i wojen szwedzkich zabudowa skurczyła się do 65 domostw w 1777.

Ożywienie nastąpiło w drugiej połowie XIX wieku. Powstał browar, garbarnia, a także fabryka miodu. Aktywność przejawiali w rejonie Różana powstańcy styczniowi. W odwecie a to carat pozbawił miejscowość praw miejskich (1869), a generał Aleksiej Kuropatkin urządził tu garnizon wojskowy i wybudował cztery forty na lewym brzegu Narwi (1880). W 1910 miasto liczyło 4500 mieszkańców.

Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę Różan odzyskał w 1919 prawa miejskie, zaczęła się rozwijać lokalna gospodarka, handel i drobny przemysł. Osiągnięto też najwyższy w historii stan ludności (5800 mieszkańców)^[6]. W 1921 roku zabito w miejscowości 17 Żydów za współpracę z bolszewikami^[8]. Reszta mieszkańców pochodzenia żydowskiego uciekła do Goworowa. Po ich przymusowym powrocie wojsko i policja rozstrzelały kolejnych kilkunastu Żydów (m.in. dowódcę bolszewickiej milicji)^[9].

W okresie międzywojennym blisko połowę mieszkańców miasta stanowili Żydzi. W czasie obrony Różana w 1939 miasto niewiele ucierpiało, skuteczna obrona mostu w dniach 5-8 września została odwołana na skutek sprzecznych rozkazów. Podczas okupacji Niemcy urządzili getto dla Żydów w jednym z porosyjskich fortów (przebywało tam kilkuset osób). Jesienią 1944 podczas walk o uchwycenie przez Armię Czerwoną (generałowie Prokofij Romanienko i Aleksandr Gorbatow) przyczółków na zachodnim brzegu Narwi miasto zostało zniszczone w 95%. Różan, Warka i Maków były najbardziej zniszczonymi wówczas miastami Mazowsza^[6]. Po wojnie budynki stopniowo odbudowano. Powstały wówczas niewielkie zakłady produkcyjne i osiedle mieszkaniowe^[10]. W 1953 oddano do użytku nowy most na Narwi, w 1955 zbudowano Liceum Pedagogiczne, a później szkołę (tysiąclatkę), stanicę wodną PTTK i ośrodek wypoczynkowy Warszawskiej Fabryki Pomp. W 1964 powstał Zakład Produkcji Drzewnej "Las", a w 1968 zakład spółdzielni pracy "Motortransport" z Warszawy, a potem też Zakłady Systemów Mikrokomputerowych "Mera"^[6].

Zabytki

Zabytkami miasta są: neogotycki kościół parafialny św. Anny, pierwotnie gotycki z XVI wieku i kaplica grobowa rodziny Kossakowskich z 1880. Świątynia jest siedzibą parafii św. Anny. W strukturze kościoła rzymskokatolickiego parafia należy do metropolii białostockiej, diecezji łomżyńskiej, dekanatu Różan.

W mieście znajdują się forty carskiej twierdzy, wzniesionej w początku XX wieku. W jednym z jej fortów znajduje się Krajowe Składowisko Odpadów Promieniotwórczych. Składowisko mieści się na terenie dawnego fortu o powierzchni 3,045 ha.

W 2007 fort nr 1 jako działka nr 106 o powierzchni 2,6840 ha został wystawiony na sprzedaż przez starostę powiatu makowskiego. Fort został wpisany do rejestru zabytków pod nr 5/78/117 w dniu 20.04.1978.

Transport

Miasto stanowi węzeł drogowy, przebiegają tu drogi krajowe o numerach 53, 60 oraz 61^[11].

Różan w kulturze

Różanowi poświęcona jest piosenka Jana Krzysztofa Kelusa pt. Różan.

Galeria

Rynek
Fragment rynku
Centrum miasta
Kaponiera Fortu I Twierdzy Różan
Pomnik Obrońców Różana 1939
Pomnik Bohaterom Wojska Polskiego poległym w walce z faszyzmem niemieckim za wolność ziemi różańskiej

Ludzie związani z Różanem

Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Różanem.

Zobacz też

Przypisy

↑ Dane Głównego Urzędu Statystycznego: Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 31 XII 2008 r.). [dostęp 2009-10-01].
↑ ^a ^b Różan w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-10] , liczba ludności na podstawie danych GUS.
↑ Adolf Pawiński, Mazowsze, Warszawa 1895, s. 39.
↑ Wojciech Kriegseisen, Sejmiki Rzeczypospolitej szlacheckiej w XVII i XVIII wieku, Warszawa 1991, s. 29.
↑ Liczba ludności miasta Różan według oficjalnej strony w 2012. rozan.eur.pl. [dostęp 2013-09-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-11-25)]. (pol.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f JanuszJ. Żmudziński JanuszJ., Województwo ostrołęckie, Vademecum Turystyczne, Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1984, s. 103, ISBN 978-83-03-00668-4 [dostęp 2024-04-05] .
↑ Nowy Kodeks Dyplomatyczny Mazowsza, cz. III (1356-1381), Warszawa 2000, dok. 200, s. 213-214.
↑ Andrzej Friszke „Państwo czy rewolucja. Polsce komuniści a odbudowanie państwa polskiego 1892 – 1920“ Wydawnictwo Krytyki Politycznej 2020, ISBN 978-83-66586-19-2, str. 519
↑ Janusz Szczepański „Władze i społeczeństwo Drugiej Rzeczypospolitej wobec bolszewickiego zagrożenia w 1920 roku“ Wydawnictwo Sejmowe 2022, ISBN 978-83-7666-720-1, s. 451
↑ Tomasz Chludziński, Janusz Żmudziński "Mazowsze, mały przewodnik" Wyd. Sport i Turystyka Warszawa 1978 s. 227
↑ Google Maps, Różan · Polska [online], Różan · Polska [dostęp 2024-11-02] (pol.).

Linki zewnętrzne

Dzieje garnizonu Różan
Różan, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX: Pożajście – Ruksze, Warszawa 1888, s. 851 .

[gus-1] Dane Głównego Urzędu Statystycznego: Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 31 XII 2008 r.). [dostęp 2009-10-01].

[populacja2016-2] Różan w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-10] , liczba ludności na podstawie danych GUS.

[3] Adolf Pawiński, Mazowsze, Warszawa 1895, s. 39.

[4] Wojciech Kriegseisen, Sejmiki Rzeczypospolitej szlacheckiej w XVII i XVIII wieku, Warszawa 1991, s. 29.

[różan-5] Liczba ludności miasta Różan według oficjalnej strony w 2012. rozan.eur.pl. [dostęp 2013-09-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-11-25)]. (pol.).

[:0-6] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f JanuszJ. Żmudziński JanuszJ., Województwo ostrołęckie, Vademecum Turystyczne, Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1984, s. 103, ISBN 978-83-03-00668-4 [dostęp 2024-04-05] .

[7] Nowy Kodeks Dyplomatyczny Mazowsza, cz. III (1356-1381), Warszawa 2000, dok. 200, s. 213-214.

[8] Andrzej Friszke „Państwo czy rewolucja. Polsce komuniści a odbudowanie państwa polskiego 1892 – 1920“ Wydawnictwo Krytyki Politycznej 2020, ISBN 978-83-66586-19-2, str. 519

[9] Janusz Szczepański „Władze i społeczeństwo Drugiej Rzeczypospolitej wobec bolszewickiego zagrożenia w 1920 roku“ Wydawnictwo Sejmowe 2022, ISBN 978-83-7666-720-1, s. 451

[mazowsze-10] Tomasz Chludziński, Janusz Żmudziński "Mazowsze, mały przewodnik" Wyd. Sport i Turystyka Warszawa 1978 s. 227

[11] Google Maps, Różan · Polska [online], Różan · Polska [dostęp 2024-11-02] (pol.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

Na prawach powiatu	Ostrołęka Płock Radom Siedlce Warszawa
Powiatowe	Białobrzegi Ciechanów Garwolin Gostynin Grodzisk Mazowiecki Grójec Kozienice Legionowo Lipsko Łosice Maków Mazowiecki Mińsk Mazowiecki Mława Nowy Dwór Mazowiecki Ostrów Mazowiecka Ożarów Mazowiecki Otwock Piaseczno Płońsk Pruszków Przasnysz Przysucha Pułtusk Sierpc Sochaczew Sokołów Podlaski Szydłowiec Węgrów Wołomin Wyszków Zwoleń Żuromin Żyrardów
Gminne	Bieżuń Błonie Bodzanów Brok Brwinów Cegłów Chorzele Ciepielów Czerwińsk nad Wisłą Dobre Drobin Gąbin Gielniów Glinojeck Głowaczów Góra Kalwaria Halinów Iłża Jadów Jastrząb Jedlnia-Letnisko Józefów Kałuszyn Karczew Kobyłka Konstancin-Jeziorna Kosów Lacki Latowicz Lubowidz Łaskarzew Łochów Łomianki Maciejowice Magnuszew Marki Milanówek Mogielnica Mordy Mrozy Mszczonów Myszyniec Nowe Miasto Nowe Miasto nad Pilicą Odrzywół Osieck Piastów Pilawa Pionki Podkowa Leśna Przytyk Raciąż Radzymin Różan Sanniki Serock Siennica Sienno Skaryszew Sochocin Solec nad Wisłą Sulejówek Tarczyn Tłuszcz Warka Wiskitki Wyszogród Wyśmierzyce Zakroczym Ząbki Zielonka Żelechów

Części miasta wg TERYT	Grzęda Litwa
Dawniej w granicach Różana	Paulinowo (?–1959) Podborze (?–1959) Prycanowo (1939–1959)

Miasta	Maków Mazowiecki Różan
Gminy miejskie	Maków Mazowiecki
Gminy miejsko-wiejskie	Różan
Gminy wiejskie	Czerwonka Karniewo Krasnosielc Młynarze Płoniawy-Bramura Rzewnie Sypniewo Szelków

Przynależność wojewódzka	gubernia łomżyńska (1867–1915) woj. warszawskie (II RP) (1919–39) woj. warszawskie (1945–75)
Miasta	Krasnosielc (do 1870) Maków (Mazowiecki) Różan (do 1870 i od 1919)
Gminy wiejskie (1867–1954 i 1973–75)	Białosielc (1868-70) Czerwonka (od 1973) Karniewo Krasnosielc (od 1870) Perzanowo (do 1954) Płoniawy(-Bramura) Różan (od 1973) Rzewnie (od 1973) Sielc (1868–1954) Sielc I (do 1868) Sielc II (do 1868) Sieluń (do 1954) Smrock (do 1954) Sypniewo Szelków (od 1973)
Gromady (1954–72)	Amelin (1954–72) Chodkowo Wielkie (1954–59) Czerwonka (1954–72) Drążdżewo (1954–72) Gąsewo (1954–72) Grzanka (1954–72) Guty Duże (1954–59) Karniewo (1954–72) Kołaki (1954–57 →) Krasnosielc (1954–72) Krzyżewo-Marki (1954–61) Łukowo (1954–59) Młodzianowo (1954–59) Młynarze (1954–72) Mroczki-Kawki (1954–59) Nowa Wieś (1954 →) Pienice (1954–59) Płoniawy-Bramura (1954–72) Romanowo (1954–59) Różan (1954–72) Rzewnie (1954–72) Sypniewo (1954–72) Szelków (1954–72) Szwelice (1954–72) Węgrzynowo (1954–72)